Orqanlar aid olduqları sistemlərdən asılı olmayaraq müxtəlif növ toxumalardan təşkil olunurlar. Ona

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2

Orqanlar aid olduqları sistemlərdən asılı olmayaraq müxtəlif növ toxumalardan təşkil olunurlar. Ona 

görə histologiyanın toxumalardan bəhs edən  şöbəsini  ümumi histologiya adlandırırlar. Ayrı-ayrı 

toxumaların təsvirinə keçməmişdən əvvəl son Beynəlxalq Histoloji Nomenklaturaya (BHN) daxil edilmiş, 

istər orqanların normal quruluşunun və onların yaş xüsusiyyətlərinin, istərsə də patoloji proseslərin şərhi 

zamanı tez-tez rast gəlinən terminlərin lüğəti mənaları haqqında qısa məlumatların verilməsi məqsədə-

uyğundur. 

Parenxima termini orqanların yalnız onlara xas olan funksiyalarının yerinə yetirilməsində  iştirak 

edən strukturları göstərmək üçün istifadə edilir. Məs.: beyində sinir hüceyrələri və ya neyronlar, ürəkdə 

ürək  əzələ hüceyrələri – kardiomiositlər, skelet əzələlərində eninəzolaqlı  əzələ lifləri – ağciyərlərdə 

ağciyər alveolları yerləşən törəmələr (terminal bronxiollar, tənəffüs bronxiolları, alveol axacaqları  və 

alveol kisəcikləri), böyrəklərdə nefronlar, mədəaltı  vəzidə asinuslar və Langerhans adacıqları, dalaqda 

limfoid follikullar və s. 

Stroma termini ilə (yunanca stroma "yataq, döşək") ayrı-ayrı hüceyrə, toxuma və üzvlər üçün 

istinad rolunu oynayan, əksərən kövşək birləşdirici toxuma elementlərindən təşkil olunmuş törəmələr 

göstərilir.  

Kapsul parenxima elemenləri üstünlük təşkil edən orqanları xaricdən örtən sıx birləşdirici toxuma 

səfhəsinə deyilir. Kapsuldan başlayan atmalar parenximatoz orqanlarin daxilində onları paylara, 

seqmentlərə və paycıqlara bölürlər. 

Bazal zar – yalnız epitel toxuması ilə  əlaqəli olmadığını  nəzərə alaraq son BHN-da onu ümumi 

terminlər sırasına daxil edilib. Son vaxtlara qədər yalnız dərsliklərdə deyil, elmi məqalələrdə də bazal zar 

və bazal səfhə terminləri demək olar ki, sinonim kimi işlədilirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, hal-hazırda 

ancaq elektron mikroskopu vastəsi ilə  aşkar edilən epitel, əzələ, sinir toxumaları, piy hüceyrələri və 

perisitləri ətraf birləşdirici toxuma elementlərindən ayıran, açıq (şəffaf) və tünd qatlardan təşkil olunmuş 

torəmələri bazal səfhə adlandırmaq qəbul olunmuşdur.  Əgər yuxarıda göstərilən qatlarla yanaşı bazal 

səfhə fibroretikulyar qat (lövhəcik) vasitəsi ilə qalınlaşarsa və ya iki bazal səfhə bir-biri ilə birləşərsə, 

xüsusi üsullarla rəngləndikdən sonra (Şiff-yod turşusu reaksiyası – ŞYT; PAS; ШЙК) işıq 

mikroskopunda da aşkar edilə bilən strukturu - bazal zarı əmələ gətirirlər. Bazal səfhənin qatları onların 

əhatə etdiyi hüceyrələrin özləri tərəfindən sintez olunduğu halda, fibroretikulyar qat (lövhəcik) birləşdirici 

toxuma hüceyrələri, ələlxüsus fibroblastlar tərəfindən sintez olunurlar. Qeyd olunduğu kimi, bazal səfhə 

açıq və tünd qatlardan təşkil olunmuşdur. Qatların adı onlara elektron mikroskopunda tədqiq etmək üçün 

ultranazik kəsiklərin rənglənməsində istifadə olunan ağır metallarla (qurğuşun və osmium) birləşmə 

qabliyyətindən asılı olaraq verilmişdir. Belə ki, açıq qatın təşkilində  iştirak edən molekullar ağır 

metallarla birləşmədiyindən elektron mikroskopunda şəffaf, əksinə tünd qatı təşkil edən molekullar ağır 

metallarla birləşdiyindən tünd zolaq şəklində görünürlər. 40-120 nm qalınlığında olan bazal səfhə 

tərkibində laminin, perlekan (heparan sulfat, proteoqlikan-2) və entaktin (nidogen-1) ilə yanaşı laminin 

molekulları üçün reseptor rolunu oynayan, inteqrin ailəsinə daxil olan zülallar və distroqlikan aşkar 

edilmişdir. Sonuncular hüceyrə zarlarının bazal səfhəyə söykənən hissələrində yerləşən inteqral zulallara 

aid olub sitoplazmatik ucları sitoskelet elementləri, xarici ucları isə laminin vasitəsi ilə bazal səfhənin 

tərkibinə daxil olan digər molekullarla birləşirlər. Beləliklə, bazal səfhə hüceyrələri  ətraf birləşdirici 

toxuma elementləri ilə birləşdirməklə yanaşı, qəbul olunmuş siqnalları iki istiqamətdə daşıyan molekulyar 

əlaqələrin yaradılmasında iştirak edir. 

Müəyyən edilmişdir ki, bazal səfhənin formalaşmasının ilk mərhələsində laminin molekullarının 

Ca

+2

 asılı polimerizasiyası  nəticəsində torşəkilli struktur əmələ  gətirməklə yanaşı, onlar inteqrin və 

distroqlikan molekulları ilə əlaqə yaradaraq hüceyrə zarı ilə birləşirlər. Demək olar ki, eyni zamanda üç 

ədəd IV tip kollagen molekullarının bir-birinin ətrafına dolanaraq (superqıvrım) spiralşəkilli 

məftiləbənzər liflər  əmələ  gətirirlər. Digər lifli quruluşa malik kollagen liflərindən fərqli olaraq onlar 

sintez olunduqdan sonra COOH uclarının bir hissəsini itirmirlər və  qıvrımları bir-birinə möhkəm 

birləşdirən hər üçüncü təkrar olunan molekulun qlisin amin turşusu qalığı olmur. Nəticədə IV tip kollagen 

lifləri yan-yana yox, baş-başa  əlaqələr yaratmaqla yanaşı gedişi boyu 20-yə  qədər dizəbənzər  əyriliklər 

əmələ gətirirlər. Sadalanan xüsusiyyətlər nəticədə IV tip kollagen fibrillər submikroskopik ölçüyə malik 

məsamələri olan təbəqəşəkilli tor əmələ  gətirir. Qeyd etmək lazımdır ki, bazal səfhənin tərkibinə daxil 

 

3

olan zülalların orta hesabla 50%-ni təşkil edən IV tip kollagendən bazal səfhənin tünd hissəsinin  əsas 

kütləsi formalaşır. 

Hüceyrə qütblülüyü termini son zamanlara qədər  əsasən epitel hüceyrələrində apikal və bazo-

lateral səthlərini örtən plazmolemmaların tərkibində (bir-birindən sıx əlaqələr vasitəsilə ayrılmış) lipid və 

zülal molekullarının müxtəlif tərkibə malik olmalarını  və  hərəkətli hüceyrələrin daxilində sitoskelet 

elementlərinin yerləşmələrində olan müxtəliflikləri göstərmək üçün işlədilirdi. Ancaq son 20 il ərzində 

molekulyar biologiya səhəsində istifadə olunan müasir metodların köməkliyi ilə müəyyən edilmişdir ki, 

istər tək, istərsə də çoxhüceyrəli orqanizmlərdə hüceyrələrin tərkibinə daxil olan komponent və strukturlar 

asimmetrik vəziyyətdə yerləşərək, onların polyarlığını  təmin edirlər. Polyarlıq nəticəsində hüceyrələrin 

normal fəaliyyətləri üçün vacib olan proseslər (siqnalların qəbulu və nəqli, zarlı strukturların dövriyyəsi, 

sitoskelet elementlərinin dinamikliyi və s.) hüdüdsüz dəqiqliklə tənzimlənir. 

