O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi s. A. Usmanov

1.8.
BOSHQARISH QOIDALARI, BOSQICHLARI VA 
USLUBLARINING TASNIFI
 
Boshqaruv haqida asosiy tushunchalar.
Boshqaruv tushunchasining bir nechta 
ta‘riflari mavjud bo‘lib, uning muhandislik amaliyotidagi ta‘rifi quyidagicha. 
Boshqariladigan tizimni dastlabki holatdan belgilangan yoki optimal holatga 
o‘tkazuvchi axborotni (tizim holati haqidagi) ma‘lum maqsadga yo‘naltirilgan 
harakatga aylantirish jarayonga 
boshqaruv
deyiladi [29, 26 b].
Agar bunda tizimning holati yaxshilansa boshqaruv ratsional hisoblanadi. Agar 
optimal holatga erishilsa boshqaruv optimal hisoblanadi. 
Ta‘rifda keltirilgan dastlabki holat, belgilangan holat, harakat atamalarini qarab 
chiqamiz. 
Avtotransport korxonasining 
dastlabki holati,
bu tashuvlarga talablarning 
kamayishi tufayli ortiqcha ishlab chiqarish binolarining mavjudligi va ulardan 
shaxsiy avtomobillarga servis xizmat ko‘rsatish uchun foydalanish bo‘lishi mumkin.
Tizimning belgilangan holati
(maqsad) – ATK bazasida shaxsiy avtomobillar 
avtoservisining postlari, mintaqalari, ustaxonalarini tashkil qilib, ishlab chiqarish 
binolaridan samarali foydalanish hisobiga foydani ko‘paytirish, xarajatlarni 
kamaytirish bo‘lishi mumkin.
Harakat:
xizmatlarga talabalarni tahlil qilish, sarmoyalarni jalb qilish, ATKni 
rekonstruksiya qilish, reklama va boshqalar. 
Natijada bozor sharoitlari uchun xos bo‘lgan ishlab chiqarishning 
diversifikatsiya
3
si
ro‘y beradi. Ushbu holatda ana‘anaviy tashish va ishlab chiqarish 
(shaxsiy 
avtomobillarga 
TXK, 
ta`mirlash, 
saqlash) 
faoliyatining 
shaxsiy 
avtomobillarning avtoservisi bilan qo‘shilmasi. 
3
Devirsifikatsiya (lot. diversificatio – o‘zgarish, tuli xil; diversus – turli va facere - qilmoq) – chiqarilayotgan mahsulot 
turlarini kengaytirish va savdo-sotiq bozoriga qayta moslashish, ishlab chiqarish samarasini oshirish maqsadida uning 
yangi turlarini o‘zlashtirish, iqtisodiy qulaylikga ega bo‘lish, bankrotlikni bartaraf etish [48]. 

---

45 
Ishlab chiqarish diversifikatsiyasini to‘g‘ri o‘tkazish foyda va daromadning 
o‘sishiga xizmat qiladi, korxonaning raqobatbardoshligini oshiradi. 
Boshqaruv tushunchasiga qaytamiz va undagi tayanch iboralarni ajratamiz: 
1 – tizimning holati haqidagi 
axborot
– A; 
2 – 
maqsad
yoki tizimning maqsadi – M; 
3 – tizimning holatini o‘zgartirish va maqsadga erishish uchun unda amalga 
oshiriladigan 
harakat
– H. 
Ushbu tashkil etuvchilarsiz (1.5- rasm, 
a
) umuman boshqaruv vazifalarini 
qo‘yish mumkin emas va ular boshqaruvning asosiy mohiyatini tashkil qiladilar. 
Minimal zarur bo‘lgan, ammo boshqaruv uchun etarli bo‘lmagan shartlar 
quyidagilar hisoblanadi: tizimning holati va tashqi omillar haqidagi ob‘ektiv va 
adekvat axborotning mavjudligi, tizim oldida turgan maqsadni (yoki maqsadlarni) 
aniqlash va ushbu maqsadlarga erishish uchun mumkin bo‘lgan usullar va 
harakatlarni t
ushunish. 
Yuqorida ta‘kidlanganidek ushbu shartlar minimal darajada zarur, ammo etarli 
emas, chunki har qanday boshqaruv jarayoni ma‘lum resurslarni talab qiladi (1.5- 
rasm, 
b
), boshqaruvning o‘zi esa, ya‘ni tizim holatining o‘zgarishi ma‘lum vaqt 
davomida, ba‘zan esa anchagina uzoq muddat davomida kechadi (1.5- rasm, 
с
).
Hodisalarning almashinish ketma-ketligi shakli sifatida vaqt omilini hisobga 
olish shuning uchun zarurki, birinchidan, rejalashtiriladigan harakatlar tavqimiy 
1.5-rasm. Axborot (
а
), material resurslar (
b
) va vaqt omilini (
c
) hisobga 
olgan holda boshqaruv jarayoni holati
: