O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Ongning tuzilishi.
Ong o’zaro aloqada bo’lgan turli unsur (element) lardan tashkil topgan murakkab ma’naviy tuzilishga 
ega. 
Ong in’ikosning o’ziga xos shakli ekan, avvalo, unda aks ettiriladigan ob’ekt haqidagi muayyan bilimlar hissiy va 
ratsional shaklda o’z ifodasini topadi. Demak, bilim ong tuzilishining asosiy unsuridir. Shuning uchun ham bilimlarning 
boyib, chuqurlashib borishi ong rivojlanishini xarakterlaydigan muhim belgi sifatida yuzaga chiqadi. 
Ong tuzilishining yana bir unsuri xilma-xil ko’rinishlarda namoyon bo’ladigan kechinmalardir. Ularda in’ikos 
ob’ektiga munosabat gavdalanadi. Bilimlarimizning chuqurligi va ko’lamliligi, hissiyotlarimizning namoyon bo’lishi 
yoki bo’lmasligi intilishimiz — irodamizga bog’liq. Iroda kuchi olamni anglash jarayonida yuzaga keladigan har 
qanday to’siqlarni engib o’tishga, ko’zlangan maqsad yo’lida tinmay harakat qilishga yo’l ochadi. 
Iroda tabiatning in’omi emas ekan, uni tarbiyalash, kamol toptirish shaxs hayotida, uning jamiyatdagi o’z o’rnini 
topishida muhim ahamiyatga ega. Zero, irodasizlik eng ulug’ niyat va maqsadlarni barbod qilibgina qolmay, insonning 
to’g’ri yo’ldan toyib ketishiga va turli salbiy oqibatlarning kelib chiqishiga olib kelishi ham mumkin. 

---

Ong va til. 
Til ongning insongagina xosligini isbotlovchi omillardan biridir. Xo’sh, til deganda o’zi nima tushuniladi? Til, 
bu eng avvalo, muayyan belgilar tizimi demakdir. Ammo, tilning xususiyatlarini shu bilangina cheklash to’g’ri emas. Negaki, 
muayyan belgilar tizimi hayvonlarga ham xos, ular yordamida jonzodlar o’rtasida muayyan axborot almashinuvi sodir 
bo’ladi. 
Aytaylik, kabutarlarining «muhabbat» raqsi, jonzodlarning xavf-xatar paydo bo’lganda turli tovush — belgilar 
yordamida bir-birini ogohlantirishi, ayrim hayvonlarning o’zi yashaydigan hududni turli yo’llar bilan «chegaralab» 
chiqishi ana shunday belgilar tizimining o’ziga xos ko’rinishlaridir. Lekin, jiddiy e’tibor beriladigan bo’lsa, bu belgi — 
signallar tizimi uzoq davom etgan evolyutsiya davomida hosil qilingan reflekslar ekanligiga ishonch hosil qilish 
mumkin. 
Xatti-harakat yoki boshqa belgilar yordamida uzatilayotgan axborotning mazmuni muayyan vaziyatdagi holat bilan 
belgilangan bo’ladi. Bundan farqli o’laroq inson nutqi, tili konkret vaziyat, makon va zamondan xoli bo’lishi, unga bog’liq 
bo’lmasligi ham mumkin. Boshqacha aytganda, u o’zida o’tmishni, hozirgi holatni va istiqbolni ham ifodalashi mumkin. 
Bu inson tilining belgilar tizimi sifatida hayvonot dunyosida amal qiladigan belgilardan tub farqini ko’rsatuvchi muhim 
xususiyatidir. 
Til qayd qilinganidek, belgilar tizimidir. Fan yuksak taraqqiy qilgan hayvonlarda axborot uzatishga xizmat qiladigan murakkab 
belgilar tizimi mavjud ekanligi va u hayvonot olami evolyutsiyasi bilan bir paytda takomillashib borganligini isbotlamoqda. Demak, 
til yo’q joydan, birdaniga paydo bo’lib qolmagan. Ong in’ikos shakllarning uzoq davom etgan evalyutsiyasining tabiiy hosilasi 
bo’lganidek, u bilan uzviy bog’liq bo’lgan inson nutqi ham axborot uzatishga xizmat qiladigan belgilarning murakkablashib borishi 
jarayonining zaruriy natijasidir. 
Demak, til belgilar tizimi sifatida kelib chiqishidan qat’iy nazar faqat insongagina xos va u ong bilan uzviy 
bog’liqdir. Negaki, tilda ong gavdalanadi. Til yordamidagina ong kishining o’zi va boshqalar uchun voqelikka aylanadi. 
Tilda ifodalanayotgan ma’no — mazmunning anglanishi insonning umumiy bilim darajasi, qiziqishi, qobiliyati, konkret 
sharoitdagi kayfiyati kabi omillarga ham bog’liq bo’ladi. Til fikrlash quroli, muloqot vositasi sifatida doimiy 
takomillashuv jarayonini boshidan kechirmoqda. Ayni paytda insoniyat biz kundalik hayotda qo’llaydigan tabiiy til 
bilan bir qatorda muloqotning rang — barangligini ta’minlaydigan, fikrni ifodalashga xizmat qiladigan o’ziga xos imo-
ishoralar raqs, musiqa «tiliga» ham ega. Shunday bo’lsa-da, ular so’zga ko’chgandagina anglashiladi, undagi mazmun 
tushunarli bo’ladi. 
Shu bilan birga milliy tillar bilan bir qatorda ilm- fan yutuqlarining tez tarqalishida muhim rol o’ynaydigan 
internatsional til-fan tili, uning tushunchalari va formulalari ham borligini unutmaslik kerak. XX asrda qo’llanish 
doirasi tobora kengayib borayotgan elektron hisoblash mashinalarining «beysik», «fortan» kabi tillari yaratildi. 
Kompyuterlarning ijtimoiy hayotdagi roli tez o’sib borayotgan hozirgi davrda bu «til»lar axborotlarning uzatilishi 
hamda qabul qilinishida katta ahamiyat kasb etmoqda va vaqt bu jarayonlarning yanada tezlashayotganligini 
ko’rsatmoqda 
Ong va til munosabati haqida gap ketar ekan, til o’ziga xos tarixiy xotira rolini o’tashini ham unutmaslik kerak. Bu 
milliy tillar misolida ayniqsa, yaqqol ko’rinadi. Zero, millat tilida uning o’zligi, bosib o’tgan tarixiy yo’li, tafakkur tarzi 
aks etadi, mustahkamlanadi. «Ona tili, — deb yozadi Prezidentimiz, bu millatning ruhidir. O’z tilini yo’qotgan har 
qanday millat o’zligidan judo bo’lishi muqarrar»
14
. 
Shunday ekan, mustaqillik sharoitida milliy tilimiz rivojiga alohida e’tibor berilayotganligi milliy o’zligimizni 
anglashimizning o’tish jarayonida milliy istiqbolimizni belgilashning uzviy qismi sifatida qaralmog’i lozim.