Aplaziya (yunanca a - inkar; plasis – “qəlibləmək, formalaşmaq”) termini toxuma və ya orqanların 

anadangəlmə olmamasını  və ya inkişaf pozulmalarını göstərmək üçün istifadə edilir. Məs.: dəri 

aplaziyaları – yenidoğulmuşlarda əsasən kəllə qapağında, nadir hallarda isə bədənin digər hissələridə 0,5 

sm-dən 10 sm-ə  qədər ölçüdə  dəri örtüyünün olmamasıdır; süd vəzisi aplaziyası – süd vəzisinin 

bütövlükdə, döş  məməciyinin və  məməcikətrafı meydançanın bir və ya ikitərəfli anadangəlmə inkişaf 

etməməsidir. 

Atrofiya (yunanca atrophos sözündən götürülüb a - inkar; trephein-"qidalanma") – hüceyrə, toxuma 

və ya bütöv orqanın həcmcə kiçilməsi deməkdir. Bu zaman hüceyrə səviyyəsində onların ümümi sayının 

və ya tərkib hissələrinin azalması baş verir. Atrofiya prosesi inkişaf pozğunluğu nəticəsində orqanların 

normal olçülərə  qədər böyüməməsi, hüceyrələrin ölümü və reabsorbsiyası (sorulması), proliferasiyanın 

azalması, oksigen və qida çatışmamazlığı, hormonal dəyişikliklər, orqanların sinir elementləri təchizatının 

tam, ya da hissəvi pozulması və s. nəticəsində inkişaf edir. Atrofiya normal (fizioloji) və patoloji olaraq 2 

qrupa bölünür. Birincilərə timusun uşaqlarda cinsi yetişkənlik dövründən sonra, badamcıqların isə yaşlı 

şəxslərdə atrofiyaya məruz qalmasını gostərmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, orqanlar öz funksiyalarını 

lazımi səviyyədə yerinə yetirə bilmədikdə də atrofiyaya uğrayırlar. Məs.: müxtəlif mənşəli ifliclər zamani 

skelet əzələləri yığıla bilmədiklərindən onların ölçüləri kəskin şəkildə azalır (patoloji atrofiya). 

Hiperplaziya – (yunanca hyper  – hədsiz, çoxlu; plasis – "qəlibləmək, formalaşmaq") toxuma və 

orqanların tərkibinə daxil olan hüceyrələrin, eləcə  də hüceyrədaxili ultrastruktur orqanellərin ümümi 

sayının artmasıdır.  Əgər hüceyrələrin sayının artması müəyən təsirlərin nəticəsində (məs.: peşə  və 

idmanla  əlaqədar) baş verirsə  və orqanizmin ümumi tənzimləyici mexanizmlərinin nəzarətindən kənara 

çıxmırsa, buna fizioloji (normal) hiperplaziya deyilir. Əksinə, sayı artmış hüceyrələr onlara məxsus 

spesifik siqnallara cavab vermirsə  və genetik olaraq qeyri-normal hüceyrələrin proliferasiysı ilə 

nəticələnirsə (məs.: bəd xassəli şişlərin inkişafı zamanı), buna patoloji hiperplaziya deyilir. 

