Bir Ekonomik Tetikçinin İtirafları
-Suudi Arabistan Para Aklama Tezgâhı
Yüklə 1,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
15-Suudi Arabistan Para Aklama Tezgâhı
Suudi Arabistanlı bir diplomat, 1974 yılında bana ülkesinin başkenti Riyad’ın fotoğraflarını göstermişti. Bunların arasında bir hükümet binasının dışına yığılmış çöpler arasında dolaşan bir keçi sürüsünün resmi de vardı. Keçiler hakkındaki soruma diplomatın verdiği cevap beni çok şaşırtmıştı. Bana, keçilerin şehrin ana çöp toplama sistemi olduklarını söylemişti. “Kendine saygı duyan hiçbir Suudi çöp toplamaz,” dedi. “O işi hayvanlara bırakırız.” Keçiler! Dünyanın en büyük petrol krallığının başkentinde! İnanılır gibi değildi. O zamanlar petrol krizine çözüm bulmayı denemek üzere yeni görevlendirilen bir grup danışmandan biriydim. O keçiler özellikle ülkenin son 300 yıllık gelişim çizgisi göz önüne alındığında, çözümün nasıl oluşabileceğini anlamam konusunda bana yol gösterdi. Suudi Arabistan’ın tarihi şiddet ve dini fanatizmle doludur. Yerli bir savaşçı olan
Muhammed ibn Suud, 18. yüzyılda aşırı muhafazakâr Vahabi tarikatından gelen kökten dincilerle güç birliğine gitti. Bu sağlam bir ittifaktı ve sonraki 200 yıl boyunca Suud ailesiyle Vahabi müttefikleri, İslam’ın en kutsal şehirleri Mekke ve Medine de dahil olmak üzere Arap yarımadasının çoğunu fethetti. Suudi toplumu, kurucularının katı kuralcı idealizmini yansıttığından, Kuran’a kesin itaat şart olup, sıkı şekilde denetlenirdi. Dini polis günde beş defa namaz kılma şartına uyulmasını sağlardı. Kadınların baştan ayağa örtünmesi gerekirdi. Suçlular çok sert cezalandırılırdı; halka açık idamlar ve taşlamalar yaygındı. Riyad’ı ilk ziyaretim sırasında şoförüm fotoğraf makinemi, evrak çantamı ve hatta cüzdanımı pazaryerinin yakınında park ettiği,
kilitli olmayan
arabanın içinde
ve açıkta
bırakabileceğimi söyleyince çok şaşırmıştım. “Burada kimse hırsızlık yapmayı düşünmez,” dedi, “Hırsızların elleri kesilir.” Aynı günün ilerleyen saatlerinde Chop [37] Meydanı’na gidip kafa kesilerek yapılacak bir idamı seyretmek isteyip istemediğimi sordu bana. Vahabiliğin kurallara bizim aşırı olarak nitelendireceğimiz bağlılığı sokakları hırsızlardan temiz tutuyor, yasalara karşı gelenler içinse en sert fiziksel cezaları şart koşuyordu. Teklifi reddettim. Suudiler’in dine, politika ve ekonominin önemli bir parçası olarak bakışı, Batı’yı sarsan petrol ambargosuna da katkıda bulundu. Mısır ile Suriye, 6 Ekim 1973 günü, en kutsal Yahudi bayramı olan Yom Kippur’da İsrail’e karşı eşzamanlı bir saldırı başlattı. Bu, Arap-İsrail savaşlarının dördüncüsü ve en yıkıcısı, aynı zamanda dünya üzerinde diğerlerine kıyasla en büyük etki yaratacak olan Ekim Savaşı’nın da başlangıcıydı. Mısır Başkanı Enver Sedat, Suudi Arabistan Kralı Faysal’a, İsrail ile suç ortaklığı yaptığına inandığı ABD’ye misilleme olarak, kendisinin ‘petrol silahı’ olarak adlandırdığı gücü kullanması konusunda baskı yaptı. 