Orqanlar aid olduqları sistemlərdən asılı olmayaraq müxtəlif növ toxumalardan təşkil olunurlar. Ona

hüceyrədaxili sekretor kapillyarlar deyilir. Hüceyrədaxili sekretor kapillyarlara mədənin xüsusi 

vəzilərinin bürüyücü hüceyrələrində  təsadüf olunur. Bu borucuqlar sitoplazmatik zarla əhatə olunaraq 

xaricdə hüceyrəarası sekretor kapillyarlara açılır. Hüceyrədaxili sekretor kapilyarlar hüceyrənin 

hazırladığı sekretin bayıra çıxarılmasında xüsusi rol oynayır. 

Vəzi hüceyrələrinin sitoplazmasında həmişə zülal dənələri, yağ damlaları, qlikogen qaymaqcıqları 

və s. kimi əlavələrə təsadüf olunur. Onların miqdarı sekresiya fazalarından asılıdır. 

Vəzi hüceyrələri də bir-birinə  təmas edir, lakin onların arasında incə hüceyrəarası yarıqlar qalır. 

Hüceyrələrin bir-birinə təmas edən yan səthlərində hər iki hüceyrənin sitolemması arasında desmosomlara 

və qapayıcı lövhələrə (uc atmalar) təsadüf olunur. Qapayıcı lövhələr hüceyrənin apikal hissəsini  əhatə 

edərək, hüceyrəarası yarıqları bədənin boşluğundan ayırır. 

Bəzi vəzilərin sekretor hüceyrələri arasında (məs.: ağız suyu vəzilərinin zülal ifraz edən hüceyrələri 

və ya mədənin xüsusi vəzilərinin sekretor hüceyrələri arasında) xüsusi kanalcıqlar müşahidə olunur, 

bunlara  hüceyrəarası sekretor kapillyarlar deyilir. Bu kapillyar bir tərəfdən hüceyrədaxili 

kapillyarlarla, digər tərəfdən isə sekretor şöbənin öz boşluğu ilə rabitədə olur. Hüceyrəarası sekretor 

kapillyar yanlardan sitolemma (plazmatik zarla) əhatə olunur. Bunlar sekretin axması üçündür. Vəzi 

hüceyrələrinin  əsas səthində  bəzən sitolemma çoxlu miqdar büküşlər  əmələ  gətirir (məs.: ağız suyu 

vəzilərində); apikal səthdə isə adətən submikroskopik xovlar müşahidə olunur. Qeyd olunan strukturlar bu 

hüceyrələrin polyarlığını müəyyən edir və sekresiya istiqamətinə müvafiq gəlir. 

Kimyəvi tərkibcə sekret dörd cür olur: zülal, selik, zülal-selik (qarışıq) və piy. Bunlara müvafiq 

olaraq ekzokrin vəzilər də aşağıdakı kimi təsnif olunur: zülal vəzilər, selikli vəzilər, qarışıq vəzilər və piy 

vəziləri. Bunların içərisində qarışıq vəzilər xüsusi yer tutur. Belə ki, həmin vəzilərdə iki növ sekretor 

hüceyrələr olur – zülal və selik ifraz edən hüceyrələr. Selik ifraz edən hüceyrələr mukosit, zülal sekret 

hasil edən hüceyrələr serositlər adlanırlar.  

Sekresiya mürəkkəb proses olub dörd əsas mərhələdən ibarətdir. Birinci mərhələdə sekretor hüceyrə 

sekret hazırlamaq üçün lazım gələn maddələri, o cümlədən suyu, qeyri-üzvi duzları, amin turşuları, 

monosaxaridləri və s. qandan və limfadan alır. Bu maddələr hüceyrənin  əsas səthindən onun 

sitoplazmasına keçir. 

Sekresiyanın ikinci mərhələsində sekret sintez olunur və sitoplazmada toplanır. Sekretin əmələ 

gəlməsi üçün yaradılan ilk mürəkkəb üzvi maddələr,  əvvəlcə sitoplazmatik torda sintez olunur, sonra 

bunlardan  əmələ  gələn sekret dənələri Holci kompleksində toplanır və daha sonra onlar öz yerlərindən 

qoparaq sekret qovuqcuqlarına çevrilir. Üçüncü mərhələdə sonuncular, vəzin apikal hissəsindən sekretor 

 

17

şöbənin boşluğuna ifraz olunur. Dördüncü mərhələdə sekret ifraz edən hüceyrələr öz tamlığını yenidən 

bərpa edir və yeni sekresiyaya hazırlaşır. 

Üçüncü mərhələdə baş verən sekretin ifrazı mexanizminə görə üç tip sekresiya ayırd edilir: 

merokrin, apokrin və holokrin sekresiyalar [1, s. 101, şək. 11.19]. 

Merokrin tipli sekresiya məməlilər üçün daha səciyyəvi sekresiya tipidir. Belə sekresiya zamanı 

apokrin və holokrin tipli sekresiyalardan fərqli olaraq sekretor hüceyrə dağılmır. Sekret hüceyrənin 

daxilində sintez olunaraq, dənələr və ya damlalar şəklində qovuqcuqlarda toplanır və sonra sitoplazmadan 

xaricə  çıxarılır. Sekret hüceyrədən iki yolla çıxarılır; birinci halda içərisi sekretlə dolu olan qovuqcuq 

sitolemmaya yaxınlaşır, onunla bitişir, sonra onların bitişən yeri dəlinir və sekret bayıra çıxır. İkinci halda 

sekret hüceyrənin qişasını dağıtmır və diffuz yolu ilə ondan keçir. 

İnsan orqanizmində  vəzilərin çoxu, o cümlədən ağız suyu vəziləri, qədəhəbənzər hüceyrələr, 

mədəaltı  vəzi, qaraciyər və s. hamısı merokrin tipli vəzilərdir. Apokrin tipli sekresiya zamanı sekretor 

hüceyrələrin apikal (zirvə) hissələri dağılır və sitoplazmanın bu hissəsi ayrılaraq  əmələ  gələn sekretin 

tərkibinə daxil olur. Sonra hüceyrənin apikal hissəsi yenidən bərpa olunur. Beləliklə, apokrin tipli 

sekresiya, hüceyrələrin qismən dağılması ilə  səciyyəvidir. Belə sekresiya süd və  bəzi tər vəziləri üçün 

(apokrin) xasdır. Bu tip sekresiya makroapokrin sekresiya adlanır. Bundan əlavə  mikroapokrin 

sekresiya da ayırd edilir. Bu zaman hüceyrənin apikal hissəsi tamamilə deyil, qismən, yəni 

submikroskopik xovların zirvələri dağılır. 

Holokrin tipli sekresiya zamanı sekretor hüceyrələr özləri məhv olur. Sekret dağılmış hüceyrələr və 

orada sintez olunmuş maddələr hesabına  əmələ  gəlir. Hüceyrələrin dağılması prosesi müəyyən 

mərhələlərlə gedir. Sekretor hüceyrələr diferensasiya edib sekret topladıqca onların  sitoplazması 

degenerasiya edir, nüvə büzülərək dağılır və  nəhayət sonuncu mərhələdə hüceyrə tamam dağılır. Qeyd 

etmək lazımdır ki, bu vəzilərdə olan az diferensiasiya etmiş hüceyrələrin mitotik aktivliyi nəticəsində yeni 

hüceyrələr yaranır və  vəzin tamlığı saxlanılır.  İnsanda yalnız dərinin piy vəziləri holokrin tipli 

sekresiyaya malikdir. 

Ekzokrin vəzilərin ikinci mühüm quruluş hissəsi onların  axacaq hissəsidir. Sekretor şöbədən fərqli 

axacaq hissə əksər hallarda sekretin əmələ gəlməsində iştirak etmir. Lakin bəzi vəzilərin axacaqlarında da 

sekret ifraz oluna bilər. Ağız suyu və tər vəziləri belə vəzilərdəndir. Adətən entodermal mənşəli vəzilərin 

axacaq hissəsinin divarı bir qat epitel hüceyrələri ilə örtülü olur. Əgər vəzi çoxqatlı epitelin törəməsidirsə 

(ektodermal mənşəlidirsə) onun axacağı da, bir qayda olaraq, çoxqatlı quruluşa malik olur, yəni epitel 

hüceyrələri axacağın divarında bir neçə qat əmələ gətirir. Hüceyrələrin formasına gəlincə divarı birqatlı 

olan axacaqlarda onlar silindrik, kubabənzər və ya yastı olur.  

Axacaq hissə sadə və mürəkkəb vəzilərdə eyni quruluşlu deyildir. Sadə vəzilərdə onlar şaxələnmir 

və  bəzi vəzilərdə (məs.: mədə  çıxacağı  vəzilərində) onlara çoxlu sekretor şöbələr açılır, digər qrup 

vəzilərdə isə (məs.: tər vəziləri) bu axacaqlar yalnız bir sekretor şöbə ilə rabitədə olur. Bunlardan birinci 

vəzilər şaxələnmiş, ikincilər isə şaxələnməmiş vəzilər adlanır. Mürəkkəb vəzilərin axacaqları ağac kimi 

şaxələnir və hər bir şaxəyə bir neçə müxtəlif formalı sekretor şöbə açıla bilər. Ağız suyu vəziləri bu tip 

vəzilərdəndir. Mürəkkəb vəzilər həmişə paycıqlı quruluşa malik olur. Hər bir paycıq axacağın şaxələrinə 

açılan bir qrup sekretor şöbəni əhatə edir. Qeyd etmək lazımdır ki, mürəkkəb şaxələnmiş vəzilərdə axacaq 

sistemi yaxşı inkişaf edir, belə vəzilərdə paycıqdaxili və paycıqarası axacaqlar olur. Ektodermal mənşəli 

mürəkkəb şaxələnmiş vəzilərdə onların divarı uyğun olaraq paycıqdaxili axacaqlarda birqatlı, paycıqarası 

axacaqlarda isə əvvəl ikiqatlı, sonra getdikcə coxqatlı epitrllə örtülü olur.  

 

BİRLƏŞDİRİCİ TOXUMA (TEXTUS CONJUNCTIVUS) 

ÜMUMİ ANLAYIŞ 

 

Orqanizmdə ən geniş yayılmış toxuma olub, onun daxili mühitinin əsasını təşkil edir. Buna görə də 

bəzi müəlliflər birləşdirici toxumaları daxili mühit toxumaları adlandırırlar. Bu toxuma xarici mühitlə 

bilavasitə rabitədə deyil və bununla da o epitel toxumasından fərqlənir. Birləşdirici toxumanın belə 

xüsusiyyəti onun quruluşunda bilavasitə  əks olunmuşdur. Bu toxuma və onun hüceyrə elementləri 

polyarlıq xüsusiyyətinə malik deyildir. Hüceyrələrin bütün səthi daxili mühit içərisindədir, ona görə də bu 

hüceyrələrin hər yerində mübadilə prosesi eyni xarakter daşıyır. Daxili mühit toxuması adı bir də onunla 

bağlıdır ki, bu toxuma orqanların həm daxilində, həm də aralarında yerləşərək onları yeganə sistemdə 

 

18

birləşdirir və mübadilə prosesinin getməsi üçün ümumi şərait yaradır. Həmin toxumanın orqanizmdə belə 

vəziyyəti onun bütün quruluş strukturlarının bir-birilə arasıkəsilməz sıx qarşılıqlı rabitədə olmasını təmin 

etmişdir. Bu da daxili mühit toxumalarının  əsas quruluş xüsusiyyətlərindən biridir. Birləşdirici toxuma 

hüceyrə elementlərindən və hüceyrəarası maddədən təşkil olunmuşdur. Bu toxuma hüceyrəarası 

maddədənin güclü inkişafı ilə digər toxuma növlərindən fərqlənir. Ara maddə miqdarca hüceyrəli 

elementlərdən çoxdur. Hüceyrəarası maddə müxtəlif növlü birləşdirici toxumalarda eyni konsistensiyada 

olmur. O, maye halından başlayaraq, sümük kimi sərt hala qədər çatır. Birləşdirici toxumanın ayrı-ayrı 

növlərində ara maddənin fiziki və kimyəvi xassələri həmin toxumaların funksional xüsusiyyətlərini 

müəyyənləşdirir. Ara maddəsi maye halında olan qan və limfa başlıca olaraq trofik və mühafizə (bioloji 

mühafizə) funksiyası daşıyır. Belə ki, mühit mübadilə proseslərinin getməsi və qida maddələrinin 

daşınması üçün əlverişli  şərait yaradır. Ara maddəsi yarımmaye halında olan digər növ birləşdirici 

toxumada (kövşək birləşdirici toxuma) bu funksiyalar əsas yer tutur. Ara maddə  sıxlaşdıqca (sıx 

