Namangan davlat universiteti ijtimoiy-madaniy faoliyat kafedrasi

TOMONLAMA ALOQASI 
1.  Gazetadagi reklama 
2.  Jurnaldagi reklama 
3.  Radiodagi reklama 
4.  Televideniyadagi reklama 
5.  Tashqi reklama 
6.  Transportdagi reklama 
 

    Har  qanday  jamiyatda  xaridorlarning  yarmi  o‘zlariga  nima  kerakligini 
toki kimdir ularga nima olish lozimligini birov aytmaguncha bilishmaydi.  Keyingi 
paytda ommaviy axborot vositalarida reklama hakida  gapirilsa, aksariyat kishilar 
unga nisbatan tanqidiy fikrlarni  bildirishadi. 
  Bozor 
iqtisodiyoti 
davrida 
mahsulotni ishlab chikarish va uni sotishda reklamaning o‘rni doim katta bo‘lgan. 
Reklama matbuot yoki televidenie paydo bo‘lgandan emas
;
  balki  ibtidoiy  davrda 
ham  mavjud  bo‘lgan.  Faqat  uning  ko‘rinishlari  hozirgidan  ancha  farq  qilgan.. 
Manbalarda  keltirilishicha,  qadim  Sharkda  savdogarlar  mahsulotlarni  jarchilar 
orqali  ovoza  qilganlar.  Hunarmandlar  esa  o‘zlari  ishlab  chiqargan  mahsulotlarini 
tamg‘alaganlar.  U  esa  tovar  markasi  vazifasini  bajargan.  Yunonistonda  esa 
hunarmandlar ustaxonalarining tomiga mahsulot tasviri tushirilgan lavhalarni osib 
qo‘yishgan.  1445  yilda  nemis  tadqiqotchisi  Iogann  Gutsnbergning  bosma 
dastgohni  ixtiro  qilgan.    Matbuot  yetkazish  paydo  bo‘lishi    reklamaning 
rivojlanishiga  turtki  bo‘ldi.  Shundan  so‘ng  xususiy  gazetalarning  soni  ham 
ko‘payib  bordi.    Unda  asosan  qiziqarli  voqyealar  va  albatta,  biror  mashhur 
savdogar yoki hunarmandning  mahsuloti haqidagi axborot  bosilardi. 
       Reklama  vositalarini  shartli  ravishda  ikki  qismga  ajratish  mumkin: 
Birinchisi    ommaviy    targ‘ibot    vositasi.     Bu  -  gazeta,    jurnal,    radio, 
televideniya, hitlar, plakatlar, e'lon taxtalari; 
Ikkinchisi - bu so‘rovnomalar, shaxsiy xatlar, telefon orqali reklama va boshqalar. 
      Reklama  albatta  yo‘nalishdagi  mijozni  psixologik  o‘ziga  xoslik  tomoniga 
mo‘ljallangan  bo‘lishi  kerak  va  bozor  o‘sha  yo‘nalishiga  qarab  mo‘ljallanishi 
kerak.  Bu  yerda  asosiy  savollar  xaridor  kim  bo‘lishi  kerak,  qaysi  jinsga 
mansubligi, yoshi, ma'lumoti va uning o‘ziga xosligi bo‘ladi. Buni bilish nafaqat 
reklama yaratilayotganida, balki joylashtirishda ham kerak bo‘ladi. 
     Reklama kompaniyasining ish jarayonida qanday vositalar asosiysi, qanday 
vositalar qo‘shimcha bo‘lishini aniqlash zarur. Har bir vaziyatda kompaniyaning 
o‘ziga xosligi bo‘ladi. Yonma-yon yo‘nalishda asosiy savollar qanday oraliqda va 
muhimi  qayerda?  Agarda  bir  necha  joyda  bo‘lsa,  ularning  birligi  nima  bilan 
aniqlanadi. Shu savollarga javob berishi kerak. 
     Bu  bo‘lim  bir  tomonlama  reklamani  har  xil  funksiyalari  ancha  aniqlangan 
ravishda  psixologik  o‘ziga  xoslik  ta'sirlarini  ochib  beradi.  Bu  o‘ziga  xoslik 
tabiatini bilish va tushunish vositalarini to‘g‘ri tanlashda va ularni muvaffakiyatli 
chiqishini ta'minlaydi. 
Gazetadagi reklama. Gazeta  -  reklama  tarqatishdagi  eng  qo‘l  keladigan  vosita. 
Agarda  reklamani  yangiliklarga  boy,  ishga  aralashib  ketishini  ko‘rsatilsa,  bu  uni 
ta'sirini  kuchaytiradi.  hamma    chiqarilayotgan  gazetalar,  o‘zining  o‘quvchisini 
topadi.  Reklama  beruvchi  uchun  favqulotda  juda  dolzarb  narsa  bu  aynan  qaysi 
gazeta  eng  ko‘p  mijoz  tomonidan  o‘qilishidir.  Odatda  reklama  beruvchi  unga 
qannaqa  gazeta  va  qanday  insonlar  to‘g‘ri  kelishini  bilmaydi.  Bu  taqdirda 
marketing  rayoni  to‘g‘risidagi  masalani  qabul  qilish  kerak.  Keyin  manna  shu 
rayonda ko‘p tarqatiladigan gazetalarda reklama berish kerak. Undan keyin har bir 
e'longa  kod  berish  kerak,  yoki  kupon  latereyasi  bilan  va  xaridorlarni  tovar  yoki 
xizmatlar  uchun  kelishganda  o‘zlari  bilan  gazetalardagi  e'lonlarni    birga  olib 

kelishlarini  so‘rash  kerak.  Mana  shu  e'lon  kodlarini  tahlil  qilib  va  tushgan 
axborotni reyting ma'lumotlarini va gazeta adadini solishtirgan holda qaysi axborot 
reklama uchun to‘g‘ri keladi. Shu yo‘l bilan qaysi bosmaxonaga reklamani doimiy 
ravishda  ishonib  berish  mumkin  bo‘ladi.  Aynan  shuning  uchun  tanlov  juda 
ehtiyotkorlik  bilan  tanlanishi  kerak.  Gazetada  reklama  berayotgan  har  bir 
kompaniya  (ular  nima  bilan  shug‘ullanishidan  qat'iy  nazar)  raqobatchi  bo‘lib 
hisoblanadi.  Ularning  maqsadi  xaridorning  e'tiborini  eng  ko‘p    k;ozonishdir.  
Shuning uchun o‘zining reklamasini alohida ajratib turish usuli dolzarb muammo 
hisoblanadi.  Grafika  bilan  shug‘ullanadigan  eng  yaxshi  va  eng  qimmat  firmalar 
ishtirokidagi reklamalarni 50 ta gazeta ichidan bittasi ishlab chiqarishi mumkin. Bu 
degani qolgan 49 tasining gazetaga ketgan reklama harajatlari yo‘q bo‘lib ketishi 
mumkin. Tadbirkorlar uchun eng zaruri reklamaning ishlashidir. 
       Shunday  qilib,  qo‘llaniladigan  reklama  tushunarli,  aniq    va  yaxshi  o‘qilishi 
kerak. 
      Psixologlarning  aytishicha,  reklamani  gazetaning  o‘ng  betiga,  gazeta 
buklanadigan joyiga joylashtirish kerak ekan. 
      Tadqiqotda  ko‘rsatilishicha,  o‘quvchilar  reklamani    reklamasi  yo‘q 
axborotdan  ko‘ra    aktiv  qabul  qilishadi.  Biroq  bu  kam  uchrasa  ham,  grafikaning 
kuchliligi  ba'zi  reklama  nashrlarini  jiddiy  maqola  yoki  yangiliklarga  qaraganda 
o‘ziga  e'tiborni  tortadi.  Agar  reklama  haqiqatdan  yaxshi  bo‘lsa,  ya'ni  taklif 
qilinayotgan  narsa  o‘ziga  berilayotgan  xarakteristika,  ya'ni  afzallik  tomonlarini 
ko‘rsatsa,  uni  qayta  va  qayta  har  xil  betlarda  mijozlarini  o‘rgatish  uchun 
joylashtirib  chiqish  kerak.  Reklamaning  hammaga  tanilganini,  lekin  hammaning 
asabiga  tegadigan  darajaga  yetmagan  vaqtda  unga  o‘zgartirishlar  kiritib  turilishi 
kerak.  Bu  usul  telereklama  va  radio  reklamada  keng  qo‘llaniladi.  Lekin  gazeta 
reklamasida  xali qo‘llanilmagan. 
      Gazeta  reklamasida  bir  qator  tavsiyanomalarni,  ya'ni  o‘quvchining  qabul 
qilish psixologiyasini hisobga olish kerak: 
-  taklif qilinayotgan reklamani sarlavhada joylashtirish; 
- "Tekin" so‘ziga urg‘u berish; 
-  Reklama qilinayotgan tovarning yoki xizmatning rasmini joylashtirish; 
-    Agar  iloji  bo‘lsa,  reklama  tavsiyanomani  qo‘yish  kerak,  chunki  bu  o‘quvchi 
tomonidan tovar xarid qilganda yoki xizmatlarda qandaydir foydani ko‘rsatadi; 
-    Shunday  qilish  kerakki,  reklama  beruvchining  reklamasi 
boshqalarnikidan ajralib tursin; 
-   Sizning taklifingizni keyinga surmaslik to‘g‘risidagi jumla; 
-      Qanchalik  qiziq  bo‘lmasin,  bir  xil  hollarda  odamlarni  bu  xuddi  gipnos 
qilganday  bo‘ladi.  Insonning  zudlik  bilan  tanlash  xususiyati  ko‘p  hollarda 
xaridorlarning xarid qilishi uchun turtki bo‘ladi; 
-      Suz  yoki  jumlani  katta  shriftlar  bilan  terish  kerak. Bu  holda  kichkina  reklama 
ham katta reklamaday ish beradi; 
-      Reklamaga  ranglar  kiritish  kerak.  qizil,  ko‘k,  jigarrang  ranglar  reklamaning 
o‘lchoviga  to‘g‘ri  keladi.  4  xil  rangli  reklama  ok-qora  reklamaga  qaraganda 
o‘quvchilarni o‘ziga jalb etadi; 

-      Qisqa  so‘zlar,  qisqa  gaplardan  foydalanish  kerak.  Cho‘zilib  ketgan  reklama 
tekstlari o‘quvchilarni o‘zidan uzoqlashtiradi; 
-   Kompaniyaning nomini reklamaning pastki qismida joylashtirish foydali; 
-      Zamonaviy  narsalarni  reklamada  eslatish  muhim.  Odamlar  gazetalarni 
yangiliklardan xabardor  bo‘lish uchun o‘qishadi, Shuning uchun  asosiy maqsad 
reklamaning    yangiliklar  bilan  bog‘liq  bo‘lishidir.    Barcha  reklama  chiqaradigan  
nashriyotlar  maxsus  va  nomaxsus  bo‘lishi mumkin. Bu holda ham, u holda ham 
o‘zlarining  reklama  materiallarini  berishning  o‘ziga  yarasha  psixologik 
xususiyatlari bor. 
           Nomaxsus  gazetalarda  reklama  e'lonlari  sahifalari  butunlay  reklamaga 
bag‘ishlanadi.  Bu  holda  reklama  xabarlari  bir  xil  tarzda  beriladi.  Ko‘pchilik 
gazetalarda  sahifalar  chegaralarga  bo‘linmaydi,  e'lonlar  bir  xil  yoziladi.  Bunday 
betlarda yo‘nalishsiz,  xaridorga kerak bo‘lgan narsani topish qiyin bo‘ladi. Faqat 
anik ko‘rsatilgan tovar yoki xizmat insonni gazetani yoki sahifani qiziqib o‘qishga 
majbur qilishi mumkin. Boshqa hollarda odatdagiday reklama xabarlari o‘qilmay 
qolib ketadi. Maxsuslashtirilgan reklama nashriyotlarda   boshqa muammo paydo 
bo‘ladi: 
-   Qanday qilib bir hil tovarni yoki xizmatni reklama qiluvchilarni bir - 
biridan ajratish. 
  Odatda o‘quvchilar o‘ziga kerak narsani tanlashda qynalishadi. Shuning uchun 
reklamani  kichikroqhajmdagi e'lonlar bilan nashr etish kerak. 
    Gazeta  nashryotlarida  qarama-  qarshilik  usuli  keng  qo‘llaniladi.  Bu  usul 
gazetaning  har  xil  hajmdagilari  orasida  o‘zini  ko‘rsatadi.  Ko‘p  hollarda  kichik 
hajmdagi  reklama  avtorlari  o‘zlari  bilmagan  holda,  o‘zlarining  raqobatchilariga 
yo‘l ochib berishadi, chunki psixologik tomondan o‘quvchi (xaridor) ko‘p hollarda 
asosan katta hajmdagi reklama e'lonlarini tanlaydi va o‘qiydi. 
Lotin  yoki kirill   xarflarida  bosilgan  tekst  chapdan  o‘ngga  qarab o‘kiladi.  Shu 
sababli, o‘ng  tarafdagi sahifa chap tarafdagiga qaraganda tezroq ko‘zga 
tashlanadi. Ramka bilan ajratilgan reklama e'loni 30 % ga e'tiborni tortadi. 
       Tadqiqotlarda  ko‘rsatilishicha,  gazeta  reklamasi  mijozlarga  eng  kam  ta'sir 
qiladigan  reklama  hisoblanadi,  u  ikki  kundan  to‘rt  kungacha  esda  turadi.  Bir 
martalik gazetaga berilgan e'lon bu pulni shamolga uchirishdir. 
       Tadqiqotlarda  ko‘rsatilishicha,  ikki  kunda  bir,  bir  -  ikki  haftada  bir  marta 
berilishi  reklamaning  ta'sirchanligini  oshiradi.  Reklama  beruvchiga  ko‘p  xaridor 
kerak, shuning uchun ham u o‘z e'tiborini nusxasi ko‘p gazetalarga qaratadi. Lekin 
nusxasi  ko‘p  gazetalar  faqat  bir  narsani,  ya'ni  reklama  e'lonini  ko‘p  nusxada 
chiqishini  ta'minlaydi.  Lekin  bu  e'lonlardan  qancha  mikdori  potensial  xaridorga 
yetib borishi noanik. 
       Har  qanday  gazeta  reklamasining  ta'sirchanligi  quyidagi  parametrlar  bilan 
bog‘liq: 
- Nusxa (adadi); 
- tarqatish usullari; 
- obuna; 
- chakana sotish; 

-  aholi  ko‘p  joyda  tekin  tarqatish  (magazin,  vokzal,  kinoteatr, 
mehmonxonalarda, ko‘rgazmalarda); 
- adres bilan firmalarga tarqatish; 
- aholi  yashaydigan uylardagi pochta qutilarga tekin tarqatish va h.k; 
- tarqatish xududlari: 
-tuman,  shahar,  shahar  atrofi,  bir  nechta  shaharlar,  O‘zbekiston,  yaqin  MDX       
davlatlari, chet el; 
-  tarqatish sifati, xususan doimiy yetkazib berish. 
       Bir  xaridorni  jalb  etish  haki  reklama  narxini  jalb  etilgan  xaridorlar  soniga 
bo‘lingan  holda  aniqlanadi.  Gazetada  reklamaning  ta'sirchanlik  hajmi  bu  qancha 
xaridorni  jalb  qilganligidadir.  Ba'zan  reklamaning  ta'sirchanligini  aniqlash  uchun 
o‘z  raqobatchilarining  reklama  e'lonlarini  sonini  hisoblashni  tavsiya  etadi.  Agar 
gazetada  raqobatchilarning  reklama  e'lonlari  soni  ko‘p  bulsa,  demak  reklama 
ta'sirchanligi  reklama  beruvchilar  uchun  yuqoridir.  Reklamaning  ta'sirchanligini 
aniqlash uchun reklama beruvchi uchun shubhali ko‘rinadi, lekin reklamani ishlab 
chiqaruvchilar  uchun  juda  yetarli darajada  samaralidir. Gazeta reklama  e'lonlarini 
tahlil qilish quyidagilarni ko‘rsatadi: 
-   Odatda e'lon to‘g‘ri burchak ostida gorizontal qatorda joylashadi; 
-   58 % rangli; 
-   57 % rasmlar va suratlar bilan; 
-   14 % odamlarning tasviri bilan, bular yarmi fotosuratlar va fakat oz qismi yirik 
planda; 
-   Shrift odatdagiday oddiy shriftda; 
-   Ko‘p hollarda qora fonda yorqin xarflardan foydalaniladi; 
-   4 % axborot e'lonlari; 
-  26 % moslashuv reklama e'lonlari; 
-   9 % assotsiatsiya reklamalari; 
-   5 % e'lon savollari bilan; 
-   4 % abbriatura bilan (kiskartma xarflar bilan mn: TDMI) 
-   7 % tekst muhrlari bilan ("faqat bizda", "betakror go‘zallik"); 
-   5 % qarama - qarshilik ta'sirchanligini qo‘llash ("past narxlar - katta 
imkoniyatlar"); 
Reklama  e'loni  gazetadagi  narxi  nafaqat  uning  hajmi,  balki  qaerda 
joylashganligiga  ham  bog‘liqdir.  Gazetadagi  ba'zi  joylar  e'tiborni  ko‘proq  o‘ziga 
jalb etganligi uchun qimmatroqdir. Bular birinchi va oxirgi sahifalar, ya'ni u yerda 
krossvordlar va har xil o‘qiladigan materiallar bosiladi. Gazeta sahifasining chap 
tomoni yuqori qismi va sahifaning o‘ng tomoni yuqori qismi foydali hisoblanadi. 
Psixologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, butun bir sahifada berilgan e'lon arzonroq 
tushadi, chunki u ko‘proq esda qoladi. 
1996  yil  24  -  25  dekabrda  "reklama  psixologiyasi"  konferensiyasida  N.  A. 
Astaxova  shuni  e'lon  qildiki,  har  xil  usullar  bilan  qo‘llanilgan  uning  tadqiqotlari 
bo‘yicha,  gazeta  e'lonlarining  ta'sirchanligi  uning  hajmiga  bog‘liq  emas,  balki 
reklama e'lonlarining iqtisodiy tomondan qabul qilinishi ancha yuqoridir. 
Jurnaldagi  reklama.  Jurnallar  –  o‘quvchilarda  o‘ziga  yaqin  munosabatni  his 
qildiradigan  vositadir.  O‘quvchi  jurnaldagi  reklamani  o‘qir  ekan,  kayfiyatidagi 

erkinlikka  diqqatni  jam  qilib  olish  darajasi  ham  yuqori  bo‘lishini  kuzatamiz, 
chunki o‘quvchi gazeta reklamasiga qaraganda jurnaldagi reklamani qiziqish bilan 
o‘qiydi. Jurnaldagi reklama gazetadagi reklamaga nisbatan ancha farq qiladi. 
Ma'lumki, insonlarning bir kompaniyani boshqasiga nisbatan afzal deb tanlashi 
unga  qattiq  ishonganligidandir.  Bunday  ishonch  asosini  jurnaldagi  reklama 
yaratadi. Har doim ham jurnaldagi reklama xaridorlar ishonch asosi bo‘la olmaydi, 
lekin  asosiy  rolni  uynaydi.  Jurnaldagi  reklama  haqiqatni  asosli  tasvirlaydi,  bu 
degani  ishonch  bilan  tengdir.  Agarda  odamlar  jurnalni  ishonchli  deb  his  etishsa, 
unga  ishonishsa,  bu  hislar  reklama  berayotgan  kompaniyaga  ham  ishonch  hosil 
qiladi.  Gazeta  bilan  solishtirganda  jurnal  uchun  mijozlarni  topish  ancha  osondir. 
Bunga bir qator misollar keltirishimiz mumkin: 
-      birinchidan,  u  yoki  bu  guruhga  bo‘lingan  mijozlarni  tematik  bo‘limlarda 
aniqlash mumkin; 
-      ikkinchidan,  rang  gammalarni  qo‘llashda    kengroq  imkoniyatlar  bor,  ayniqsa 
agar  taklif  etilayotgan  narsalar,    misol  uchun,  matolar,  kiyimlar  ranglar  bilan  
ko‘rsatiladi; 
-  uchinchidan, boshqa reklama vositalariga qaraganda uzun tekstlar uchun jurnal 
ko‘proq to‘g‘ri keladi. Chunki, odamlar jurnallarni gazetaga o‘xshab yangilikni 
bilish uchun emas,  balki o‘qish uchun sotib olishadi. 
       Ishbilarmon  jurnallarda  joylashadigan  reklamalar  o‘z  mahsuloti  haqida 
batafsil ma'lumot berishi kerak: 
-      aniq,  qisqa  va  konkret  ishlab  chiqarish  muammolarini  va  ularning  xal 
qiluvchi variantlarini o‘zida ko‘rsatish kerak. Mashhur jurnallarda xaridorlar 
uchun reklama bunday bo‘lishi kerak: 
-   do‘stona va ishonchli bo‘lish kerak; 
-   mahsulot namoyishida ko‘proq og‘zaki gapirish usullaridan foydalaniladi. 
   Jurnal reklamasida fotosuratlar rasmlarga qaraganda ko‘proq, qo‘llaniladi. 
   Jurnallar ko‘proq imidjli reklamaga to‘g‘ri keladi. 
   Brashuralar    aniq  axborotni  yetkazib  beradigan  vosita  hisoblanadi. 
Brashuralardan mijozlar ko‘proq foydali axborot olishga harakat qilishadi. 
Radiodagi  reklama.  Reklamaning  turlaridan  biri  bu  radio  reklamasidir.  Radio 
orqali turli mamlakatlardagi millionlab kishilar, telegraf va gazetasiz ham ayni bir 
vaqtda eng so‘nggi yangiliklardan xabardor bo‘ladilar. Radio tufayli kishilar necha 
mint kilometr masofalardan turib bir-birlarining gapini xuddi yonma- yon bir uyda 
turgandek yaxshi eshitadilar. 