16 Ekim’de İran ve Suudi Arabistan’ın da katıldığı beş Körfez ülkesi, petrolün liste fiyatına %70 zam yaptıklarını duyurdu. Arap petrol bakanları diğer seçenekleri de değerlendirmek üzere Kuveyt’te toplandı. Irak delegesi, şiddetle ABD’nin hedef alınmasını istiyordu: Diğer delegeleri Arap dünyasındaki Amerikan şirketlerini millileştirmeye, ABD ve İsrail ile dostluk ilişkileri olan tüm diğer ülkelere topyekûn petrol ambargosu uygulamaya ve Amerikan bankalarındaki tüm Arap paralarını çekmeye çağırdı. Bankalardaki Arap paralarının ciddi boyutlarda olduğuna ve öyle bir eylemin 1929’dakinden çok da farklı olmayan bir paniğe neden olabileceğine işaret etti. Diğer Arap bakanlar bu kadar radikal bir planı kabul etmeye çekindi ama 17 Ekim’de üretimde %5’lik bir kısıntıyla başlayıp, politik hedefleri gerçekleşene kadar her ay ilave %5’lik kesintiyi öngören daha sınırlı bir ambargoyu yürürlüğe koymaya karar verdiler. İsrail yanlısı tutumundan dolayı ABD’nin cezalandırılması gerektiği ve en sert ambargonun bu ülkeye karşı [38] [39]
uygulanması konusunda da anlaştılar. Hatta toplantıya katılan ülkelerin bir kısmı %5 yerine %10’luk bir kısıntı yapacaklarını ilan etti. Başkan
Nixon, 19 Ekim’de Temsilciler Meclisi’nden İsrail için 2.2 milyar dolarlık bir yardım çıkartılmasını istedi. Ertesi gün Suudi Arabistan ve diğer Arap üreticiler, ABD’ye yapılan
petrol sevkiyatına tam ambargo
koydu. Petrol ambargosu 18 Mart 1974’te sona erdi. Ambargonun süresi kısa ama etkisi son derece büyüktü. Suudi petrolünün satış fiyatı 1 Ocak 1970’de varil başına 1.39 dolarken 1 Ocak 1974’te 8.32 dolara fırlamıştı. Politikacılar ve sonraki yönetimler 1970’li yılların ilk yarısında alınan
dersleri hiçbir
zaman unutmayacaktı. Uzun vadede ise o birkaç ayın travması şirketokrasinin güçlenmesine yaradı: Üç direği (büyük şirketler, uluslararası bankalar ve hükümet) birbirine o zamana kadar hiç olmadığı şekilde sıkı bağlandı. Bu kalıcı bir bağ olacaktı. Ambargo aynı
zamanda tutum
ve politikalarda da ciddi değişimlere neden oldu ve Wall Street ile Washington’u böyle
bir ambargonun bir daha hiçbir şekilde hoş görülemeyeceği konusunda kararlı hale getirdi. Her
zaman zaten
öncelikli olan
petrol kaynaklarımızın korunması, 1973’ten sonra bir saplantı haline
geldi. Ambargo, Suudi Arabistan’ı dünya politika sahnesinde bir oyuncu statüsüne çıkartarak, Washington’u krallığın kendi ekonomimize olan stratejik önemini kabul etmeye zorladı. ABD ayrıca, şirketokrasi liderlerini petrodolarları Amerika’ya geri getirmenin yollarını aramaya ve Suudi Arabistan yönetiminin ülkenin büyüyen servetini yönetmek için gerekli idari ve kurumsal altyapıdan yoksun olduğu gerçeği üzerinde düşünmeye itti. Fiyat artışlarının neden olduğu ek petrol geliri, Suudi Arabistan açısından hem iyi, hem de kötü idi. Hazineyi milyarlarca dolarla
doldurdu ama aynı zamanda Vahabiler’in katı dini inançlarının bir kısmının zayıflamasına da neden oldu. Zengin Suudiler dünyayı dolaştı. Avrupa ve ABD’deki okullara ve üniversitelere gittiler. Gösterişli arabalar alıp, evlerini Batı tarzı eşyalarla döşediler. Sonuçta tutucu dini inançlar, yerlerini yeni tip bir materyalizme bıraktı ki, gelecekte doğacak petrol krizine yönelik korkulara bir çözüm getiren de bu materyalizm oldu.
