Nasimxon rahmonov, qosimjon sodiqoy

A	A
5	Y	?
	8	3
7	V	V
		fl)
9		3			)
10		9	0	D
II			ill	H
12				N
13			n
U			T’
IS			I
16 17			Y
IK				ZX
19				U

6-rasm. Yevroosiyo va Osiyo guruhi alifbosining qiyosiy jadvali: don, kuban, janubiy yenisey, achchiqtosh, isfara, yenisey, urxun, talas yozuvlari alifbosi

	Yevroosiyo					Osiyo
	D	K	Y	A	1	Y	O'	T
	V/|V		Vjv/
	l>!>			5
		*	9
	m	§	S
	■ib		33	39	J			l/l
	KH	H	Hvn
	H	HN	HN	N				N
		□	OD	□		0		4-
	0	0
	ft		A					k
	kk		U			A	A
	An	f\f\	n	nn		A	?	J
	* i	n	)]	n		JJ
	p	p	y					&
	ÏY	Y	u	Y		Y	Y	Y
	o	o	oo	0		0	oo	oo
	D	D	D	D		D	D	D
	M	M	fn	M		n	n	M
	X	h	x	X	X		X	X

	Yevroosiyo					Osiyo
Nr	D	K	Y	A	i				O'	T
39	>	>	>	>	>		>		>		>
41	1		V)				P		f		f
42	3	)	)	)	3		3		)		3
43	•f	it	t-f		w		n		j'		J'
44	|		1 I	1 I	1 I		/		1 I	1 I
45 46	I J		I J	I	i j				I .j	I vl
47			r	re	r				r	r
48	H		HI		4		4fl				w
49			h				h I/i		u		\a
SO	ü	f					W		1		=\
51			rl				rltJ		rlrl
52			T)i(				m		vv
53			X	X						5W
54				I							5
55							m		1		If
56							n
57							19		<19

d)
b)

	Yevroosiyo					Osiyo
	D	K	Y	A	1	Y	O'	T
58						if
59						.M*		J* rf
60						fW	M	p
61						T	T	T
62						ao	dD
63						8	B
64						1	-I
65 66						w 3	W 3
67						YY	Y
68							ft
69							$6
70							h
71							)y
72							¥
73
74							<1
75								'Y
76								f<
77							to

e)
(umuman, hozirgi Qirg‘iziston hududidagi) vodiysidagi aholini, Yenisey daryosining yuqori va quyi oqimidagi aholini birlashtirgani aniqlashtirildi. Bundan ma’lum bo‘ladiki, alifbo bilan tovush o‘rtasida fonetik moslik bo‘lgan va alifbodagi har bir belgi turkiy nutqni ifodalash uchun xizmat qilgan.
Umuman, Yevroosiyo va Janubiy Sibir o‘lkalaridan topilgan yozuvlarni o‘zaro qiyoslash shuni ko‘rsatadiki, ular o‘rtasida yaqinlik bor. Bu yaqinlik turli hududdagi turkiy qavmlar yashagan o‘lkalarda tilning umumiyligi va turkiy nutqning yozuvdagi ifodasi bilan belgilanadi. 0‘rta Osiyo, xususan, 0‘zbekistondan topilgan yozuvlar alifbosi bilan boshqa hududlardagi

