Nasimxon rahmonov, qosimjon sodiqoy

^Ï'KM ü£-
(A)g(i)n(i)nç (ä)s (i)l(i)gä — Hadya es(daligi) hukmdorga.
0‘ng tomondan birinchi so‘zdagi birinchi belgilar Don yozuvida uchraydi. Nad-Sent-Miklosh oltin xumlarining ba’zilariga yunoncha yozuv bitilgan.
1-rasm. Nad-Sent-Mikloshdan topilgan „xum.
Yana shuni ta’kidlash kerakki, garchi mazkur alifbo guruhi boshqa guruhdagi alifbodan farqlansa-da, ular o‘rtasida ma’lum darajada qarindoshlik bor. Nad-Sent-Miklosh xazinasiga bitilgan turkiy-run yozuvi belgilari shundan dalolat beradi. Quyidagi suratda Nad-Sent-Miklosh va Shimoliy Kavkaz yozuvlaridagi umumiy alifbo aks etgan.

Mazkur yozuv yodgorliklari VII—VIII asrlarga mansub. Nad-Sent- Miklosh yozuvini ba’zi turkologlar “bajnoq yozuvi” deb ham ataydilar. Nad-Sent-Miklosh yozuvlaridagi ba’zi alifbo belgilarini boshqa guruhdagi yozuv alifbosi bilan qiyoslanib o‘rganish zarur.
Yevroosiyo guruhi alifbosi
Bu guruhga, birinchi navbatda,
Don va Kuban alifbosi va bu alifboda bitilgan turkiy-run yozuvi yodgorliklari kiradi. Don va Kuban yozuvlari urxun-yenisey vozuvidagi 38 alifbo bilan qiyoslanganda, ularda ba’zi farqlar kuzatiladi. Ayni
b)
d)

D

K

Y

A

I

D

K

Y

A

JL_

D

K

Y

A

I

D

K

Y

A

■

» X

A

1

M

m |

|

|

39

X

X

X

X

54

0

©

/A Uv/

J

J

J

J

40

■1

441

4H

55

3

3

39

A

A

A

A

41

151

1

U

56

Yï

£>

D

r

r

r

42

U

U

57

A

m Y A

g T A

T

>

h >

hU >

h >

lA >

43 44

V $

V

<1

58 59

AA

ft

a

r

?

Iff

i

45

HN

Hrl

r-J

60

U

W

1

)i

)

Si

?

?

46

I t

61

8

8

X

)

3>

5

)

47

JT

62

¥

V

ï (!) 3

Ü > Y

r p Y

» Y

P Y

» V

48 49

m r

H T

H T

63

¥?C

m

■H^1

1/1

o

o

o

oo

oo

SO

dJ

c)<)

65

H

NH

N

-1

1

1

1

1

51

W

VY

66

Y

□

H

D

p

0

D

p

52

B

B

67

pc

A

A

A

M

M

M

fi

N

53

1

...

0

0

/Cs

f'

-W

r

•J

J . V

J

2-rasm. Yevroosiyo guruhi alifbosining qiyosiy jadvali: don, kuban, yenisey, urxun, talas yozuvlari alifbosi (a, b, d).
paytda Don va Kuban yozuvlari ham solishtirilganda, bir-biridan farqli, mustaqil yozuv ekani ma’lum bo‘ladi. Don va Kuban yozuvlarining paleografik xususiyatlari shuni ko‘rsatadiki, ular VIII—IX asrlarga mansubdir. Bulardan tashqari, Janubiy Yevropa hududidagi Sarvash va Murfat degan joylardan topilgan yozuvlar ham shu guruhga kiradi.
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki (2-rasm), Don va Kuban yozuvlari bilan Urxun-Yenisey va Talas yozuvlari o‘rtasida katta farqlar ko‘zga tashlanadi. Shubhasiz, bu yozuvlar o‘rtasida tarixiy-madaniy munosabatlar bo‘lgan.
Yevroosiyo guruhiga kiruvchi turkiy-run yozuvlari orasida Achchiqtosh va Isfara yozuvlari ham alohida o‘rin tutadi. Shuningdek, Qizilqumdagi To‘zbuloq degan joydan topilgan yozuv ham alohida belgilari borligi bilan turkologlarning diqqatini jalb qilgan (3-rasm). Achchiqtosh yozuvini I. Kizlasov IX—X asrda yaratilgan, deb aytadi va ba’zi belgilarning yenisey yozuvlariga qarindoshligi bor, ya’ni manbai birdir, deydi. Ammo To‘zbuloq yozuvining yaratilgan davri ham, o‘qilishi ham hozirgacha noma’lum. Isfara yozuvining taqdiri (4,5-rasmlar) ham To‘zbuloq yozuviniki singari noma’lumligicha qolmoqda.
asrning 80—90-yillarida Quva, Andijondan topilgan turkiy run yozuvlari turkologlar uchun yangi manbalar sifatida xizmat qiladi. Bu yozuvlarning o‘ziga xos xususiyatlari Osiyo va Yevropaning boshqa

