O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi s. A. Usmanov

4. BOB.
ISHLAB CHIQARISHNI BOSHQARISHDA QAROR 
QABUL QILISH USULLARI VA HOLATLARNI 
BAHOLASH 
4.1.
BOSHQARUVDA
 
QAROR QABUL QILISH JARAYONI
 
Qaror qabul qilish jarayoni
- bu bir nechta variantlarning ichida qo‘yilgan 
muammoni hal qiladigan variantlarni tanlab olishdir. Qaror qabul qilish jarayoni bir 
nechta tavsifli bosqichlardan iborat bo‘lib uning algoritmi quyidagi sxemada 
ko‘rsatilgan (4.1-rasm) [15, 343 b.]. 
4.1-rasm. Qaror qabul qilish jarayoni blok-sxemasi. 

---

175 
4.2.
QAROR QABUL QILISH USULLARI VA TASNIFI
 
Qaror qabul qilish usullari quyidagicha sinflarga ajratiladi:
- qaror qabul qilishdagi vaziyat bo‘yicha; 
- qaror qabul qilishdagi mavjud axborotning hajmi va xususiyati bo‘yicha; 
- qaror qabul qilishda foydaliniladigan vositalar bo‘yicha. 
1. Qaror qabul qilishdagi vaziyat bo‟yicha
 
qarorlar standart va nostandart bo‘lishi 
mumkin. Standart qarorlar 
tez-tez takrorlanib turadigan ishlab chiqarish vaziyatlarda 
qo‟llaniladi. 
Ular qonunlar, standartlar, qoidalar, me‘yorlar va amaldagi hujjatlarda 
hamda tashkilotlar va mutaxassislar tajribalarida mujassamlashgan bo‘ladi. 
Muhandis-texnika xizmati barcha qarorlarning 80-85 foizi takrorlanadigan ishlab 
chiqarish vaziyatlariga to‘g‘ri keladi. Bunday hollarda qaror quyidagi sxema bo‘yicha 
qabul qilinadi
: 
ishlab chiqarishdagi vaziyatni tahlil qilish - uni standartlardan biri 
bilan moslashtirish - standartlar yoki uning qoidalari bo‘yicha qaror qabul qilish. 
Standart qoidalardan foydalanish natijasida, 
birinchidan
, qaror qabul qilish vaqti, 
mos tadbirlar ishlab chiqish va amalga joriy qilish muddati kisqaradi; 
ikkinchidan,
xato qarorlarni qabul qilish ehtimolligi kamayadi;
uchinchidan
, mutaxassisda 
nostandart, yangi yoki murakkab ishlab chiqarish vaziyatlarida qaror qabul qilishga 
vaqti ko‘payadi, chunki bunday hollar axborot yig‘ishni, tahlil qilishni va 
operatsiyalarni tadqiq etish tushunchasiga birlashadigan matematik hamda iqtisodiy-
matematik usullarini talab qiladi [21, 88 b].
Boshqaruv jarayonida, oldindan ma‘lum bo‘lmagan yangi sharoitlarda qaror qabul 
qilishda bajariladigan ishlar kompleksi ―operatsiyalarni tadqiq qilish‖ degan 
tushunchaga birlashadi. 
Operatsiya
- tizimning maqsadiga erishish uchun yo‘naltirilgan aniq harakat. 
Bunday operatsiyalarga tizimning samaradorligini oshirish uchun o‘tkaziladigan 
alohida tadbirlar hamda tizim oldida turgan maqsadga erishishga taalluqli bo‘lgan 
murakkab dasturlar kiradi
. 
Har bir operatsiya (tadbir, dastur) o‘zining samaradorligi 
bilan ya‘ni salmog‘i bilan baholanadi. Umumiy holda samaradorlik ko‘rsatkichi yoki 
maqsad funksiyasi
uch guruh omillarga bog‘liq bo‘lishi mumkin. 