birləşdirici toxumada) trofik və bioloji mühafizə funksiyaları  zəifləyir və  əksinə, yeni funksiya – 

mexaniki istinad funksiyası meydana çıxır. Birləşdirici toxumanın bəzi növlərində (məs.: qığırdaq 

toxumasında) ara maddə daha da sıxlaşır, sümük toxumasında isə o kirəcləşərək tamamilə sərtləşir. Belə 

toxumalarda, mexaniki funksiyalar (istinad funksiyası) xeyli güclənir və eyni zamanda mexaniki 

mühafizə funksiyası meydana çıxır. Trofik funksiya əksinə, xeyli zəifləyir. Toxumada ara maddənin fiziki 

və kimyəvi xassələri dəyişdikcə onun hüceyrə elementlərinin həyat şəraiti də dəyişir. Belə ki, ara maddə 

sıxlaşma artdıqca hüceyrələrin mütəhərrikliyi azalır və  nəhayət (qığırdaq və sümük toxumalarında) 

tamamilə itir. Birləşdirici toxumanın müxtəlif növlərində qeyd olunan funksional xüsusiyyətləri nəzərə 

alaraq, bəzən bunlara istinad - trofik toxumalar da deyilir. Lakin bu toxumaların ən çox işlədilən adı 

"birləşdirici toxumadır". Bu toxuma doğrudan da orqanizmdə bütün digər toxumaları, tam orqanlarda və 

sistemlərdə bir-biri ilə birləşdirir. Beləliklə, bütün orqanlarda müxtəlif toxumalar bir-biri ilə yalnız 

birləşdirici toxuma vasitəsi ilə rabitəyə girir, deməli müəyyən mənada bir toxuma digərindən birləşdirici 

toxuma qatı vasitəsi ilə ayrılır.Birləşdirici toxuma növlərinin funksional əhəmiyyətindən danışarkən, 

onların orqanizmdə qanyaradıcı vəzifə də (retikulyar toxuma) daşıdığını qeyd etmək lazımdır. Birləşdirici 

toxumanın hüceyrə elementləri də olduqca müxtəlifdir, ara maddəsi maye və yarımmaye halında olan 

toxuma növləri üçün bu xüsusiyyət daha xarakterikdir. Bütün bunlarla yanaşı birləşdirici toxumanın hər 

növündə əsasən iki tip hüceyrə vardır: inkişafda olan cavan hüceyrələr və son inkişaf dərəcəsinə çatmış 

hüceyrə formaları. Bunlardan birincilər yüksək metabolizm xüsusiyyətinə malik olub, blast hüceyrələri 

(yunanca  blastos – “maya”) adlanır (məs.: eritroblast, fibroblast, osteoblast və s.). İkinci qrup 

hüceyrələrin isə metabolizm fəallığı  zəifləmiş olur (məs.: eritrosit, fibrosit, osteosit və s.). Bu iki qrup 

hüceyrələrin bir-birinə olan miqdari nisbəti həmin toxumanın funksional halını  əks etdirir. Birləşdirici 

toxumanın hüceyrə formaları içərisində sütun hüceyrələri xüsusi yer tutur. Onlar cavan olub, az 

diferensiasiya etmələrinə baxmayaraq zəif metabolik və mitoz fəallığına malik olur. Quruluş cəhətdən bu 

hüceyrələr kiçik və orta limfositlərə  bənzəyir; funksional cəhətdən isə bunlar gələcəkdə yüksək 

diferensasiya etmiş müxtəlif formalı hüceyrələr üçün ehtiyat kambial hüceyrə rolunu oynayır. Birləşdirici 

toxumanın bütün növlərini xarakterizə edən xüsusiyyətlərindən biri də onların yüksək plastikliyi və 

regenerasiya fəallığıdır. Buna görə də birləşdirici toxuma dəyişilmiş ətraf mühitə tezliklə uyğunlaşır və 

deməli, yüksək adaptasiya qabiliyyətinə malikdir. Birləşdirici toxumanın bütün növləri rüşeymi inkişafın 

lap erkən dövründə meydana çıxan mezenximdən, daha doğrusu rüşeymi birləşdirici toxumadan inkişaf 

edir. Beləliklə, rüşeymdə mezenxim bütün toxumalardan əvvəl  əmələ  gəlir. Onurğalı heyvanlarda 

mezenximin ilk mayasını, başlıca olaraq mezoderma təşkil edir. Mezenxim mezodermanın həm dorzal 

seqmentlərindən (sklerotomdan və dermatomdan), həm də onun ventral şöbəsindən, yəni splanxnotomdan 

inkişaf edir. Splanxnotomdan da dorzal mezodermada olduğu kimi mezenximin iki mayası meydana çıxır. 

