Qafqaz Universiteti Materiallar
Yüklə 9,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- EPİK DASTAN YARADICILIĞINDA FORMUL NƏZƏRİYYƏSİNİN TƏTBİQİNƏ DAİR Nizami ADIŞİRINOV
- III. Linqvistik prinsip üzrə epik mətnin formullarını dil vahidləri əsasında belə təsnif et- mək olar
- AZƏRBAYCAN VƏ RUS DİLLƏRİNİN FRAZEOLOGİYASINDA “ÜRƏK” LEKSEMİNİN YARATDIĞI TEMATİK QRUPLAR Elnarə MƏMMƏDOVA
- III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
|
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
819 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan EPİK DASTAN YARADICILIĞINDA FORMUL NƏZƏRİYYƏSİNİN TƏTBİQİNƏ DAİR Nizami ADIŞİRINOV AMEA, Folklor İnstitutu deyset27@mail.ru AZƏRBAYCAN
Milman Parri və onun tələbəsi Albert Lordun adı ilə bağlı olsa da, son illərdə folklor sahəsin- də bu nəzəriyyə ilə əlaqəli aparılan araşdırmalar öz ətrafında xeyli biblioqrafiya toplamışdır. Bu nəzəriyyə epik dastan ənənəsinin əsasında duran oxşarlığın, bu oxşarlığın səbəbini, tarixi inkişafını tədqiq etmə baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Epik dastan ənənəsində dünyanın müxtəlif xalqlarına mənsub olan epik dastanların quru- luşunda, strukturunda olan bənzərlik, oxşar süjetlər və motivlər bir çox tədqiqatçıların diqqəti- ni cəlb etməkdədir. Bu oxşarlıqların, bənzərliklərin aşkarlanması və tədqiq edilməsi epik das- tan kodunun tədqiqinə dair yeni elmi mülahizələrin ortaya çıxmasına gətirib çıxara bilər. Dastan dünyanın epik koddan dərkidir. Dastan elə bir ifadə formasıdır ki, burada onu yaradan xalqın təfəkkür tərzi, yaşayışı, məişəti, ilkin mifoloji düşüncəsi qəlib sözlər, formula- lar şəklində ifadə olunur. Bu qəlib sözlərin, formulaların tədqiqi eyni zamanda xalqların təfək- kür tərzi və mifoloji düşüncəsindəki oxşarlığın aşkarlanması deməkdir. Həmçinin bu, epik dastan yaradıcılığında ozan-dinləyici əlaqələrinin, bu əlaqələrdə özünü göstərən fərdi və ümu- mi qanunauyğunluqların aşkarlanmasına yardim etmiş olacaqdır. Məlumdur ki, ozan hər hansı bir dastanı ifa edərkən müəyyən dinləyici kütlənin qarşısın- da ifa edir. Burada təbii ki, dastanın ifası zamanı ozanın istifadə etdiyi sabit sintaktik kons- truksiyalarla, formula ifadələrlə yanaşı, özünün improvizasiya qabiliyyəti də mühüm rol oynamaqdadır. Eyni dastanın müxtəlif variantlarının olması da məhz dastan söyləyicilərinin fərdi improvizasiya qabiliyyətlərinin müxtəlifliyi ilə əlaqədardır. Ozan-aşıq sənətinin sinkretik sənət olması etibarı ilə dastanı ifa edən ozan-aşıq dastanın nəzm hissələrini musiqinin müşayiəti ilə müəyyən ritm, ahəng, ölçü vahidi altında təqdim edir. Bu mənada dastanın nəzm hissələrində müəyyən ritm, ahəng altında təkrar edilən sabit sintaktik cümlə tipləri, oxşar sintaktik quruluşlar meydana gəlmiş olur ki, bunlar ozanın yaddaşında tədricən daşlaşmış ifadələrə çevrilir və hazır qəlib, formul formasına düşmüş olur. Ozan sonralar da ifa zamanı rahatlıqla bu qəliblərə müraciət edir. Bu, ifa zamanı ardıcıllığı, dastanın axıcılığını təmin edir və ozanı çox düşünməkdən xilas edir. Dastanların tətqiqi zamanı dastanın nəsr hissəsində olan oxşar süjet, motivlərlə yanaşı, dastanın nəzm hissələrindəki təkrarlanan, sabit sintaktik konstruksiyalar da nəzərdən qaçırıl- mamalı və formula nəzəriyyəsi işığında mütləq tədqiq olunmalıdır. Bu zaman təkrarlanan qa- fiyələrlə, hecalarla yanaşı, ritmin, ahəngin daha qədim ifadə vasitəsi olan alliterasiya, assonans kimi fonetik hadisələr xüsusilə nəzər diqqətə alınmalıdır. “Dədə Qorqud” kimi möhtəşəm sənət abidəsinin nəzm hissələri bilavasitə ritmin, ahəngin daha qədim ifadə forması olan alliterasi- ya, assonans kimi fonetik hadisələr əsasında formalaşmışdır. Formul nəzəriyyəsi ilə bağlı mövcud nəzəri ədəbiyyata söykənərək epik formulları üç prinsip üzrə təhlil edirər. I.