Hipertrofiya - (yunanca hyper- “hədsiz, çoxlu”; trephein – “qidalanma”) hiperplaziyanın  əksinə 

olaraq struktur elementlərinin sayının deyil, onların ölçülərinin artmasına, həcmcə böyüməsinə deyilir. Bu 

isə toxuma və orqanların ümumi həcm (eninə zolaqlı əzələ liflərinin qalınlaşması) və kütlələrinin artması 

ilə nəticələnir. Qeyd etmək lazımdır ki, hamiləlik zamanı uşaqlığın həcminin və kütləsinin artması əsasən 

saya  əzələ hüceyrələrinin eyni zamanda həm saylarının çoxalması (hiperplaziya), həm də ölçülərinin 

(hipertrofiya) artması hesabına baş verir. 

Hipertrofiya həqiqi və yalançı olmaqla 2 qrupa bölünür. Yalançı hipertrofiya zamanı orqanların ölçü 

və çəkiləri piy toxumasının, həqiqi hipertrofiya isə onların təşkilində iştirak edən hüceyrələrin hesabına 

artır. Həqiqi hipertrofiyaya fiziki işlə və idmanla məşğul olan şəxslərdə əzələlərin güclü inkişafını misal 

gostərmək olar. 

Hipoplaziya – (yunanca hypo- “az”; plasis – “qəlibləmək, formalaşmaq”) aplaziyanın nisbətən 

yüngul formasıdir. Bu zaman anadangəlmə olaraq hüceyrəvi elementlərin saylarının nəzərəçarpacaq 

dərəcədə azalması nəticəsində toxuma və orqanların tam inkışaf etməməsi və ya inkişaf pozğunluğu aşkar 

edilir. 

Hipoplaziya əlamətlərinə demək olar ki, orqanizmin təşkilində iştirak edən bütün toxuma növlərində 

və orqanlarda rast gəlinir. Məs.: diş emalının, süd vəzisinin, yumurtalıqların, xayaların, timusun, 

beyinciyin, görmə sinirinin, oma sümüyünün, barmaqların və s. hipoplaziyaları. Bu hipoplaziyaların hər 

 

4

biri anadangəlmə inkişaf pozğunluqları ilə müşahidə olunan sindromların bir əlaməti kimi təsvir 

olunurlar. 

Hipotrofiya – (yunanca hypo- “az”, trephein - “qidalanma”) bədən çəkisinin azalması  və 

proporsional inkişafının pozulması ilə  nəticələnən xroniki qidalanma pozğunluğu olmaqla 2 qrupa 

bölünür: anadangəlmə  və qazanılmış. Anadangəlmə hipotrofiyaların inkişafına səbəb olan faktorlar 

içərisində  əsasən ananın xəstə olmasının, döldə oksigen azlığının (hipoksiyanın) və müxtəlif genetik 

mutasiyaların  əsas rol oynadıqları qeyd olunur. Qazanılmış hipotrofiyalar ana südünün az olması, süni 

qidalanma rejiminin pozulması, mədə-bağırsaq sistemində olan inkişaf pozğunluqları və xroniki iltihabı 

proseslər, mərkəzi sinir sistemi xəstəlikləri, irsi olaraq maddələr mübadiləsinin pozulması və s. səbəblər 

nəticəsində meydana çıxırlar.  

İnvolyusiya – (latınca,  involutio - “kicilmək, yığılmaq”) orqanların təşkilində  iştirak edən 

hüceyrələrin ölçülərinin kiçilməsini və ya ilkin ölçülərinə qayıtmasını göstərmək üçün işlədilir. Məs.: 

doğuşdan sonra uşaqlığın, südəmər dövr başa çatdıqdan sonra süd vəzilərinin, cinsi yetişgənlik dövründən 

başlayaraq timusun ölçülərinin kiçilməsi. 