1895  yilda  rus  fizigi  Popov  A.S dunyoda  birinchi bo‘lib,  radiopriyomnikni 
ixtiro  qildi.  Radio  tinglovchilarning  soni  bexisob, radioto‘lqinlarga esa uzoq masofalar 
hyech  halal  bermaydi.  Shuning  uchun  ham  radio  ommaviy  axborot  va  targ‘ibot 
ishlarining  asosiy  vositalaridan  biri  bo‘lib  qoldi.    Radiokanalga  televideniya  kabi 
ommaviy auditoriyaning kengligi xos. Farq qiladigan jihati televideniyaga nisbatan 
kamchiqimligi  (bu  yerda  tasvirdan  foydalanilmasligi  nazarda  tutiladi)  va  shunga 
qaramay televideniyadagidek ruhiy  ta'siri  kuchli. 
Televideniyaning muxlisi ko‘p bo‘lganidek, radiokanallarning ham o‘ziga 
yarasha  muxlislari  bor.  Faqatgina  televideniyadan  farqi,  bu  tasvirning  mavjud 
emasligidir. 

Radio- inson ongiga eshitish orqali ta'sir qiladigan ommaviy axborot vositasi 
hisoblanadi.  Eng  avvalo  radioda  diktorning  yoqimli  ovozi,  esda  qolarli  matn, 
yaxshi va yoqimli kuylar orqali eng natijali reklamani tayyorlash mumkin. Radioni 
kun  mobaynida  eshitishlari  mumkin.  Radioni  uyda,  oshxonada,  korxonada^, 
tashkilotlarda,  transportda, hattoki, ko‘chada  sayr  qilib  yurganda  ham  eshitishadi, 
Shuning  uchun  reklama  e'lonlarini  radio  dasturlarida  joylashtirilsa  uni 
eshituvchilari  yuqori  foizni  tashkil  etadi.  Radioda  reklamani  joylashtirish 
televideniyada joylashtirishga qaraganda ancha arzonroq bo‘ladi. Inson radiodagi axborotni 
ko‘rib emas, balki eshitish orkali 90% ma'lumotni o‘ziga qabul qiladi. 
Radioda reklamani joylashtirishda har xil ovozlar bilan, stakanga bir bo‘lak 
muzning  tushishi, kulgu  ovozi, qushlarning    sayrashi va  shunga  o‘xshash  ovozlar 
ishlatish mumkin. Psixologlarning ta'kidlashicha, radio bu eshituvchi bilan axborot 
beruvchi  ko‘prikdir.  Efir  orqali  bertiladigan  axborot  juda  katta  tezlik  bilan  yetib 
boradi.    Bunday  tezligi  jihatidan    hyech  qanday  boshqa  vositalar  uning  o‘rnini  bosa 
olmaydi. 
Radiodagi 
reklamaning 
kuchi- 
uning 
qaytarilishida 
va 
qisqaligidadir.  Radio  ertalab  ham,  kunduzi  ham,  kechqurun  ham  o‘z  eshituvchilarini 
topadi. 
Psixolog- reklamistlarning fikricha, eng ta'sirchan radioroliklar 30 soniyagacha davom 
etishi kerak. 
Tadqiqotda ko‘rsatilishicha, diktor qanchalik tez gapirsa va ko‘p so‘zlardan 
foydalansa, shunchalik eshituvchi e'tibor bilan uni tinglar ekan.. 
Reklamani radioga berishdan oldin, oldin kaysi radiostansiyaga yoki radio dasturga 
joylashtirish kerakligini aniqlab olish  kerak. 
     Shuningdek,  ovozli  yozuvning  sifati  -  diktorning  ovozi,  o‘qilayotgan  matn, 
musiqali  fon,  hamda  musiqiy  hamrohlik  radio  reklamaning  sifatli  bo‘lishini 
ta'minlaydi.  Bunga  qo‘shimcha  qilib,  shuni  aytish  mumkinki,  uzluksiz  eshittirish 
va  musiqiy  ta'sir  tinglovchiga  alohida  ta'sir  ko‘rsatadi.  Radio  oshxonada, 
tashkilotlarda, avtomobillarda ham kun bo‘yi o‘chirilmasligi  mumkin. 
     Ayniksa,  musiqali  kanallarda  yangiliklar,  hamda  musiqa  o‘rtasida 
reklamalarni berish ahamiyatlidir. Odam reklamaga e'tibor bermagan holatda ham 
uning  qayta  -  qayta  eshittirilishi  oqibatida  uning  nomi  va  ma'lumotlar  xotirasida 
qoladi.  Sifatli  radioreklama  radioda  berilayotgan  boshqa  reklamalarga  nisbatan 
tinglovchi  ongiga  chuqurroq  yetib  boradi.  Radioning  asosiy  roli  tinglovchining 
tasavvurini  uyg‘otishdir.  Radioning  ulkan  imkoniyati  istalgan  obrazni  arzon 
narxlarda tashkil qilishdir. 