Sintaqmatik prinsip. II. Semantik prinsip. III. Linqvistik prinsip. Bəzən bir-birinə qarışdırılan bu prinsiplər ayrı-ayrı aspektlər əsasında formulun təsnifini nə- zərdə tutur.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
820 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan I. Sintaqmatik prinsip epik mətn boyunca mövqedən asılı olaraq epik formulların təsnifi ninəzərdə tutur.Bubaxımdanepikmətn- formul üç qrupabölünür. 1. Başlanğıcformullar. 2. Keçid(medial) formullar. 3. Sonluq formullar. II. Semantik prinsip əsasında formalaşan formullar aşağıdakı qruplara və yarımqrup- lara bölünür. 1. Ritual formullar. a) Toy b) Yas
c) Hədiyyəvermə ç) Mövsüm 2. Döyüş, müharibə formulları. a) Yoladüşmə b) Vuruş c) Qələbə ç) Geyim, silah 3. Kütləvi (batal) səhnə formulları. 4. Tərif formulları. 5. Dua-alqış formulları. 6. Qarğış formulları. 7. Məişət formulları. 8. Təbiətə (heyvanlara, bitkilərə) münasibət formulları. 9. Sentensiya (hikmətamiz kəlamlar) formulları. 10. Yol formulu.
1. Söz-formul(metafora) 2. Müqayisə-formul 3. Söz birləşməsi-formul (bədii təyinlər) 4. Cümlə formul a) Sadə cümlə b) Tabesiz mürəkkəb cümlə (parataksis) c) Tabeli mürəkkəb cümlə (hipotaksis) 5.Mətn-formul a) Dialoq b) Tirada Bu nəzəriyyə dünyanın demək olar ki, hər yerində aparılan 1500-dən çox araşdırmanı öz təsiri altına alsa da, nəzəriyyənin tənqidi istiqamətində aparılan böyük bir biblioqrafiya da əmələ gəlmişdir. Formul nəzəriyyəsi təkcə dastan yaradıcılığı sahəsinə yox, eyni zamanda Azərbaycan xalq nağıllarının tədqiqinə da şamil oluna bilər. Nağıllarda özünü göstərən inisial, medial, final formullarının geniş tədqiqi, nağılçı-dinləyici və aşıq-dinləyici münasibətlərinin təhlili, oxşar və fərqli cəhətlərin aşkarlanması həm nağılların, həm də dastanların öyrənilməsi sahəsində yeni elmi mülahizələrin meydana çıxmasına yardım etmiş olacaqdır.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
821 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan AZƏRBAYCAN VƏ RUS DİLLƏRİNİN FRAZEOLOGİYASINDA “ÜRƏK” LEKSEMİNİN YARATDIĞI TEMATİK QRUPLAR Elnarə MƏMMƏDOVA Bakı Slavyan Universiteti mamedova.elnara@lenta.ru AZƏRBAYCAN
Ürək qan dövranı sisteminin mühüm orqanıdır. O, həyati əhəmiyyətə malik olan orqan- lardan biridir, bəlkə də insanın fəaliyyətini bir ömür boyu hiss etdiyi yeganə daxili orqandır. Ürək insanın emosional və mənəvi həyatında, onun xarakterik və şəxsi keyfiyyətlərində məsuliyyət daşıyır. Ürək duyğular və hisslər məkanıdır (ürəkdə sevgi yarandı-в сердце
сердца, ürəyindən atmaq-выбросить из сердца, ürəyindən qoparmaq-вырвать из сердца), intuisiya mərkəzidir (ürəyimə damır-сердце чует, ürəyin səsinə qulaq asmaq-сердце
həm tanrı ilə əlaqə yaradan orqan (ürəyində Allah sevgisi olmaq-жить с Богом в сердце), həm də qara qüvvələr, günah mənbəyidir (ürəyi daşa dönmək-сердце стало как камень). “Ürək” leksemi istər Azərbaycan, istərsə də rus dilinin frazeoloji birləşmələrində fəal işlənmə dairəsinə malik olub aşağıdakı tematik qruplar yaradır: 1. İnsan hisslərinin və halının müxtəlif çalarlarını ifadə edən frazeoloji birləşmələr. Bunları iki yarım qrupda birləşdirmişik: müsbət və mənfi çalarlı frazeoloji birləşmələr. Müsbət məna çalarına malik frazeologizmlər əmin-amanlıq (ürəyindən yük götürülmək- камень с сердца свалился, ürəyi yerinə gəlmək-отошло от сердца), sevinc (ürəyi açılır- сердце радуется), zövq (ürəyinə yağ kimi yayılmaq-как маслом по сердцу), qürur (ürəyi köksünə sığmamaq-сердце не вмещается в груди) ifadə edir. Mənfi məna çalarına malik frazeologizmlər say etibarilə üstünlük təşkil edib, təşviş-həyəcan (ürəyi yerində durmamaq- сердце не на месте, ürəyi səksəkədə olmaq-сердце колотит, az qala ürəyi dayansın-сердце замирает), iztirab (ürəyi sızlamaq-кошки на сердце скребут, ürəyi od tutub yanmaq-сердце горит, ürəyi qan ağlamaq-сердце кровью обливается, ürəyi ağrayır-сердце болит, ürəyi partlayır-сердце перевертывается, ürəyi çatlayır-сердце разрывается), qorxu (ürəyi ağzına gəldi-сердце упало, ürəyi ayağının altına düşdü-сердце в пятки ушло, ürəyi yerindən qopdu-сердце оборвалось, ürəyi titrəyir-сердце дрожит, ürəyi tık elədi-сердце екнуло) kimi hisslər ifadə edirlər.
2. Cəmiyyət içində insanın davranışını xarakterizəedən frazeologizmlər. Bunlardan bir qrupu müsbət məna çalarları əmələ gətirib səmimiyyət (ürəyini açmaq раскрыватьсердце, ürəyinin qanı ilə yazmaq-писать кровью сердцa), məharət (ürəyini almaq-завоевывать сердце, ürəyinə yol tapmaq-находить доступ к сердцу, ürəyini fəth etmək-покорять сердце), şəfqət (ürəyinə basmaq-прижимать к сердцу) ifadə edir. Digər qrup frazeologizmlər arzuolunmaz davranış və hərəkətləri ifadə edir: kobudluq (ürəyini qırmaq- разбить сердце, ürəyinin başından vurmaq-уколоть в самое сердце, birisinin ürəyinə dəymək-затрачивать сердце, ürəyinə bıçaq sancmaq-вонзать острый нож в сердце, как ножом по сердцу, ürəyini sındırmaq-разбивать сердце, ürəyindən yaralamaq-ранить в самое сердце, ürəyinə ox sancmaq-пронзать сердце), hirs-qəzəb (ürəyində yığdığının hamısını demək-говорить все, что на сердце накипело), üzüntü (ürəyini üzmək-сокрушать сердце), hiyləgərlik (ürəyinə nəzər salmaq-заглядывать в сердце, ürəyinin içinə girmək- залезать в сердце), həyəcan-təşviş (ürəyinə xal salmaq-западать в сердце). 3. İnsanın ətraf-aləmə münasibətini göstərən frazeologizmlər. Bunlar da müsbət və mən- fi məna çalarları daşıyırlar. Müsbət mənalar ifadə edən frazeologizmlər hər hansı obyekt və ya III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
822 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan subyektə heyranlıq (ürəyində yer eləmək-обосноваться в сердце, ürəyində iz qoymaq- запасть в сердце, ürəyində qalmaq-запечатлевать в сердце, ürəyindən xəbər verir-за сердце берет, ürəyinə işləmək-хватать за сердце, ürəyinə toxunmaq-брать за сердце, ürəyinə düş- mək-пасть на сердце), sevgi (ürəyində yaşamaq-жить в сердце, ürəyi məxsus olmaq-сердце принадлежит, ürəyindən çıxmamaq-заседать в сердце, ürəyi məşğul olmaq-сердце занято) ifadə edirlər. Digər frazeologizmlər isə əksinə, obyekt və ya subyektə qarşı narazılıq-şübhə (ürəyimə yatmır, ürəyimdən xəbər vermir-не по сердцу), təəssüf (ürəyinə salmaq-брать к сердцу, ağır bir yük kimi ürəyində qalmaq-лечь тяжелым бременем на сердце), laqeydlik (ürəyini gen saxlamaq-не принимать близко к сердцу) bildirirlər. 4. İnsanın xarakterik xüsusiyyətlərini vurğulayan frazeologizmlər. Bu frazeologizmlər insanın müsbət (qızıl ürək-золотое сердце, ürəyi yumşaq-мягкое сердце, əyilməz ürək- неукротимое сердце, qızğın ürəkli-горячее сердце, böyük ürəyi var-большое сердце у кого, в ком, ürəyi yumşaq-доброе сердце, ürəyi açıqdır-сердце на ладони) və mənfi (ürəyi buza dönmək-сердце обросло мoхом, daş ürəkli-каменное сердце у кого, axmaq ürəkli- глупое сердце, qırılmış ürək-разбитое сердце) tərəflərini əks etdirirlər.
5. Hərəkətin tərzini bildirən frazeologizmlər. Bunlar da müsbət (əlini ürəyinə qoyub- положа руку на сердце, ürəyinə yatan-по сердцу, ürək çırpıntısı ilə-с замиранием сердца, təmiz ürəklə-с чистым сердцем, təmiz ürəkdən-от чистого сердца, ürək dolusu-от всего сердца, açıq ürəklə-с открытым сердцем, ürəyinin başınadək-до самого сердца) və mənfi (ürək ağrısı ilə-с болью в сердце, ürəyi yerindən düşmüş-с упавшим сердцем, ürək yanğısı ilə-с тяжелым сердцем) məna çalarları ifadə edirlər. Beləliklə, Azərbaycan və rus dillərinin frazeoloji birləşmələrində “ürək” leksemi emo- sional hallar, hisslər, təfəkkür və insanlararası münasibətlərlə bağlı frazeoloji birləşmələ-rin yaranmasında iştirak edir. Onun semantik xüsusiyyəti insan xarakterinin müsbət və mənfi tərəflərini əks etdirməsindədir. Müqayisəyə cəlb olunan bu iki dildə “ürək” komponentli fra- zeoloji birləşmələrin semantik və struktur cəhətdən bir-birinə bənzəməsini onların ortaq coğ- rafiyaya, tarixə malik olması ilə izah etmək olar. Digər tərəfdən, insanlar dünyanın hansı nöq- təsində olursa-olsun, onların hər birinin yaşadığı hisslər bir-biri ilə eyniyyət təşkil edir və dil- də öz ifadəsini, xüsusilə, frazeoloji birləşmələrdə tapır.
