O‘lchash vositalarini qiyoslash va kalibrlash

Almashtirish usuli bilan AVVA sxema bo‘yicha olingan natijalar 
1 – jadval 
AVVA sxemasi bo‘yicha almashtirish usuli 
Komporator ko‘rsatkichi, mg 
Kuzatilayotgan farq (∆
m
i
), 
mg
Birinchi kuzatuv 
0,0093 
Namuna tarozi toshi massasi qiymati (A11) 
0,0011 
Kalibrovkalanayotgan tarozi toshi massasi 
qiymati (B11) 
0,0105 
Kalibrovkalanayotgan tarozi toshi massasi 
qiymati (B21) 
0,0104 
Namuna tarozi toshi massasi qiymati (A21) 
0,0012 
Ikkinchi kuzatuv 
0,0104 
Namuna tarozi toshi massasi qiymati (A12) 
0,0003 
Kalibrovkalanayotgan tarozi toshi massasi 
qiymati (B12) 
0,0115 
Kalibrovkalanayotgan tarozi toshi massasi 
qiymati (B22) 
0,0103 
Namuna tarozi toshi massasi qiymati (A22) 
0,0007 
Uchinchi kuzatuv 
0,0099 
Namuna tarozi toshi massasi qiymati (A13) 
0,0016 
Kalibrovkalanayotgan tarozi toshi massasi 
qiymati (B13) 
0,0108 
Kalibrovkalanayotgan tarozi toshi massasi 
qiymati (B23) 
0,0109 
Namuna tarozi toshi massasi qiymati (A23) 
0,0004 
To‘rtinchi kuzatuv 
0,0098 
Namuna tarozi toshi massasi qiymati (A14) 
0,0003 
Kalibrovkalanayotgan tarozi toshi massasi 
qiymati (B14) 
0,0091 
Kalibrovkalanayotgan tarozi toshi massasi 
qiymati (B24) 
0,0098 
Namuna tarozi toshi massasi qiymati (A24) 
-0,001 
Beshinchi kuzatuv 
0,0097 
Namuna tarozi toshi massasi qiymati (A15) 
-0,0003 
Kalibrovkalanayotgan tarozi toshi massasi 
qiymati (B15) 
0,0089 
Kalibrovkalanayotgan tarozi toshi massasi 
qiymati (B25) 
0,0091 
Namuna tarozi toshi massasi qiymati (A25) 
-0,0011 
х
ni baholash bilan bog‘liq bo‘lgan standart noaniqlilik o‘rtacha qiymatni 
eksperimental chetga chiqish standarti xisoblanadi va o‘rtacha qiymatni 
eksperimental dispersiyaning musbat kvadrat ildiziga teng: 

---

146 
(
)
0002
,
0
)
)
0098
,
0
0097
,
0
(
...
)
0098
,
0
0093
,
0
((
)
1
5
(
5
1
1
2
)
1
(
1
)
(
2
2
=
−
+
+
−
−
=
=

=

−


−
=

=

n
i
m
i
m
n
n
m
S
m
u
Xavoning itarib chiqarish ta’siriga standart noaniqlilik tuzatishlari 6 formula 
bo‘yicha xisoblanadi. 
Xavo zichligi qiymatining standart noaniqliligi 9 formula bo‘yicha xisoblanadi. 
Xisob kitoblardan so‘ng xavoni itarib chiqarish kuchi ta’siriniga bo‘lgan 
tuzatishning standart noaniqliligini topamiz: 
( )
3
0005
,
0
=
b
F
u
=0,0003 mg. 
Ekssentrisitet va magnit effektiga bo‘lgan tuzatishlaring standart noaniqliligi: 
3
0005
,
0
)
(
=
с
m
u

=0,0003 mg. 
Namunaviy tarozi shartli massasini qiymatini 
( )
э
m
u
standart noaniqlilik 
summasi quyidagi formula yordamida : 
( )
( )
0005
,
0
2
001
,
0
2
=
=
=
э
э
m
U
m
u
mg, 
bu erda: 
( )
э
m
U
– 
ishonchlilik ehtimolligi 0,95ligida namuna tarozi toshini 
massasining shartli noaniqlilik qiymati (ishchi etalon uchun – 0.99 ishonchlilik 
ehtimolligida). 
Eslatma – 
Namuna tarozi toshini standart noaniqlilik yig‘indisi qiymati 
namunaliy tarozi toshiga beriladigan kalibrovkalash sertifikatida beriladi. 
Kalibrovkalanayotgan tarozi toshi massasining shartli qiymatining standart 
noaniqlilik summasi quyidagi formula yordamida xisoblanadi: 
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
2
2
2
2
b
с
э
к
F
u
m
u
m
u
m
u
m
u
+
+