Metaplaziya – (yunanca metaplasis – “formanın dəyişməsi”) müəyyən toxumanın tərkibinə daxil 

olan yetkin huceyrə tipinin həmin toxuma üçün xas olmayan digər hüceyrə tipinə çevrilməsini göstərmək 

üçün işlədilir. Metaplaziya zamanı qeyri-adekvat qıcıqların təsirinə davam gətirə bilməyən hüceyrə tipləri 

həmin təsirlərə davamlı hüceyrələrlə  əvəz olunurlar. Məs.: siqaret çəkən insanlarda tənəffüs yollarını 

örtən təkqatlı kiprikli epitelin yastı epitellə, turşuluğu yüksək olan mədə  şirəsinin təsirindən yemək 

borusunun aşağı 1/3 hissəsində çoxqatlı yastı epitelin təkqatlı silindirəbənzər epitellə  əvəz olunması. 

Qeyd etmək lazımdır ki, metaplaziyaya səbəb olan təsirlər aradan qaldırılarsa hüceyrələr özlərinin ilkin 

normal vəziyyətinə qayıda bilirlər. Əksinə, patogen təsirlər davamlı olduqda isə metaplaziyaya uğramış 

nahiyyələrdə bəd xassəli şişlər inkişaf edə bilir. 

 

TOXUMALAR HAQQINDA TƏLİM. ÜMUMİ MƏLUMAT 

 

Mürəkkəb orqanizmlərdə hüceyrə  və qeyri-hüceyrəvi toxuma strukturları toxuma adlanan xüsusi 

sistemlərin tərkibinə daxildir. Toxumalar bütün orqanların quruluş  əsasını  təşkil edir. Toxuma tarixi 

inkişaf prosesində meydana çıxmış eyni quruluş planına, vəzifəyə və mənşəyə malikdir. Hər bir toxuma 

müəyyən funksiyanın icrası üçün ixtisaslaşmışdır, belə ki, canlı orqanizmdə müəyyən funksiyanın icra 

olunması ayrı-ayrı hüceyrələrdən deyil, ümumi quruluşa malik və vəhdət təşkil edən xüsusi sistemlərdən 

– toxumalardan asılıdır. Deməli, toxuma orqanizmin inteqrativ sistemidir, onun vəhdətini təmin edir. 

Toxumalar canlılar aləmində filogenetik inkişafın müəyyən mərhələsində meydana çıxmış, tədricən 

diferensiasiya edərək təkmilləşmiş  və tam orqanizmlərdə müəyyən funksiyaların icra olunmasına 

uyğunlaşmışdır. Orqanizmlərin tarixi inkişafının divergent (getdikcə  fərqlənən) istiqamətdə getməsi 

nəticəsində çox miqdarda yeni heyvan növlərinin, cinslərinin, ailələrinin və s. meydana çıxmasını nəzərə 

alsaq, toxumalar bu külli miqdar müxtəlif heyvanların orqanizmində hər hansı bir vəzifənin icrası üçün öz 

quruluş planlarını müəyyən qədər saxlaya bilmiş  və  nəticədə növlərinin miqdarı  məhdud olmuşdur. 

Beləliklə, toxuma təkamülü tam orqanizmlərin filogenezinin xüsusi təzahürüdür. Diferensiasiya dedikdə 

embriogenezdə toxumaların inkişafı zamanı ilk, eynicinsli quruluşa malik hüceyrələrin ixtisaslaşması ilə 

əlaqədar olaraq onlarda proqressiv mübadilə  və struktur dəyişikliklərinin baş verməsi düşünülür. 

Mübadilə prosesindəki dəyişikliklərlə əlaqədar olaraq, morfoloji strukturların kimyəvi tərkibi də dəyişilir. 

Diferensasiya dörd əsas dövrü: ootipik, blastomer, rüşeym və toxuma diferensiasiyası ayırd edilir.  

Ootipik diferensasiya orqanizmin inkişafında  ən ilk mərhələdir. Gələcək rüşeym mayasının 

maddəsi döllənmiş yumurta-hüceyrə sitoplazmasının müəyyən nahiyələrində yerləşir. Belə nahiyələr 

prezumptiv, yəni ehtimali və ya müvəqqəti nahiyələrdir. Məs.: amfibinin gələcək xorda-mezodermasının 

maddəsi boz orağın sitoplazmasında yerləşir. 