Qafqaz Universiteti ubabayev@qu.edu.az AZƏRBAYCAN
Orxan Pamukun yeni romanı “Kafamda bir tuhaflık” İstanbulun son yarım əsrdəki tari- xini səyyar satıcı Mövludun həyatı ilə paralel şəkildə əks etdirir. Sosial həyatın ən ziddiyətli məqamları romanın mövzu dairəsini genişləndirir, küçə satıcısı Mövludun həyatı İstanbula, İstanbul isə bütün ölkəyə - Türkiyəyə güzgü olur. Romandakı hadisələrin miqyas vüsəti və dinamizmi gerçəkliyin bədii inikasına xidmət edir. Gündəlik həyatın çətinlikləri, sosial ziddi- yətlər, məhrumiyyətlər Mövludun xarakterinin və mətnin məzmunundakı alt qatın açılması üçün əyani vasitə olur. Sənətkar romanın əsas mündəricəsini obrazların həyatı ilə paralel şə- kildə mənalandırır. Yazıçının üslubu, nəql etmə üsulu, xarakter yaratma bacarığı, süjet rəngarəngliyi və ro- manın ümumi poetikası əyləncə metodları ilə zəngindir. Tezisimizdə əyləncə metoduna aid bir neçə nümunə göstərəcəyik. III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
823 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan “Kafamda bir tuhaflık” Orxan Pamukun ən realist romanıdır. Reallığın bədii təcəssümü ənənəvi təhkiyə və təsvir sərhədlərinə sığmır. Pamuk qələminə məxsus rəngarəng, əvəzedilməz ab-hava başqa romanlarla müqayisə edilməyəcək qədər oxucunu özünə bağlayır. Orxan Pamuk romanlarına xas qəribəlik, fərqli ifadə tərzi, oyunbazlıq halları ədəbiyyatdakı əyləncə metoduna xidmət edir. Bəs, əyləncə anlayışı nədir? Əvvəla, onu qeyd edək ki, əyləncə sözünün lüğəvi mənası “Ürəyi əyləndirəcək, könlü açacaq şey, əylənmək üçün vasitə”dir. Ədəbiyyatda əyləncə anlayışı isə oxucunu mətnə bağlamaq üçün müəyyən, metod və vasitələrdir. Bildiyimiz kimi XX yüzilin 60-cı illərindən etibarən cəmiyyətin bütün sahələ- rində sürətli dəyişmə, qeyri-sabitlik təzahür etməyə başladı. Qısacası, fransız filosof Lyotarın “postmodern vəziyyət” adlandırdığı sənaye sonrası çağın yenilikləri ədəbiyyata da öz təsirini göstərdi. “Kafamda bir tuhaflık” romanının ən böyük uğuru təsvir və təhkiyədəki dolğun, çoxsəsli, dinamik və qəribə (tuhaf) ifadə tərzidir. Romanda yazıçının müşahidəsi, həyata baxışı və mövqeyi təhkiyənin predmeti olan İstanbulun, Mövludun həyatının təsvirində öz əksini tapır. Pamuk ilk romanı “Cevdet bəy və oğulları”ndan “Kafamda bir tuhaflık”a qədər klassik təhkiyyədən fərqlənən modern və məxsusi nəql etmə üsulundan istifadə edir. Bu cür təhkiyyənin klassik təhkiyyədən fərqi ondadır ki, oxucu əsərdəki hadisələrin qurama olduğunu bilir. Ancaq təhkiyəçi o qədər orqanik şəkildə nəql edir ki, roman böyük marağa səbəb olur. “Kafamda bir tuhaflık” ın ilk baxışda quramaçılıqla ifadə edildiyi düşünülə bilər. Lakin yazıçının ədəbi oyunbazlığı oxucunu hadisələrin gerçəklik sehri ilə ovsunlayır. Nümunə üçün roman belə başlayır: “Bu, boza (buğdadan hazırlanan, tərkibində az miqdarda spirt olan və qışda içilən içki növü) və qatıq satıcısı Mövlud Qarataşın həyatının və xəyallarının hekayəsi” (Yapı Kredi Yayınları, Orhan Pamuk, “Kafamda bir Tuhaflık”, 480 səh, səh 15) Elə ilk cümlə oxucuda