     Radioreklamada  o‘ziga  jalb  qilish  uchun  qo‘ng‘iroq  yoki  gudok  ovozidan  
yoki  shovqin  -  suron  fonini  berishdan  foydalaniladi,  Radioreklamaning  yaxshi 
tayorlanishida  ovozlarning  yaxshi  tanlanishi,  reklama  qilinayotgan  mahsulot 
turlarining ochib berilishini hamda tinglovchining xohishi bo‘yicha yo‘naltirilgan 
tasavvurlar  orqali  berilishi  yaxshi  natija  beradi.  Bu  stakanga  muzning  tushishi, 
kulgu kabilar bo‘lishi mumkin. Koka-kola  reklamasini misol keltirish mumkin. 
    Radio  psixologlarining      ta'kidlashicha,  radio    ko‘p  vaqtini  yolg‘iz 
o‘tkazuvchilar uchun  hamroh  vositasidir. 

       Radio - bu fon. U o‘ziga ortiqcha e'tiborni talab qilmaydi. Inson shunchaki, 
uning  yonida  o‘z  ishi  bilan  mashg‘ul  bo‘ladi.  Radio  reklama  uchun  tezkor 
vositadir.  Tinglovchi  efirda  uni  berilgan  kuniyoq  eshitishi  mumkin.  Bunday 
tezlikni  boshqa  hyech  qaysi  vositada  ko‘rmaymiz.  Radio  reklamasining  kuchi 
uning  qisqaligi  va  ketma  -  ket  qaytarilishidadir.  Bunday  reklama  tinglovchida 
munosabat uyg‘otadi. Radioning ulkan imkoniyati shundaki, tinglovchi uni ertalab, 
kunduzi  va  kechqurun  ham  eshitishi  mumkin.  Bu  yerda  an'anaviy  prim  -  taym 
tushunchasi  aralash  keladi.  Televizorning  ommaviy  ko‘riladigan  vaktidan  (bu 
kunning  yarmidan)  tashkari  vaqtda  radio  tulqinlari  samarali  eshitiladi.  Bu  vaqtda 
radio tinglovchilarining soni 3 - 5  marta ortadi. 
  Tabiiyki, radioreklamada yumor va hazildan foydalanish uning imkoniyatlarini 
jiddiy oshirmokda. 
   Shuni  esda  saklash  lozimki,  tinglovchi  boshqa  kanallarga  o‘tib  ketmasligi, 
uning diqqatini egallab va ushlab turish uchun sizda 3 soniya bor. 
    Shuni bilish muhimki, radiotinglovchilarga  u yoki bu radioto‘lqinni tanlashda 
knopkalarni bosish yokadi. Radiokonallarda bevosita reklama va bilvosita reklama 
bo‘lishi  mumkin. 
   Bilvosita reklama radiotinglovchida boshqa radiokonalga qaraganda faqat aniq 
mana shu radiokanalga  nisbatan  shakllanadi. 
   Bu  jarayonda  didjeylar  katta  ahamiyatga  egadir.  Tushunarliki,  u  yoki  bu 
radiostansiyalarning  qancha  tinglovchilari    ko‘p  bulsa,  reklama  xabarlariga  
xaridorlar shuncha ko‘p bo‘ladi. 
O‘zbekiston  Respublikasining  1998  yil  25  dekabrda  qabul  qilingan 
"Reklama 
to‘g‘risida"gi 
Konuni 
13 
moddasida 
ko‘rsatilishicha, 
teleradiotashkilotlar  uchun  reklamaga  ajratilgan  ko‘rsatuv  (eshittirish)  vaqti 
ko‘rsatuvning har bir soatiga 10 % dan ortib ketmasligi kerak. 10 daqiqadan kam 
davom  etadigan  teleko‘rsatuvlarga  (radioeshitgirishlarga)  umuman,  10  daqiqadan 
ortiq  davom  etadigan  teleko‘rsatuvlarga  (radioeshittirishlarga)  esa  mualliflik 
huquqi  egasi  bilan  kelishmasdan  turib  reklamali  axborot  joylashtirilishi  mumkin 
emas.  Teleko‘rsatuvlar  va  radioeshittirishlarning  boshlovchilari,  diktorlari  va 
boshqa qatnashchilari reklama uchun ajratilgan vaqtdan tashqari paytda mahsulotni 
atayin  namoyish  qilish  yoki  uning  iste'mol  xususiyatlarini  bevosita  va  bilvosita 
(kiyim,  tashqi  bezaklar,  tasvir  va  shu  kabilar  yordamida)  tavsiflash  huquqiga  ega 
emas. 