Bunların biri splanxnotomun parietal lövhəsindən, ikincisi isə visseral lövhəsindən  əmələ  gəlir. Sonra 

bütün bu dörd mayanın mezenximi birləşərək ümumi kütlə  şəklində rüşeymin digər mayaları arasında 

yerləşir. 

MEZENXİMİN QURULUŞU 

 

Mezenxim quruluşca mezenxim hüceyrələrindən və onların arasındakı sahəni tutan hüceyrəarası 

maddədən (maye və ya yarımmaye həlim şəklində) ibarətdir. Mezenxim hüceyrələri çıxıntıları vasitəsi ilə 

bir-biri ilə birləşərək torabənzər  şəkil alır.  Əvvələr bu sinsiti adlanırdı (yunanca syn - birgə  və  cytus – 

 

19

“hüceyrə”). Sinsiti adı altında hüceyrələrin xüsusi sitoplazmatik çıxıntılar vasitəsi ilə bir-biri ilə  sıx 

qarşılıqlı rabitəyə girərərək tor quruluş  kəsb etməsi düşünülürdü; çünki işıq mikroskopunda bir 

hüceyrənin sitoplazmatik çıxıntısının hüdudsuz olaraq digər hüceyrənin müvafiq çıxıntısına keçdiyini 

görünürdü. Lakin elektron mikroskopu ilə aşkar olunmuşdur ki, sitoplazmatik çıxıntılar arasında hüdud 

vardır, belə ki, bu çıxıntıların müstəqil plazmatik zarı (sitolemması) vardır və onlar bir-birinə yalnız sıx 

təmas edir və beləliklə,  əsil sinsiti əmələ  gəlmir. Mezenxim hüceyrələri, mezenximositlər 

(mezenchymocyti) iy ya ulduz şəklində olur. Onların çoxu tor quruluşun meydana çıxmasında iştirak edir. 

Lakin bunlardan əlavə, mezenximdə  həmişə  sərbəst, mütəhərrik mezenxim hüceyrələri də vardır. 

Mezenxim hüceyrələrində endoplazmatik tor yaxşı nəzərə çarpır və onlarda çoxlu mitoxondrilər olur. 

Mezenxim yarandığı vaxtdan başlayaraq toxuma kimi fəaliyyət göstərir. Bununla o, rüşeymin digər 

mayalarından fərqlənir. Mezenxim başlıca olaraq trofik funksiya daşıyır; onun içərisi ilə orqanizmin 

sürətlə inkişafını təmin edən qida maddələri hər yerə daşınır. Bu vəzifə ilə əlaqədar olaraq mezenxim çox 

tez diferensasiyaya uğrayaraq hər  şeydən  əvvəl qanı  və qan damarlarını  əmələ  gətirir. Daha sonra o, 

müxtəlif istiqamətdə diferensiasiya edir və birləşdirici toxumanın ayrı-ayrı növlərini, habelə saya əzələ 

toxumasını yaradır. Ümumiyyətlə, mezenximdən aşağıdakı toxuma növləri diferensiasiya edir: qan və 

limfa, əsil birləşdirici toxuma, qığırdaq və sümük toxumaları və saya əzələ toxuması. Buna görə də həmin 

toxumalar mənşəcə  mezenxim toxumaları adlanır. Qeyd olunan toxumalar içərisində saya əzələ 

toxuması xüsusi yer tutur və adətən mezenxim toxumaları ilə deyil, əzələ toxumaları ilə birlikdə  təsvir 

edilir. Mənşə cəhətdən mezenximlə bilavasitə rabitədə olmasına baxmayaraq, saya əzələ toxuması morfo-

funksional cəhətdən eninəzolaqlı  əzələ toxumasına çox yaxındır və bunlar birlikdə  əzələ toxumaları 

bəhsində qeyd olunur. Beləliklə, tədris kitablarında mezenxim toxumaları adı altında geniş  mənada 

birləşdirici toxumanın bütün növləri təsvir edilir. Bu baxımdan birləşdirici toxumalar aşağıdakı qruplara 

bölünür: 

1. Qan və limfa 

2. Əsil birləşdirici toxuma 

3. Qığırdaq toxuması 

4. Sümük toxuması 

5. Spesifik xassəli birləşdirici toxumalar 

Birləşdirici toxumanın bütün növləri qeyd olunan ardıcıllıqla aşağıda təsvir edilir. 