Blastomer diferensiasiyası blastomerlərin tədricən spesifik xüsusiyyətlər əldə etməsidir. Döllənmiş 

yumurtahüceyrənin bölünməsi nəticəsində meydana çıxan blastomerlər gələcək toxumaların mayasını 

təşkil edir. Ayrı-ayrı nahiyələrin blastomerləri arasında fərqə, artıq blastula mərhələsində təsadüf olunur. 

Rüşeym, yaxud maya diferensiasiyası zamanı rüşeym vərəqələrinin eynicinsli hüceyrə 

materialının ayrı-ayrı nahiyələrində, gələcək ox orqanlarının inkişafı ilə  əlaqədar olaraq, struktur 

 

5

dəyişikliklər baş verir. Məs.: ektodermanın arxa səthində sinir borusunun əmələ  gəlməsi, və ya 

mezodermanın dorzal hissəsinin seqmentlərə bölünməsi və s. 

Toxuma diferensiasiyası rüşeymin inkişafı zamanı ilk toxuma mayalarından xüsusi toxumaların 

əmələ  gəlməsi, və ya ilk toxuma mayasının definitiv toxumaya çevrilməsi prosesinə deyilir. Bu zaman 

toxuma mayasının hüceyrəvi və qeyri-hüceyrəvi törəmələri müxtəlif istiqamətlərdə ixtisaslaşaraq hər bir 

toxuma üçün səciyyəvi olan struktur elementlərinə diferensiasiya edir və habelə müvafiq fizioloji və 

kimyəvi xüsusiyyətlər kəsb edir. Toxuma diferensiasiyasının əsasında kimyəvi diferensiasiya durur ki, bu 

da inkişafda olan toxumada maddələr mübadiləsi prosesindəki müxtəliflikdən asılıdır. Bunun nəticəsində 

həm morfoloji, həm də fizioloji dəyişikliklər baş verir. Diferensiasiya prosesi getdikcə toxuma 

determinasiya edir, yəni spesifiklik əldə edir. Belə toxuma adətən başqa toxumaya çevrilə bilmir. 

Toxuma determinasiyası (latınca  determinare – “müəyyənləşdirmə”) rüşeymin toxuma 

strukturalrının yalnız müəyyən istiqamətdə inkişaf etmək xüsusiyyətidir. Nəticədə toxuma quruluşlarının 

spesifikliyi meydana çıxır. Determinasiya irsi və xarici mühit amillərinin qarşılıqlı  təsiri  əsasında baş 

verir. Lakin bununla yanaşı xarici və daxili amillərin təsiri altında (məs.: eksperimental şəraitdə) 

rüşeymin yeni xüsusiyyətlər əldə etməsi də mümkündür. 

İnteqrasiya (latınca integer – “tam”, integratio – “bərpa”) orqanizmin bütün hissələrinin birləşərək 

onun tamlığını təmin etməsinə deyilir. Tarixi inkişaf prosesində toxumaların meydana çıxması mürəkkəb 

orqanizmlərin inteqrasiyasını daha da möhkəmləndirir. Sinir toxumasının meydana çıxması orqanizmin 

yüksək inteqrasiyasına imkan yaratmışdır. Tam orqanizm inteqrasiyası  əsasında onun strukturlarının 

inteqrasiyası baş verir: məs.: hüceyrələrin inteqrasiyası, yəni onların tam bir sistemdə birləşməsi, 

aralarında qarşılıqlı rabitənin yaranması. Belə xüsusiyyətlər tam orqanizmin vəhdətinə müvafiq olaraq 

inkişaf prosesində meydana çıxır. 

Beləliklə, toxumalar istər filogenetik inkişaf prosesində  və istərsə  də embriogenez prosesində 

müəyyənləşmiş  və tam orqanizmə uyğunlaşmışdır. Bütün bu proseslər tam orqanizmin onu əhatə edən 

ətraf mühitlə qarşılıqlı rabitəsi şəraitində baş vermişdir. Deməli, toxumaların inkişafı (histogenez) prosesi 

orqanizmlərin tarixi (təkamülü) inkişafı ilə əlaqədardır. 