Ambargonun sona ermesinden neredeyse hemen
sonra Washington, Suudiler ile
müzakerelere başlayarak onlara petrodolarlar ve en önemlisi, bir daha petrol ambargosu olmayacağına dair güvence karşılığında, teknik destek, askeri teçhizat, eğitim ve ülkelerini 20. yüzyıla taşımak için fırsat önerdi. Müzakereler olağandışı bir kuruluşun yaratılmasına neden oldu: Birleşik Devletler-Suudi Arabistan Ortak Ekonomik Komisyonu (JECOR) olarak bilinen bu kuruluş, geleneksel dış
yardım programlarının tam tersi olan yepyeni bir kavramı içeriyordu: Suudi Arabistan’ı imar
[40] edecek Amerikan şirketlerine iş verilmesi için Suudi parasını kullanmak. Her ne kadar genel yönetim ve finansal sorumluluk ABD
Hazine Bakanlığı’na devredilmiş olsa da, bu komisyon son derece bağımsızdı. Sonunda 25 yıldan fazla bir süre içinde, meclis kontrolünün neredeyse tamamen dışında kalarak milyarlarca dolar harcayacaktı. Hazine’nin rolü vardı ama ABD sermayesi kullanılmadığı için Kongre’nin bu konuda hiçbir yetkisi yoktu. JECOR’u derinlemesine inceleyen David Holden ile Richard Johns, şöyle anlatıyorlar: ‘ABD tarafından gelişmekte olan bir ülkeyle imzalanmış bu tip en geniş kapsamlı anlaşmaydı. ABD’nin Krallık
içine derinlemesine nüfuz etmesini sağlayarak, karşılıklı bağımlılık kavramını güçlendirecek potansiyele sahipti.’ Hazine Bakanlığı MAIN’i danışman olarak işin en başlarında devreye soktu. Bana işimin kritik olacağı, yaptığım ve öğrendiğim her şeyi yüksek derecede gizli olarak kabul etmem gerektiği söylendi. Benim bakış açımdan da gizli bir operasyon gibi görünüyordu. O zamanlar MAIN’in o süreçteki öncü danışman olduğunu zannediyordum ama daha sonraları deneyimine başvurulan birkaç danışman şirketten biri olduğumuzun farkına vardım. Her şey çok büyük bir gizlilik içerisinde yürütüldüğünden, Hazine’nin diğer
danışmanlarla yaptığı
görüşmelerin içeriği
hakkında bilgim olmadı. O nedenle de örnek oluşturacak bu anlaşma içindeki rolümün öneminden emin değilim. Ama anlaşmanın ET’ler için yeni standartlar oluşturduğunu ve imparatorluğun çıkarlarının korunması için geleneksel yöntemlere yaratıcı seçenekler sunduğunu biliyorum. Ayrıca
benim çalışmalarımın sonunda ortaya
çıkan senaryoların çoğunun nihayetinde uygulandığını, MAIN’in Suudi Arabistan’daki ilk büyük (ve son derece kârlı) sözleşmelerinden birini yaptığını da biliyorum. O yıl oldukça
büyük bir prim aldığım da bildiğim başka bir şey.
Görevim, altyapı için büyük miktarlarda paralar harcandığı takdirde, Suudi Arabistan’da neler olabileceğine dair tahminler oluşturmak ve o paranın sarf edilmesi için senaryolar üretmekti. Kısacası, Suudi Arabistan ekonomisine (ABD mühendislik ve inşaat şirketlerini de dahil edecek şartlar altında) yüzlerce milyon dolar harcatmayı haklı çıkartmak için yaratıcılığımı sonuna kadar kullanmam istenmişti benden. Bunu
ekibimle paylaşmadan tek başıma
yapmam söylendi ve çalıştığım servisin birkaç kat yukarısındaki küçük bir toplantı odasına hapsedildim. İşimin hem milli güvenlikle ilgili olduğu, hem de muhtemelen MAIN için çok kazançlı sonuçlar vereceği konusunda uyarılmıştım. Tabii ki buradaki birincil hedefin her zamanki gibi (bir ülkeyi ödeyemeyeceği borç yükü altına sokmak türünden) olmadığını, onun yerine petrodolarların büyük kısmının ABD’ye geri
dönmesini sağlamanın yollarını bulmak
olduğunu anlamıştım. Süreç içinde Suudi Arabistan oltaya takılacak, ekonomisi gittikçe bizimkisiyle iç içe ve ona bağımlı hale gelecek ve tahminen daha da batılılaşarak bizim sistemimize karşı daha anlayışlı ve entegre hale gelecekti. İşe başlayınca Riyad sokaklarında dolaşan o keçilerin sembolik birer anahtar olduğunu farkettim; dünya etrafında turlayan Suudiler’in zayıf noktası olan o keçiler, modern dünyaya adım atmaya can atan çöl krallığına daha yakışan bir şeylerle değiştirilmeliydi. Bunun yanı sıra OPEC ekonomistlerinin, petrol zengini ülkelerin petrolleri karşılığında daha fazla katma değerli mallar edinmesi gerektiğini vurguladığını da biliyordum. Ekonomistler bu ülkelere sadece ham petrol