 

QANIN ÜMUMİ SƏCİYYƏSİ. FUNKSİYALARI 

 

Qan hüceyrə elementlərindən və hüceyrəarası maddədən - plazmadan təşkil olunmuşdur. 

Hüceyrəarası maddənin maye şəklində olması hüceyrələrin qan damarları ilə hərəkətini təmin edir. 

Hüceyrəarası kontaktlar olmadığı üçün qan hüceyrələri izolizə olunmuş şəkildə sərbəst yerləşirlər. Qanın 

sütun – kambial, inkişaf etməkdə olan hüceyrələri ilə yetkin hüceyrələri bir-birindən təcrid olunmuş 

şəkildə yerləşirlər, belə ki, hemopoez, yəni yeni qan hüceyrələrinin yaranması, qanyaradıcı orqanlarda baş 

verir, yetkin hüceyrələr isə qan dövranında sirkulyasiya edir, həm də birləşdirici toxumaya miqrasiya edə 

bilirlər. 

Qanyaradıcı orqanlarda qan hüceyrə populyasiyası daim tamamlanır, beləliklə, qan dövranında olan 

hüceyrə populyasiyası tərkibi daim sabit saxlanılır. 

Qan həyat üçün vacib olan nəqliyyat, trofık, tənəffüs, homeostatik və müdafiə funksiyaları yerinə 

yetirir. Orqanizmə qida ilə daxil olan mübadilə  məhsulları  və başqa kimyəvi maddələr qan vasitəsi ilə 

daşınır (nəqliyyat və trofik funksiya). Ağciyərlərdən toxumalara O

2

  və  əksinə, toxumalardan CO

2

 qan 

vasitəsilə daşınır (tənəffüs funksiyası). Su-duz mübadiləsi və elektrolit mübadiləsinin sabitliyi qan 

vasitəsi ilə saxlanılır (homeostatik funksiya). Qanın müdafiə funksiyası hüceyrə və humoral immunitetin 

həyata keçirilməsi ilə  əlaqədardır. Qan endokrin və sinir sistemləri ilə birlikdə orqanizmin daxili 

mühitinin sabitliyinin, həmçinin immun homeostazın təmin olunmasında iştirak edir. Qan vasitəsilə 

hormonlar və bioloji aktiv maddələr daşınır. 

Qan hüceyrəarası maddədən – plazmadan və formalı elementlərdən - eritrosit, leykosit və 

trombositlərdən təşkil olunmuşdur. Qanın ümumi həcminin 55-60%-ni plazma, 40-45%-ni formalı 

elementlər təşkil edir. Orqanizmin ümumi çəkisinin 5-9%-ni qan təşkil edir. 70 kq çəkidə olan insan 

orqanizmində 5,0-5,5 l qan olur. 

 

20

Qanın plazmasının 90-93%-i su, 7-10%-i quru maddədən ibarətdir. Quru maddənin 6,6-8,5%-ni 

zülallar, 1,5-3,5%-ni başqa üzvi və mineral birləşmələr təşkil edir. Plazmanın  əsas zülalları albumin, 

qlobulin və fibrinogendir. Qanda cərəyan edən antitellər qanın qlobulin fraksiyası zülallarına daxildir, 

buna görə də onları immunoqlobulinlər də adlandırırlar. Qanın plazmasının pH-ı 7,36-dır. 

Qanın ümumi həcminin müəyyən hissəsini formalı elementlər təşkil edir. Onların həcminin faizlə 

miqdarının ifadəsi hematokrit adlanır. Orta yaşlı kişilərdə bu ədəd 44-46%, qadınlarda isə 41-43% ola 

bilər. Ümumiyyətlə, sağlam şəxslərdə bu göstərici 36%-dən 48%-ə qədər ola bilər. 

