O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Bog’lanishlarning turlari.
Biz narsa va hodisalarning harakati, o’zgarishi va rivojlanishiga ular o’rtasidagi 
bog’lanish va aloqadorlik, ta’sir va aks ta’sir asos bo’ladi, deymiz. Albatta, olamdagi har qanday bog’lanish ham 
rivojlanishga sabab bo’lavermaydi. Chunki bu bog’lanishlarning ko’lami, mohiyati, ta’sir kuchi va doirasi turlicha. 
Bog’lanishlarning ana shu xususiyatlariga qarab, zaruriy va tasodifiy, ichki va tashqi, bevosita va bilvosita, muhim va 
muhim bo’lmagan va hokazo bog’lanishlarga ajratish mumkin. 
Shuningdek, olamda boshqa voqea yoki hodisalardan alohida, ular bilan bog’liq, o’zaro aloqadorlikda va ta’sirda 
bo’lmagan birorta ham voqea yoki hodisa mavjud emas. Demak, o’zaro bog’lanish va ta’sir natijasida narsa-hodisalarda 
o’zgarish sodir bo’ladi. Lekin, barcha o’zgarishni har doim ham birdaniga, yaqqol sezish mumkin emas. Chunki 
olamning namoyon bo’lishi turli darajada bo’lganligi sababli, o’zgarishlar ham turlichadir. 
Masalan, yangi tug’ilgan chaqaloqning bir hafta, bir oy, yarim yil mobaynidagi o’zgarishini, ya’ni ulg’ayishini 
yoki bo’lmasa, tabiatdagi qish faslidan bahor fasliga o’tishdagi o’zgarishlarni oddiy ko’z bilan yaqqol sezish mumkin. 
Lekin biron jonsiz predmet, masalan, Er qa’ridagi ichki jarayonlarni ma’lum davrdan keyin sezish mumkin. Ana shu 
sababdan ham odamlar zilzilalar, vulqonlar otilishi kabi ofatlar qarshisida lol, gohida esa g’aflatda qolib kelmoqdalar. 
Ya’ni tashqi faktorlar (inson faoliyati, yorug’lik, issiqlik, namlik, atmosfera bosimi) natijasida ro’y bergan 
o’zgarishlarni ko’z ko’radi, quloq eshitadi. Xullas, ular oson anglab olinadi, ochiq-oydin namoyon bo’ladi. ulardagi 
o’zaro bog’liqlikni ham oson ko’rish, ilg’ash mumkin. Ana shunday oson ko’rish va ilg’ash mumkin bo’lgan, ochiq-
oydin ro’y beradigan voqea, hodisa, natijaga nisbatan «zohiriylik» tushunchasi, mohiyatini ilg’ash qiyin bo’lgan va 
murakkab ichki sabablar natijasida kechadigan jarayonlar va o’zgarishlarga nisbatan «botiniylik» tushunchasi 
qo’llaniladi. O’rta asrlarda, ayniqsa tasavvuf falsafasida bu ikki tushunchaga alohida e’tibor berilgan. 
«Harakat» tushunchasi «Borliq falsafasi» mavzuida yoritilganligi sababli, bu erda uning quyidagi qisqa ta’rifi 
bilan cheklanamiz: harakat deb olamdagi har qanday o’zgarishga aytiladi. Rivojlanish tushunchasi esa quyidan 
yuqoriga, oddiydan murakkabga tomon ilgarilab boruvchi harakatni ifodalaydi. Lekin bu jarayon goh to’g’ri chiziqli, 
goh asta-sekin kengayib boradigan spiralsimon shakldagi harakatdan iborat bo’lishi mumkin. 
Bunda doimiy bir tomonga, masalan, vaqtning o’tmishdan kelajakka tomon o’tishi ham, lekin makonda voqea va 
hodisalarning takrorlanishi, zamonda orqaga qaytishlar ham sodir bo’lib turadi. Ba’zida taraqqiyotning ma’lum bir 
bosqichida oldingi bosib o’tilgan davr takrorlangandek bo’ladi, ammo bu ilgarigidan farq qiladigan, boshqacharoq 
tarzdagi takrorlanishdir. 
Hech qachon bir xil tong otmaydi, deb bejiz aytmaydilar. Holbuki, har kuni tongda o’sha Quyosh chiqadi, o’sha tog’u 
toshlarni, bog’u biyobonlarni, biz yashayotgan zaminni yoritadi. Odamlar ham, ish va tashvishlar ham hamon o’sha-
o’shadek. Kimdir ishga shoshadi, kimdir o’qishga, kimdir yana ilgarigi kundek bekorchilikdan zerikadi... Ammo dunyo 
o’zgarmadimi bu bir kunning ichida? unda minglab bolalar tug’ilmadimi, son-sanoqsiz jarayonlar ro’y berib, Er 
sayyorasining turli burchaklaridan boshqa joylarga qanchadan-qancha axborotlar tarqatilmadimi? Ona zamin o’z o’qi va 
Quyosh atrofida aylanishini davom ettirmadimi? Bularning barchasi bir kunu-tunda ro’y bergan botiniy va zohiriy 
o’zgarishlarning namoyon bo’lishidir. 

---