maraq oyadır. Daha sonra yazıçı Mövludun fiziki görkəmi, xarakteri və bütün həyatı haqqında bir neçə cümləlik yığcam məlumat verir. Bu qısa məlumat o qədər maraq oyadır ki, 451 səhifəlik romanı oxumaq oxucuya ağır gəlmir. Pamuk romanın proloqu sayılan “Mövlud ilə Rayiha Qız qaçırmaq çətin iş” adlı hissədə əsərə hadisələrin ortasından başlayacağını, Mövludun Rayihanı qaçırdığı (1982) ildən 4 il əvvəl əmisi oğlu Qorqudun (Rayiha Qorqudun baldızıdır) toyunda gördüyünü, 3 il fasiləsiz Rayihaya (gözlərinə) məktub yazdığını və gözəl Rayihanın onu qəbul etməsinə çox sevindiyini nəql edir. Mövlud əmisi oğlu Süleymanın köməyi ilə Rayihanı qaçırır və roman bu səhnədə kulminasiya nöqtəsinə yüksəlir: “... şimşək çaxdı, bütün göy üzü, dağlar, qayalıqlar, ağaclar, hər yer bir an uzaq xatirələr kimi aydınlandı... Həyatıboyu bu anı, bu qəribəlik duyğusunu çox tez – tez xatırlayacaqdı” (səh 18) Bu səhnədə aydın olur ki, Mövludun qaçırdığı qız Rayiha deyil, əslində Rayihadır, ancaq Mövludun 3 il məktub yazdığı Rayiha deyil. Proloq belə tamamlanır: “... Rayihaya qarşıdakı adaları göstərdi. Bir gün mütləq adalara gəzməyə gedəcəklərdi. Amma bunu Rayihanın qısa həyatıboyunca bir kərə olsun edə bilmədilər” (səh 24) Romanın proloqunu Pamukun “saf və düşüncəli romançı” fikrinin bədii – estetik inikası adlandırmaq olar. Romanın təhkiyəsindəki əyləncəvilik metodlarından biri də çoxsəslilikdir. Əsər müəllif tərəfindən nəql edilməklə yanaşı fərqli – fərqli obrazların dilindən danışılır və rəngarəng xarakterlərin ifadə tərzi ilə qarşılaşırıq. Obrazların istifadə etdiyi kəlimələrdən davranış və hərəkətlərindəki detallara qədər fərqlilik nəzərə çarpır. Hər bir insan öz baxış bucağından hadisələrə münasibət bildirir. Yalnız, Mövludun başına gələn hadisələr müəllif tərəfindən ifadə edilir. Çünki Mövludun həyatı təsvir və təhkiyənin əsas obyekti kimi inikas olunur. Qəhrəmanın həyatı digər obrazların həyatı ilə müəyyən məqamlarda kəsişir. Bu cür kəsişmə digər obrazların mənəvi və əqli yöndən simasını əks etdirir. Tezisimizdə bu nəticəyə gəlmək olar ki, Orxan Pamuk əyləncə metodları vasitəsi ilə Mövludun həyatı əsasında insanın öz mənəvi saflığını qoruya bilməsinə ədəbi şərh verə bilmişdir. Dini, siyasi, ideoloji qruplaşmaların dünyadakı mənəvi ekologiyanı zədələməsi, III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
824 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan insanları bir – birinə düşman və rəqib etməsini bədii sözlə mənalandırmağı bacarmışdır. Mövludun həyatı həm də xoşbəxtlik nədə və kimdədir?! – sualına cavab verir. Xoşbəxtlik insanın bilmədiyi mətləblərdə gizlənmiş ola bilər. Necə ki, Mövludun xoşbəxtliyi ilk baxışda aşiq olduğu gözəl Samihada deyil, çirkin amma qayğı və sevgi dolu Rayihadadır, İstanbul küçələrində öz halal alın təri ilə satıcılıq etməyindədir. Müəllifin roman vasitəsi ilə demək istədiyi bir çox mətləbləri və əsərdəki əyləncə metodlarını daha geniş şəkildə “Kafamda bir tuhaflık” romanı haqqında növbəti yazımızda – məqaləmizdə əsaslandırmağa çalışacağıq.
ADU
rabiyyash@mail.ru AZƏRBAYCAN
“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında islamiyyətdən çox-çox əvvəlki illərin izlərini özündə ehtiva edən bir çox məqamlar vardır ki, bunlar evlənmə, ad vermə, ölüm və digər mə- rasim və adətlərin təsvirində aydın şəkildə əks olunmuşdur. Dastanda əsas şamanizm motiv- lərinə əsaslanan su, agac, dağ kultu, qurd totemi, müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən araşdırılmış hələ də araşdırma mənbəyi kimi diqqəti cəlb etməkdədir. “Kitabi-Dədə Qorqud” eposunu ingiliscəyə çevirən ingilis alimi Ceffri Lyuis bu dastan- dakı islam koloritinə rəğmən əsərdə islama qədərki türk inanclarının hökm sürdüyü şaman izlərinin olduğunu vurgulayır: ‘The dying Beyrek (Chapter 12) asks for his horse’s tail to be cut off.’ (“ Ölərkən Beyrək (Fəsil 12) atının quyruğunun kəsilməsini xahiş edir”.) Hər fəsildən gətirdiyi sitatlarla fikrini əsaslandırmağa çalışan müəllifin qənaətincə, türk dəfn mərasimlə- rində üz cırma, sac yolma, qəhrəmanın atının quyruğunun kəsilməsi, döyüşdə fərqlənməyənə qədər oğlan uşaqlarına ad verilməməsi və s. bu kimi misalların islam dəyərlərindən uzaq, şa- manizm izlərinin təzahürü kimi qəbul edilməsi tamamilə məntiqə uyğundur. “Dədə Qorqud Kitabı”nı ingiliscəyə tərcümə edən digər tədqiqatçı Paul Mirabil kitabın əvvəlində yazdığı ön sözdə bu dastanı “arxeoloqların limanı” adlandırır. O, dastanda bir-birini inkar etməyən iki dini baxışı, müxtəlif materialdan ibarət bir cüt laya bənzədərək bu möh- təşəm sənət abidəsini, türk dünyasının ədəbiyyat günəşini, dini-tarixi baxımdan xarakterizə etməyə çalışmışdır. O, qatlardan birini şamançılığa, digərini isə islama bənzədir. P. Mirabil şaman qatının oxucunu geriyə, şaman adətlərinin Altay xalqları arasında daha güclü olduğu Altay dağlarına apardığını qeyd edir. Müəllif dastandakı konkret misallara isti- nad edərək buradakı islam motivləri ilə şamançılıq motivlərini qarşılaşdırır və dastandakı isla- mi “forma”nın ruhunun şamançılığı yaşatdığını israrla qeyd edir: “Doğrudur, kitabda yazılır ki, bu igid cəngavərlər (qazi, ərən) Məhəmməd peyğəmbər üçün vuruşurlar. Bununla belə, əgər dastandakı “forma” islami təsir bağışlayırsa, onun “ruhu”şamançılığı yaşadır”. P. Mirabile görə dastandakı cəngavərlər də karvan kimi gəlib gedir və ilahi bir istək onları əcələ doğru aparır ki, bu zaman “bu Allahın və ya Allahların işi deyildir” deməyə ehtiyac du- yulmur.
Şaman üçbucağının “Dədə Qorqud kitabı”nın ruhunu təşkil etdiyini qeyd edən P.Mirabil dastanda dağlara, sulara, ağaclara edilən yalvarışların, onların yaradanlara olan ehtiramlarının rəmzləri hesab edir. “Dədə Qorqud kitabı” nda mədh edilən ölümün üzdə xanlar naminə olsa da əslində allahlar üçün həyata keçirildiyini qeyd eən P. Mirabil elə bu səbəbdən də şaman türklərinin
|