+
=

; 
( )
э
m
u
- namuna tarozi toshining shartli massasining standart noaniqlilik 
summasi; 
( )
m
u

-tortish natijalarini standart noaniqliligi; 
)
(
с
m
u

-yuklama ekssentrisitetiga va magnit effektiga kiritiladigan tuzatishlar 
standart noaniqliligi; 
( )
b
F
u
- xavoni itarib chiqarish kuchi uchun tuzatishni standart noaniqliligi. 
.
0007
,
0
)
0003
,
0
(
)
0003
,
0
(
)
0002
,
0
(
)
0005
,
0
(
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
2
2
2
2
2
2
2
2
mg
F
u
m
u
m
u
m
u
m
u
b
с
э
к
=
+
+
+
=
=
+
+

+
=

Ishonchlilik extimolligi 0,95li kalibrovkalanayotgan tarozi toshlarini shartli 
massasi qiymatini kengaytirilgan 
( )
к
m
U
noaniqliligi quyidagi formula 
yordamida topiladi 

---

147 
( )
( )
к
к
m
u
m
U
2

=
( )
( )
mg
m
u
m
U
к
к
0014
,
0
0007
,
0
2
2

=


=


=
2 – jadvalda o‘lchashlarni noaniqlilik byudjeti berilgan. 
Noaniqlilik byudjeti (
m
k
): 
2 – jadval
X
i
kattalik 
x
i
,ni
ba
xolash
qiym
ati
, 
mg
± r
int
erva
li
, 
mg
Noa
niql
il
ik
turi
Extim
oll
ik
tar
qa
li
shi
S
tanda
rt
noa
niql
il
ik
. 
mg
S
ez
girlik
koe
ff
it
sienti
Noaniqlili
k 
qo‘shilishi 
mg 
% 
Namuna 
tarozi 
toshining 
massasi (
m
e
)(kalibrovkalash 
sertifikatidan olinadi) 
499,9
940 
0,00
1 
(
k
=2
) 
V 
Normal 0,0005 1 
0,000
5 
5
3 
Oxirgi 
kalibrovkalash 
jarayonidan o‘tgan vaqt ichida 
namuna tarozi toshi massasini 
o‘zgarishi (
δm
e
) 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
Kalibrovkalanayotgan 
va 
namuna tarozi toshi orasida 
kuzatilayotgan farq (Δ
m
) 
0,009
8 
- 
A 
Normal 0,0002 1 
0,000
2 
9 
YUklama 
ekssentrisiteti 
va 
magnit 
singdiruvchanlikga 
kiritilgan tuzatishlar (
δm
s
) 
0,000
0 
0,00
05 
V 
To‘g‘ri 
burcha
kli 
0,0003 1 
0,000
3 
1
9 
Xavoni itarib chiqarish kuchi 
uchun 
kiritiladigan 
tuzatish 
qiymati (
δV
) 
0,000
0 
0,00
05 
V 
To‘g‘ri 
burcha
kli 
0,0003 1 
0,000
3 
1
9 
CHiqish kattaligini qiymati 
– kalibrovkalanayotgan tarozi 
toshi massasi (
m
k
) 
500,0
038 
 
u
=0,00
07 
k
=2ligida 
kengaytirilgan 
noaniqlilik 
U
=0,0
014 
 
O‘lchashlarni oxirgi natijalarini taqdim etish:
 
baxolangan massa qiymati 
500,0038 ± 0,0014 mg (
k 
= 2, R = 95 %)ni tashkil qiladi. 
“O‘lchash vositarini qiyoslash va kalibrlash” fani metrologiya, standartlashtirish 
va sertifikatlashtirish bo‘yicha asosiy tushunchalar va atamalar haqida, 
standartlashtirishning davlat tizimi, standartlashtirish, metrologik ta’minot, 
o‘lchash vositalari va xatoliklari haqida, sertifikatlashtirish bo‘yicha umumiy 
tushunchalar haqida, sifat, sifatni boshqarish va sifat tizimlari haqida, xalq 
xo‘jaligi hayoti, ishlab chiqarishning barcha sohalarida kerakli, raqobatbardosh 
kadrlar tayyorlash haqidagi etarli va zaruriy ma’lumotlarni o‘z ichiga qamrab 

---

148 
olgan, shuningdek mahsulot sifatini boshqarishning statistik usullari ishlab 
chiqilgan mahsulot va uning sifatini nazorat qiladi. SHuningdek texnika va 
texnologiya sohasida bakalavriatni bitiruvchilar uchun muhim faktorlardan biri 
qoidalarni, talab va me’yoriy hujjatlarni bilishi, ularni bir muncha o‘zining 
sohasida hamda amaliyotda qo‘llashi lozim.