Qanın formalı elementləri qan yaxmasında öyrənilir. Qan yaxmasını metanolda fiksə etdikdən sonra 

Romanovski üsulu ilə boyayırlar. Bu üsulla boyamada 2 boyaqdan istifadə olunur: azur II (əsasi boyaq) 

və eozin (turş boyaq) 

QANIN FORMALI ELEMENTLƏRİ 

 

Eritrositlər – qırmızı qan cisimcikləri filogenez və ontogenez prosesində nüvəsini və bir çox 

orqanellərini itirmiş nüvəsiz hüceyrələrdir (posthüceyrə strukturları hesab edilirlər). Eritrositlərin  əsas 

funksiyası  O

2

  və CO

2

 daşınması, yəni qazlar mübadiləsinin təmin olunmasıdır. Bu funksiyanın təmin 

olunması eritrositlərdə tərkibində dəmir olan spesifık zülal olan hemoqlobinlə əlaqədardır. Bundan başqa 

eritrositlər aminturşuları, antitelləri, toksinləri və bir sıra dərman maddələrini sitolemmanın səthinə 

adsorbsiya etməklə onların daşınmasında da iştirak edir. 

Eritrositlərin miqdarı yetkin orqanizmdə kişilərdə 1 litrdə 3,9x10

12

-dən 5,5x10

12

, qadınlarda 

3,7x10

12

-dən 4,9xl0

12

-dək olur. Eritrositlərin miqdarı yaş, hormonal fon, emosional və  əzələ  gərginliyi, 

həmçinin ekoloji faktorlardan asılı olaraq dəyişə bilər. Eritrositlərin miqdarının artması eritrositoz, 

azalması isə anemiya kimi xaraktrizə olunur. Normada eritrositlər iki tərəfi basıq disk formasmda olur, 

diskositlər adlanırlar. Qocalmış eritrositlər formalarını  dəyişirlər. Ona görə  də, eritrositlərin ümumi 

miqdarının 80-85%-ni diskositlər, 15-20%-ni isə qeyri-düzgün formalar - sferosit, planosit, exinositlər 

təşkil edir. Qeyri-düzgün formaların qanda miqdarının çoxalması  poykilositoz adlanır. Eritrositlər qan 

kapilyarından keçərkən formalarını çox dəyişirlər. Eritrositlərin diametri 7,1-7,8 mkm ölçüdədir. Normal 

qanda 75% eritrositlər bu ölçüdə olur və  normositlər adlanır. Diametri 8 mkm-dan böyük eritrositlər 

makrosit adlanır, 12,5% təşkil edir, 6 mkm-dan kiçik olanlar mikrositlər adlanır, 12-12,5% təşkil edir. 

Makrosit və mikrositlərin ümumi miqdannm 25%-dən çox olması anizositoz adlanır. 

Eritrositin ümumi həcminin 45%-i hemoqlobin təşkil edir. Hemoqlobin qazlar mübadiləsində iştirak 

edərək oksigenin ağ ciyərlərdən toxumalara, toxumalardan ağ ciyərlərə daşınmasını təmin edir. Eritrositin 

sitoplazmasında əsas zülallardan biri də karboanhidraza fermentidir. Bu ferment CO

2

-nın cox hissəsinin 

nəqliyyat ücün əlverişli formaya – HCO

3

-

 

(hidrokarbonat ionuna) və əksinə çevilməsini katalizə edir. 

İnsan orqanizmində eritrositlərdə 2 tip hemoqlobin ola bilər: 

1)  HbF embrion üçün xarakterdir və  fetal hemoqlobin adlanır.  İnkişafın 8-36-cı  həftələrində 

eritrositlərdə olur və dölün hemoqlobinin 90-95%-ni təşkil edir. Doğuşdan sonra bu miqdar tədricən azalır 

və 8 aylıq uşaqda 15% təşkil edir. 

2)  HbA yetkin orqanizm üçün xarakterikdir. Hemoqlobinin bu tiplərinin zülal hissələri aminturşu 

ardıcıllığına görə  fərqlənirlər. Yetkin orqanizmdə isə HbA - 98%, HbF - 2% təşkil edir. Qeyd etmək 

lazımdır ki, Hb F-in oksigenə həssaslığı HbA-dan yüksəkdir. 