ihraç etmek
yerine, kendi
endüstrilerini geliştirmelerini ve petrolü, ham petrolünkinden daha yüksek getiri sağlayacak olan petrol
bazlı ürünler
üretmek için
kullanmalarını öneriyordu. Bu iki şeyin farkında olmam, herkesin kazançlı çıkacağından kuşku duymadığım bir stratejinin kapılarını açtı. Tabii ki keçiler sadece bir giriş noktasıydı. Petrol gelirleri ile keçilerin yerine dünyanın en modern çöp toplama ve yok etme sistemini koyarken, ABD şirketlerinin iş almasını sağlayabilir ve Suudiler de bu en son teknolojiyle gurur duyabilirdi. Keçileri, krallığın birçok
sektörüne uygulanabilecek, hem kraliyet ailesinin, hem ABD Hazine Bakanlığı’nın, hem de MAIN’deki patronlarımın gözünde başarıya gidecek bir formülün unsuru gibi düşünmeye başladım. Ham petrolü ihraç edilebilir mamul ürüne çevirmeye odaklı bir endüstriyel sektör yaratmak için para tahsis edilecekti. Çölün ortasında büyük petrokimya tesisleri ve onların etrafında da devasa sanayi siteleri yükselecekti. Öyle bir plan doğal olarak, binlerce megavatlık elektrik üretim kapasitesinin, enerji nakil ve dağıtım hatlarının, otoyolların, boru hatlarının, iletişim ağlarının, ulaşım sistemlerinin, yeni havaalanlarının, gelişmiş limanların, bunlara
yönelik hizmet endüstrisinin ve tüm çarkların dönmesi için elzem olan altyapının inşasını da gerektirecekti. Bu planın dünyanın geri kalan kısmında da işlerin nasıl yapılacağına dair bir model oluşturacağı hakkında hepimizin yüksek
beklentileri vardı. Dünya gezgini Suudiler, bizden övgüyle söz edecek, birçok ülke liderini başardığımız mucizelere tanıklık etmeleri için Suudi Arabistan’a davet edecekti ki, o liderler sonra kendi ülkeleri
için benzer planlar
yapmalarına yardım etmemiz için bize gelecek ve biz de onları finanse etmek üzere Dünya Bankası kredileri ya da başka borç yükleme yöntemleri ayarlayacaktık. Küresel imparatorluk için iyi bir hizmet olacaktı bu çalışma. Bu fikirlerin üzerinden geçtikçe, aklıma keçiler ve şoförümün söyledikleri geliyordu: “Kendine saygı duyan hiçbir Suudi, çöp toplamaz.” O nakaratı çok değişik bağlamlarda tekrar tekrar duymuştum. Suudiler’in kendi insanlarını endüstriyel tesislerde işçi ya da
projelerden birinin inşasında, yani o tür sıradan işler için kullanmaya hiç niyetli olmadığı ortadaydı. Her şeyden önce nüfusları çok azdı. Ayrıca Suudi Kraliyet Sarayı, vatandaşlarına bir işçinin elde edebileceğinden daha yüksek bir eğitim seviyesi ve hayat tarzı sağlamak üzere bir taahhütte bulunmuştu. Suudiler başkalarını yönetebilirdi, fabrika ya da inşaat işçisi olmaya ne niyetleri vardı, ne de hevesleri. Dolayısıyla, işçiliğin ucuz ve insanların işe ihtiyacı olduğu başka ülkelerden işgücü ithal etmek gerekecekti. Bu insanlar mümkünse Mısır, Filistin, Pakistan ve Yemen gibi diğer Ortadoğu ve İslam ülkelerinden gelmeliydi. Benim açımdansa öyle bir çözüm bayındırlık fırsatları için daha büyük olanaklar yaratabilirdi; tüm o işçiler için devasa konut siteleri, alışveriş merkezleri, hastaneler, itfaiye ve polis merkezleri, su ve kanalizasyon arıtma tesisleri, ilave enerji, iletişim ve ulaşım ağları inşa etmek gerekecekti. Sonuç olarak, bir zamanlar sadece çöl olan yerlerde, modern şehirler yaratılacaktı. Ayrıca karşımızda tuz arıtma
tesisleri, mikrodalga sistemleri, sağlık kompleksleri, bilgisayar teknolojileri gibi yeni alanlardaki gelişmeleri araştırmak ve denemek için iyi bir fırsat vardı. Suudi Arabistan, bir planlamacının gerçeğe dönüşen rüyası, mühendislik ya da inşaat işleriyle ilişkili biri içinse