3-rasm. To'zbuloq yozuvi
hududlaridagi yozuvlardan, ayniqsa, Isfara yozuvlaridan, ayrim jihatlar bilan farq qiladi. Shu bois 0‘zbekiston hududidan topilgan turkiy-run yozuvlari alohida guruh sifatida qaralishi lozim.

Mazkur yozuvlarning taqdiri noma’lumligiga sabab, bir tomondan, yozuvdagi ayrim belgilarning an’anaviy urxun-yenisey yozuvidagi belgilar orasida uchramasligi bo‘lsa, ikkinchi tomondan, noqardosh etnik guruhlarning, xususan, eroniyzabon aholining bu hududlarda yashagani sabab qilib ko‘rsatiladi. Achchiqtosh va Isfara yozuvlari tarqalgan hududlardagi turkiy tilli aholi, shubhasiz, eroniyzabon aholi bilan birga yonma-yon istiqomat qilgan edi. Ilk o‘rta asrlardagi janubi-sharqiy Yevropa va 0‘rta Osiyoda kuzatilgan lisoniy muhit
janubiy Sibir alifbosi tarqalgan hududda kuzatilmaydi⁴¹.

4-rasm. Isfara yozuvi.
Albatta, turkiy muhitda eroniyzabon aholining istiqomat qilgani to‘g‘risidagi qarashlar ilgaridan bor. AmmoAchchiqtosh va Isfara yozuvlariga eroniy yozuvning ta’sir etgani to‘g‘risida shubha bildidsh unchalik o‘rinli emas. Bu yozuv namunalaridagi ayrim belgilarning paydo bo‘lish sabablarini turkiy qavmlarning etnomadaniy muhitidan, jumladan, turkiy tamg‘alardan qidirish maqsadga muvofiqdir. Ammo eroniy tildagi, jumladan, Turfondan topilgan ayrim o‘rta asrfors tilidagi matnlar urxun yozuvida ham bitilgan. Gap bu o‘rinda matn to‘g‘risida ketmoqda. Turkiy-run alifbosiga boshqa tilli xalqning alifbosi ta’siri uzoq jarayon mahsulidir. Shuning uchun turkiy-run alifbosidagi noan’anaviy belgilarni mahalliy madaniyatdan izlash to‘g‘ri bo‘ladi. Buning ustiga, turkiy-run yozuvi ham, boshqa xalqlarning qadimiy yozuvlari kabi, davlatning asosiy belgilaridan biri, mamlakat hududidagi turli etnik guruhlarni birlashtiruvchi omillardan biri bo‘lgan edi. Tarixiy ma’lumotlar Achchiqtosh va Isfara yozuvlari topilgan hududlarda bir necha turkiy davlatlar hukmronlik qilganidan dalolat beradi. Yevroosiyo guruhi alifbosi aynan turkiy tildagi yozma nutqning ifodasi uchun ishlatilgani ma’lum. Turkiy til ham ilk o‘rta asrlarda Don va Kuban havzasidagi, Sirdaryoning yuqori va quyi oqimida istiqomat qilgan xalqlarni, Talas
a)

	Yevroosiyo					Osiyo
M	ü	K	Y	A	i	Y	O*	T
1	>
2	X
3	T	r					r
4