yozuvlar alifbosi o‘rtasida o‘xshashlik mavjud. Masalan, Sharqiy Yevropa yozuvlari alifbosi bilan 0‘rta Osiyo va Sibir alifbolari solishtirilganda, 41 alifbodan 31 tasi umumiydir.
Osiyo guruhi alifbosi
1895-yili akademik V.V. Radlov Osiyo run yozuvi yodgorliklarini tadqiq etganda, Osiyo yozuvi yodgorliklari ikki alifboda — yenisey va urxun alibosida yaratilgan, degan xulosaga keldi. V. Tomsonning bu boradagi fikri V. Radlovniki bilan hamohang ekanini awal ko‘rib o‘tganmiz. XX asrning 30-yillarida esa S. Y. Malov uchinchi yozuvni
Talas yozuvini qo‘shdi. Bu yozuv guruhlarini ajratishga sabab — bir yozuvdagi ba’zi harflarning ikkinchisida takrorlanmasligidir. Masalan, Talas yozuvidagi K ni ifodalovchi belgi, yenisey yozuvidagi A ni ifodalovchi belgi faqat shu yozuvlarning o‘ziga tegishlidir.
Osiyo guruhiga kiruvchi urxun-yenisey yozuvi, asosan, VIII asrning birinchi yarmi — IX asrning boshlariga oid matnlardan iborat. Ayniqsa, uyg‘ur xoqonligi davrida yenisey yozuvlari faol qo‘llana boshladi. Uyg‘urlar dastlab urxun yoki yenisey yozuvidan foydalanmaganlar, balki ularning “turk yozuvi” nomi bilan yuritilgan yozuvlari bor edi. Bu haqda Mahmud Koshg‘ariy aytib o‘tgan. Qirg‘izlar (xakaslar) uyg‘ur xoqonligi davrida yenisey yozuvidan foydalanganlari to‘g‘risida “Tan shu” (VIII asr) nomli Xitoy yilnomasida shunday ma’lumot bor: “ularning (ya’ni qirg‘izlarning — N. R. ) yozuvi va tili xoyxularniki (ya’ni uyg‘urlarniki —N. R. ) bilan 0‘xshash”⁴². Chamasi, uyg‘urlar Tuvada o‘z hukmronligini o‘rnatganlaridan keyin — VIII asrning ikkinchi yarmida yenisey yozuvlari bilan tanishganlar va uyg‘ur xoqonligida bu yozuvning tarqalishi uchun ta’sir ko‘rsatganlar. Shuning uchun ham Sharqiy Turkistondan topilgan turkiy-run yozuvlari asosan, VIII asrning ikkinchi yarmiga oiddir.
Yenisey yozuvidagi ba’zi harflarning paleografik belgilari (jumladan, an’anaviy Ä tovushini ifodalovchi harf o‘rnida E tovushini ifodalovchi belgilarning qo‘llangani) shuni ko‘rsatadiki, an’anaviy belgilardan boshqa belgilar IX—XII asrlarda qo‘llangan. Qadimgi qirg‘iz (xakas) davlati qulagandan keyin yenisey yozuvlari barham topgan. Hozirgi paytda mo‘g‘ullar hukmronligi davriga — XIII asrning oxiri — XV asrning boshlariga oid yenisey yozuvida bitilgan yodgorliklar borligi ham aniqlangan.
Talas yozuvi
Yenisey yozuvi Talas yozuviga kuchli ta’sir etgani ma’lum. Shu
bilan birga, Yettisuv yozuvi yodgorliklarida maxsus ( ) belgilarning
qo‘llangani Talas alifbosining alohidaligini ko‘rsatadi. Ayritomdan topilgan yozuv yodgorligi Yettisuv yodgorliklarini yana bir bor tasdiqlaydi. Yenisey yozuvlari bilan Talas yozuvlarini qiyosiy-tipologik o‘rganish natijasida Talas yozuvining sanasini aniqlash mumkin. Janubiy Sibir yozuvida ham Talas yozuvidagi harflar uchraydi. Bu harflar VIII asrning ikkinchi yarmi — X asrga oiddir.
Runiy alifbo xususiyatlari

Har qanday yozuvning turg‘un shakllari bo‘ladi. Ana shu turg‘unlik tufayli dastlabki harf asosida yozuv belgilarining umumiy nomi kelib chiqadi. Yunon yozuvidan paydo bo‘lgan yozuv turlari — alfavit, arab yozuvi orqali alifbo, kirill yozuvi ta’siri bilan azbuka, german-run yozuvlari ta’siri orqali futark terminlari qo'llanadigan bo‘ldi. Bu nomlarni yana davom ettirish mumkin. Bu nomlardan ko‘rinadiki, alifbo azaldan ma’lum tizim va ^ £ V* tartibga ega bo‘lganini ko‘rsatadi.
Qadimgi turkiy-run yozuvi qanday atalgan, degan savol tug‘ilishi tabiiy.
1905-yili nemis olimi A. fon Lekok Turfon havzasidan turkiy-run alifbosi jadvalini topdi va 1909-yili nashr qildirdi. Bu yodgorlik Tuyoq I deb nomlanadi. Shunga o‘xshash alifbo jadvali 1908-yili yapon olimi Otani Syosin tomonidan ham topilgan. Bu jadval hozirda Kioto shahridagi Ryukok universitetida saqlanadi. Turk olimi Usmon Sartqoya har ikkalasini qiyoslab,
turkiy-run alifbosi tartibini ishlab 7-rasm. Tuyoq yodgorligi
I Jib 3 +r
8-rasm. Otani Syosin jadvali
o i
chiqdi. Tuyoq I jadvalidan ko‘rinishicha, jadvalda urxun alifbosini moniy jamoasi a’zolariga o‘rgatish nazarda tutilgan (7-rasm). Urxun alifbosi bilan parallel ravishda moniy yozuvi alifbosining berilgani fikrimizni tasdiqlaydi. Jadvaldan ma’lum bo‘ladiki, XIII asrning ikkinchi yarmidan so‘ng urxun alifbosida 42 belgi bo‘lgan ekan. Awal aytganimizday, turkiy- run alifbosi ma’lum hududning etnomadaniyati hisobiga to‘ldirilgan. Yuqoridagi alifbo tartibiga ko‘ra, urxun alifbosining tovush tartibi quyidagicha bo‘lgan:

J*	T P3 P2 Pi	M	T P3 P2 P;	j*	^T P3 P2 P»	Jft	T Pj P2 Pi
1	S	9	/ 5> 9 9	17	* >	25	• tt
2		10	B p B	18	/	26	y
	•		J		— • — t	27	§
3	t	11	M X14	19	* X	37
4	A	12	NX | 4	20	'Z ^	38
5