gerçekleşmesi imkânsız bir fantezi gibiydi. Tarihte benzerine rastlanmadık bir ekonomik olanak sunuluyordu: Neredeyse sınırsız parasal kaynaklara sahip ve modern dünyaya çok çabuk ve olabildiğince gösterişli giriş yapmak isteyen az gelişmiş bir ülke. O işten çok zevk aldığımı itiraf etmeliyim. Ne Suudi Arabistan’da, ne Boston
Halk Kütüphanesinde, ne de başka herhangi bir yerde o bağlamdaki ekonometrik modellerin kullanımını haklı çıkaracak ele gelir veriler vardı. Aslında, işin büyüklüğüne bakıldığında (tüm bir ülkenin o ana kadar görülmemiş bir boyutta, toptan ve birdenbire değişimi açısından) tarihsel veriler olsa bile, bir anlam ifade
etmeyeceği apaçık ortadaydı. Zaten kimse de, en azından oyunun bu kadar başlarında öyle nicel analizler beklemiyordu. Ben de hayal gücümü çalıştırıp, krallık için görkemli bir gelecek öngören raporlar yazdım. Bir megavat elektrik, bir kilometre yol ya da bir işçi için yeterli olacak su, kanalizasyon, ev, yiyecek ve sosyal hizmetler gibi şeylerin yaklaşık maliyetlerini tahmin etmek
için kullanabileceğim pratik rakamlarım vardı. Benden o tahminleri daha hassas hale getirmem ya da bunlardan kesin sonuçlar çıkarmam beklenmiyordu. İşim, en basit tarifiyle, neyin mümkün olabileceği hakkında bir dizi plan (belki daha doğru deyişle ‘hayal’) tanımlayıp, bunların maliyetleriyle ilgili kaba tahminler çıkartmaktı. Gerçek hedeflerse daima aklımdaydı: ABD şirketlerine yapılacak ödemeleri azami düzeye yükseltip, Suudi Arabistan’ı giderek ABD’ye daha bağımlı hale getirmek. Bu ikisinin birbiriyle ne kadar ilgili olduğunu fark etmem
fazla uzun sürmedi; yeni geliştirilecek projelerin hemen hepsinin sürekli güncelleme ve bakıma ihtiyacı olacaktı ve o kadar yüksek teknolojiyle gerçekleştirileceklerdi ki,
bakım ve modernizasyon ihtiyaçlarını ancak o projeleri geliştiren firmalar karşılayabilecekti. Nitekim işim ilerledikçe, hayal ettiğim her proje için iki liste oluşturmaya başladım: Bir tanesi ilk aşamada yapabileceğimiz tasarım ve inşaat bağlantıları, diğeriyse uzun vadeli bakım ve yönetim anlaşmaları. MAIN, Bechtel, Brown&Root, Halliburton, Stone& Webster ve daha birçok ABD mühendis ve müteahhidi on yıllar boyunca iyi kâr edecekti. Sadece ekonomik olanın dışında, çok daha değişik bir şekilde de olsa, Suudi Arabistan’ı bize bağımlı kılacak bir yol daha vardı. Bu petrol krallığının modernizasyonu, olumsuz tepkileri de tetikleyecekti. Örneğin, muhafazakâr Müslümanlar çok kızacak, İsrail ve diğer komşu ülkeler kendilerini tehdit altında hissedeceklerdi.
Bu ülkenin ekonomik gelişimi, başka bir endüstrinin de gelişimini tetikleyeceğe benziyordu: Arap Yarımadası’nın korunması. ABD silahlı kuvvetleri ve savunma sanayi yanında, bu tip faaliyetlerle uğraşan özel şirketleri de cömert kontratlar ve yine uzun vadeli bakım ve yönetim anlaşmaları bekliyordu. Onların varlığı da, havaalanları, füze rampaları, askeri üsler ve bu tesislerle ilgili tüm altyapıyı da içeren yeni bir mühendislik ve inşaat projeleri safhasını da beraberinde getirecekti. Raporlarımı ofis içi postası ile mühürlü zarflarda ‘Hazine Bakanlığı Proje Yöneticisi’ne gönderiyordum. Bazen grup üyelerinden bir-iki kişi ile karşılaştığım oluyordu ki, bunlar MAIN’in genel
müdür yardımcıları ve patronlarımdı. Hâlâ araştırma ve geliştirme safhasında olan ve henüz JECOR’un parçası olmayan bu projenin resmi bir adı olmadığı için, ondan sadece ve alçak sesle, SAMA diye bahsediyorduk. Görünürde, bu Suudi Arabistan Para Aklama Tezgâhı (Saudi Arabian Money-
Yüklə 1,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|