Eritrositin tərkibindəki hemoqlobində olan dəmir qana qırmızı  rəng verir. Qan preparatlarını 

boyayarkən eritrositlər oksifil olurlar. Periferik qanda normada diskosit formasında olan 1-5% cavan 

eritrositlər – retikulositlər olur ki, bunlar da yetkin eritrositlərə diferensiasiya edirlər. Retikulositlərdə 

hemoqlobin nisbətən az olur, sitoplazmada dənəvər strukturlar aşkar edilir. Elektron mikroskopu 

vasitəsilə müəyyən edilmişdir ki, dənəvər-torlu strukturlar tərkibində ribosom olan endoplazmatik 

şəbəkənin qalıqlarıdır. Güman edilir ki, retikulositlərdə az miqdarda zülal sintezi (qlobin) həyata keçir. 

Eritrositin sitoplazmasında hemoqlobindən başqa müəyyən funksiyaları yerinə yetirən fermentlər 

(məs.: karboanhidraza fermenti) də vardır. Bu fermentlər qazlar mübadiləsi, hüceyrə formasının 

saxlanılması və s. funksiyalar üçün çox vacibdir. Karboanhidraza fermenti eritrositin sitoplazmasının əsas 

zülallarında biri olmaqla, CO

2

-nın nəqliyyat üçün əlverişli olan hidrokarbonat ionuna (toxumalarda) və 

əksinə çevrilməsini (ağciyər kapilyarlarında) təmin edir.  

Eritrositlərin həyat dövrü 120 gündür. İnsan orqanizmində eritrosit ömrünü başa vurduqdan sonra 

hemoqlobin qlobin və hemin qrupuna parçalanır. Hemin qrupundan azad olmuş  dəmir qismən yeni 

 

21

eritrositlərin yaranmasına sərf olunur. Eritrositlər qocalarkən onlarda bəzi fermentlərin aktivliyi və 

bununla əlaqədar qazlar mübadiləsi fünksiyası zəifləyir. 

Eritrositin hüceyrə membranı çox plastikdir, bu da ona deformasiya etməyə, nazik kapilyarlardan 

(4-5 mkm) keçməyə imkan verir. Bu proseslər kortikal sitoplazma və sitoskelet elementlərinin iştirakı ilə 

təmin olunur. Eritrosit membranının  əsas transmembran zülalları  zolaq 3 zülalı  və qlikoforinlərdir. 

Spektrin isə kortikal sitoplazma zülalları qrupuna daxil olub membranın daxili səthində yerləşir. Spektrin 

sitoskletin aktin zülalları ilə birləşir və spektrin-aktin kompleksi əmələ gətirir ki, bu da membranın zolaq 

3 zülalları ilə ankrin zülalı vasitəsi ilə əlaqələnir. Bu birləşmə membranı daxilə doğru dartaraq, eritrositə 

ikitərəfıbasıq disk formasını verir. zolaq 3 zülalı – membranda qlükoza daşıyıcısı rolu oynayır, həm də 

Clˉ və HCOˉ anionlarının nəqliyyatında iştirak edir (bu haqda əlavə məlumat üçün bax: [2], s.76). 

Qlikoforinlər – membran qlikoproteidləridir. Onun karbohidrat zəncirində Ag-determinantları 

yerləşir (A və B aqqlütinogenləri). Rezus faktor antigenləri də eritrosit zarında yerləşən membran 

qlikoproteidləridir. 

Eritrositlərin ölümü hüceyrədaxili faktorlar, həm də mikromühit faktorlarının təsiri ilə  həyata 

keçirilir. Belə ki, eritrositdə fermentlərin sintezi mümkün olmadığı üçün, tədricən sitoplazmada mübadilə 

prosesləri zəifləyir, hüceyrənin forması dəyişir, zülallarda deqradasiya baş verir, yeni antigenlər yaranır. 

Belə qocalmış eritrositlər makrofaqlar tərəfindən tanınır və faqositoza uğradılır. Beləliklə, plazmatik 

membranın səthində görünən qocalıq antigenləri qocalmış eritrositlərin tapılmasına və 

kənarlaşdırılmasına səbəb olur. Bu antigen eritrosit zarında zolaq 3 zülalının deqradasiyası  nəticəsində 

yaranır. 

Hemolitik anemiyalarda, malyariya xəstəliyi zamanı da eritrositlərin elliminasiya prosesi bu 

mexanizmlə baş verir.