Deyilənlərə yekun vuraraq toxumaya belə  tərif vermək olar: toxuma tarixi inkişaf prosesində 

(filogenetik olaraq) meydana çıxmış ümumi quruluşa malik hüceyrəvi və qeyri-hüceyrəvi strukturlardan 

ibarət sistem olub, müəyyən funksiyaları icra etmək üçün ixtisaslaşmışdır. 

 

TOXUMALARIN TƏSNİFATI 

 

Orqanizmin  əsas funksiyalarına müvafiq olaraq, habelə quruluş  və inkişaf xüsusiyyətlərinə görə 

aşağıdakı toxuma tipləri ayırd edilir: epitel toxumaları, qan və limfa, birləşdirici toxumalar, əzələ 

toxumaları və sinir toxuması. 

Epitel toxumasında hüceyrələr bir-birinə  sıx yerləşərək laylar təşkil edir. Epitel toxuması 

orqanizmlə xarici mühit arasında mübadilə prosesində iştirak edir. O habelə, mühafizə, sorulma, sekresiya 

və ekskresiya vəzifələrini yerinə yetirir. Epitel toxuması  hər üç rüşeym vərəqələrindən (entoderma, 

mezoderma və ektodermadan) inkişaf edir. 

Qan və limfa. Birləşdirici toxumaların bütün növləri saya əzələ toxuması kimi mezenximdən 

inkişaf edir. Bunu və bir sıra ümumi morfoloji və fizioloji xüsusiyyətləri nəzərə alaraq qan, limfa və 

bütün birləşdirici toxumaları  bəzən mezenxim toxumaları da adlandırırlar. Qan və limfa maye 

toxumalarıdır, belə ki, onların hüceyrəarası maddəsi maye şəklində olub, içərisində hüceyrə elementləri 

üzür. Qan və limfa orqanizmin normal tənzim fəaliyyətinin  əsasını  təşkil edir. Bu toxumalar başlıca 

olaraq trofik funksiya daşıyır, qida maddələrini və oksigeni bütün orqanlara aparır.  

Birləşdirici toxumalar hüceyrəarası maddənin güclü inkişaf etməsi ilə xarakterizə olunur. Buraya 

əsil birləşdirici toxumalar, qığırdaq və sümük toxumaları aiddir. Bunlar trofik, plastik, mühafizə  və 

istinad vəzifələrini yerinə yetirir. Bəzən qan, limfa və birləşdirici toxumaları mezenxim toxumaları 

adlandırmaqla yanaşı, onlara daşıdıqları vəzifələrə görə istinad – trofik toxumalar da deyilir. 

Əzələ toxumaları  yığılmaq qabiliyyətinə malik olub iki növdür: saya və eninəzolaqlı  əzələ 

toxumaları. Saya əzələ toxuması iyşəkilli hüceyrələrdən təşkil olunmuşdur, yığılmaları qeyri-iradidir. 

Eninəzolaqlı  əzələ toxuması simplast xarakterli əzələ liflərindən  əmələ  gəlmiş, yığılması (ürək 

 

6

əzələsindən başqa) iradidir. Saya əzələlər mezenximdən, eninəzolaqlı əzələlər isə mezodermadan inkişaf 

etmişdir. 

Sinir toxuması oyanmaq və oyanmanın nəql etmək qabiliyyətinə malikdir; bunların  əsas morfo-

funksional eıementləri sinir hüceyrələri (neyronlar), habelə onlarla sıx surətdə bağlı qliya (neyroqliya) 

adlanan ara maddədir. Qliya trofik, mexaniki və mühafizə  vəzifələrini yerinə yetirir. Sinir toxuması 

ektodermadan inkişaf edir. 