---

176 
)
k
3
2
1
m
3
2
1
n
3
2
1
(
U
MF
z
...
z
,
z
,
z
;
x
...
x
,
x
,
x
;
a
...
a
,
a
,
a
III
II
I

(4.1)
 
Birinchi guruh omillar (a
1
...a
n
)
oldindan mavjud bo‘lib, operatsiyalarni bajarish 
sharoitlarini tavsiflaydi va ular operatsiyani bajarish davomida o‘zgarmaydi. 
Muayyan ATK uchun bu - parkning ishonchliligiga ta‘sir qiluvchi korxona 
joylashgan hududning iqlim sharoitlari; avtomobillarning ishonchliligi; ish 
unumdorligiga ta‘sir qiluvchi xizmat ko‘rsatiladigan hududning yo‘l sharoitlari; 
korxonaning ishlab chiqarish texnika bazasi bilan ta`minlanganligidir. 
Ikkinchi guruh omillar
(x
1
...x
m
)
qaror elementlari deb ham ataladi va boshqaruv 
paytida maqsad funksiyasiga ta‘sir qilgan holda o‘zgarishi mumkin. Bular texnik 
xizmat ko‘rsatish va joriy ta`mirlash sifati, xodimlarning malakasi, mexanizatsiya 
darajasi va boshqalar bo‘lishi mumkin. 
Uchinchi guruh omillar
- oldindan ma‘lum bo‘lmagan sharoitlar 
(z
1
...z
k
)
bo‘lib, 
ularning samaradorlikka ta‘siri noma‘lum yoki etarlicha o‘rganilmagan. Masalan, 
ertangi kun uchun ob-havo sharoiti; kelgusi smena davomida ta`mirda turish, 
xodimlar va postlarning yuklanishini aniqlovchi joriy ta`mirlashga bo‘lgan talablar 
soni; haydovchining avtomobil harakat xavfsizligiga va ekspluatatsion ishonchliligiga 
ta‘sir qiluvchi psixofiziologik holati. 
Ratsional boshqaruvda maqsad funksiyasining qiymati yaxshilanadi optimal 
boshqaruvda esa maqsad funksiyasining qiymati ekstimumga (minimal yoki 
maksimal) erishadi. 
2.
 
Mavjud axborotning hajmi va tavsifi bo‟yicha qarorlar
: aniq sharoitlarida, 
qaltis sharoitlarda va noaniq sharoitlarida qabul qilinadigan turlarga bo‘linadi (4.1-
jadval).
 
4.1-jadval 
Qaror qabul qilish sharoitlarining tasnifi 
Qaror qabul qilish 
sharoitlari 
Maqsad funksiyasida omillarning holati 
I, a
n 
II, x
m 
III, z
k 
Aniq 
Ma‘lum 
Aniqlash zarur 
Mavjud emas 
yoki ma‘lum 
Qaltis 
Ma‘lum 
Aniqlash zarur 
Ehtimolligi 

---

177 
ma‘lum 
Noaniq
Ma‘lum
Aniqlash zarur 
Ehtimolligi 
noma‘lum 
Aniqlik sharoitlarda "muhitning" holati ma‘lum, ya‘ni uchunchi guruh omillari 
ta‘sir qilmaydi yoki doimiy deb qabul qilinishi mumkin. Bunda standart vaziyatlar 
uchun maqsad funksiyasi har bir aniq holatda ko‘rilmaydi, qaror esa ishlab chiqilgan 
qoidalarga mos holda quyidagicha hal qilinadi. Berilgan sharoitlarda maqsad 
funksiyasining ekstremal qiymatlarini ta`minlovchi qarorlar elementlari aniqlanadi. 
Aniqlik sharoitlarda maqsad funksiyasining optimal qiymatlari grafik yoki analitik 
yo‘l bilan olinadi. 
Qachonki uchta guruh omillari ham ta‘sir qilganda qaror qabul qilish (qarorni 
tanlash) masalasi quyidagicha hal qilinadi: berilgan sharoitlarda noma‘lum 
omillarning ta‘sirini hisobga olgan holda maqsad funksiyasining ekstremal qiymatini 
olish imkonini beruvchi qaror elementlarini topish talab qilinadi. 
Agar "muhitning" (uchinichi guruh omillarning) u yoki bu holatining yuzaga 
kelishi ehtimolligi aniqlangan yoki baholangan bo‘lsa, qaror qaltis sharoitlarda qabul 
qilinadi. 
Agar "muhit" holatning ehtimolligi noma‘lum bo‘lsa bunda masala noaniqlik 
sharoitlarda hal qilinadi. 
3.
 
Qaror qabul qilishda qo‟llaniladigan vositalarga bog‟liq holda quyidagilar: 
algoritmik yondashuv (qonunlar, qoidalar, me‘yorlar); mutaxassislar jamoasining 
fikrlari (ekspertiza); analitik ifodalanadigan jarayonlar uchun hisob-analitik usullar 
(funksiyani maksimum va minimumga tadqiq qilinadi, dasturlash, umumiy xizmat 
nazariyasi va boshqalar); jarayonlarni modellashtirish; aslini kuzatuv yoki tajriba 
o‘tkazishdan foydalaniladi.