 

TAM ORQANİZMDƏ TOXUMALARIN QARŞILIQLI RABİTƏSİ 

 

Adətən orqanizmi təşkil edən orqanların tərkibində bir deyil, bir neçə növ toxuma olur, məs.: 

ağciyərlər, bağırsaqlar, böyrəklər və s. tərkibində epitel, birləşdirici, əzələ və sinir toxumaları vardır. Hər 

bir orqanın fəaliyyəti neyrohumoral təsirlərlə yanaşı onların təşkilində iştirak edən toxumaların qarşılıqlı 

əlaqələri vasitəsi ilə tənzim olunur. 

Ayrı-ayrı orqanların tərkibinə müxtəlif toxuma növlərinin daxil olmasına baxmayaraq, adətən, bu 

toxumalardan biri üstünlük təşkil edir və həmin orqanların həm morfoloji, həm də fizioloji mahiyyətini, 

yəni spesifikliyini müəyyənləşdirir. Orqanın spesifikliyini xarakterizə edən toxuma onun parenximasını 

əmələ  gətirir. Digər toxumalar həmin orqanın spesifikliyinə uyğunlaşaraq yardımçı  fəaliyyət daşıyır. 

Bunlarla yanaşı hər bir orqanda onun parenximası üçün istinad vəzifəsi görən birləşdirici toxuma həmin 

orqanın stromasını təşkil edir. 

 

TOXUMALARIN REGENERASİYASI 

 

Regenerasiya (latınca  regeneratio – “dirçəlmə, yenidən  əmələ  gəlmə”) bu və ya digər səbəbdən 

aradan çıxmış toxuma quruluşlarının bərpa olunması prosesinə deyilir. Fizioloji və reperativ regenerasiya 

ayırd edilir. Orqanizmin bütün ömrü boyu toxumalarda hüceyrəvi elementlər köhnəlib aradan çıxdıqda 

(fizioloji degenerasiya) yeniləri ilə  əvəz olunur ki, buna da fizioloji regenerasiya deyilir. Ayrı-ayrı 

toxumalarda bu proses eyni deyildir. Məs.: məhv olmuş qan hüceyrələrinin yeniləri ilə əvəz olunması və 

ya dərinin çoxqatlı epitelinin (epidermisin), habelə bağırsaq epitelinin və s. yeniləşməsi prosesi 

müxtəlifdir. 

Tərkibində az diferensiasiya etmiş hüceyrələr olan toxumaların fizioloji regenerasiya qabiliyyəti 

yüksək olur. Belə hüceyrələri A.A.Zavarzin kambial hüceyrələr adlandırır (latınca  cambium  - “əvəz ya 

mübadilə”). Bu hüceyrələr mitozla bölünüb artaraq diferensiasiyaya uğrayır və ixtisaslaşmış hüceyrələrə 

çevrilə bilir. Epitel və birləşdirici toxumalar kambial hüceyrələrə malik olduğundan onlarda regenerasiya 

prosesi güclü olur. Əksinə eninəzolaqlı əzələ və sinir toxumasında kambial hüceyrələr adətən olmur, onlar 

yüksək diferensiasiya etmiş toxumalar hesab edilir, ona görə fizioloji regenerasiya prosesini zahirən 

müəyyən etmək olmur. 

Zədələnmiş toxuma hissələrinin bərpa olunması prosesinə isə reparativ regenerasiya deyilir. Belə 

regenerasiya qabiliyyəti bütün toxumalara xasdır. Lakin burada da epitel, birləşdirici və saya əzələ 

toxuması regenerasiyanın sürəti və keyfiyyəti cəhətdən digər toxumalardan öz üstünlüyü ilə  fərqlənir. 

Yüksək inkişaf etmiş onurğalılarda eninəzolaqlı əzələ toxuması yalnız xüsusi şəraitdə regenerasiya etmək 

qabiliyyətinə malikdir; sinir toxumasında isə sinir lifləri öz tamlıqlarını  bərpa edə bilir. Neyron 

bütövlükdə zədələndikdə isə yenidən bərpa olmur.