Televideniya  va  radio  xodimlariga  axborot  niqobi  ostida  reklama  bilan 
shug‘ullanishi,  ya'ni  mahsulot  ishlab  chiqaruvchining  rekvizitlarini,  joylashgan 
manzilni, telefon raqamini, mahsulotning tijorat belgilarini ko‘rsatish ta'qiqlanadi. 
^^Hozir  O‘zbekistonda  RM-radiostansiyalari  mashhurdir.  Toshkentda 15 ta 
shunday KM-radiostansiyalari mavjud. Shulardan 4 tasi davlat tashkilotlariga va 11 tasi 
nodavlat  tashkilotlariga  qarashli    radiostansiyalardir.  Bu  radiostansiyalarni 
auditoriyaning  yoshiga  qarab  ajratish  mumkin.  Masalan:  radio  Ogash  va  Terra 
yoshlarga  mo‘ljallangan  ko‘ngilochar-musiqiy  radiostansiyalar  sirasiga  kiradi.  Bunday 
radiostansiyalarni yoshi 30 gacha bo‘lgan eshituvchilar ko‘proq tinglaydi.  Shuning 
uchun  ham,  bu  to‘lqinlarda  faqattina  eng  yangi  xit  musiqalari  g‘arb  va  sharq 
ijrochilari  tomonidan    efirga  uzatiladi.  "Poytaxt",  "Opa!  RM"  va  "Oriyat  dono" 

radiostansiyalari o‘rta va katta yoshlardagi insonlarga mo‘ljallangan, chunki uning 
dasturlari  turli  xil  axborot  dasturlari  va  intellektual  shoulardan  iborat.  Masalan  : 
"Yoshlar" 
va 
"Exo 
Dolina*' 
radiostansiyalariniig 
dasturlarida 
ommaviy 
radioeshitu
;
vchilarga,  ya'ni  kichik  yoshdan  to  katta  yoshdagi  insonlarga  mo‘ljallangan 
eshittirishlar o‘rin olgan.  
 2002 yildan boshlab ayrim radiokompapiyalar efirlarini rus tili va o‘zbek 
tiliga  ajratishni  boshlashdi.  Hozirgi  paytda  Toshkentdagi  5  ta  RM-stansiyalari, 
bular:  "2at1p","Poytaxt",  "Oriyat  dono',  «O‘zbekiston"  va  "Mash'al  " 
radiostansiyalari o‘z ishlarini  fakatgina o‘zbek tilida olib boradilar.  Ona! RM va  
Tegga  RM  stansiyalari  rus  tilida  olib  boriladi.  RM-radiostansiyalarda 
radioroliklarni joylashtirganda, masalan: efir o‘zbek tilida olib borilayotgan bulsa, 
rus tilidagi reklama berilishi umuman noto‘g‘ri. 
Hozirgi  kunga  kelib,  reklamani  joylashtirish  uchun  qimmat  hisoblangan 
radiostansiya  bu  "Exo  Dolina".  Davlat  tashkilotiga  qarashli bo‘lgan radiostansiyalarda 
va  "Navruz
»
  radiosida  reklamani  arzon  narxga  joylashgirish  mumkin.    Reklamani 
joylashtirishda  to‘g‘ri  tanlangan  radiostansiya  bu  yarim  yutuqdir,  lekin  bu  xali 
kafolat  degani  emas.  "Exo  Dolina"  radiostansiyaning  direktor  o‘rinbosari  Enver 
Latibjanov  shunday  deydi:  «Reklama  roliklarlarini  eshituvchiga  yetkazib  berishda 
axborotninggina emas,  balki  tovushlarning  samaradorligini  oshirish  va  bu  rolikning 
efirga uzatilish muddati 30 soniyadan oshirmaslik kerak." 
       Efirda  reklama  roliklarini  ertalab  va  kunduzi  uy  bekalari  uchun,  kechqurun- 
yoshlar  uchun,  kechga  tomon  va  dam  olish  kunlari-sportchilar  uchun,  yakshanba 
kupi  ertalab  turistlar  uchun,  kechqurun  soat  8  dan  ishchilar  uchun,  kechqurun- 
trapsportda ishlovchilar uchun mo‘ljallangan bo‘lishi kerak. 
         Shunday  savol  kelib  chiqadiki,  radioda  nimani  reklama  kilish  mumkin?  Bu 
savolga  radiostansiyalarda  ishlovchilardan  so‘ralganda,  radioreklama  har  qanday 
mahsulot  uchun,  har  qanday  xizmat  turi  uchun  istalgan    vaqtda  berish  mumkin  , 
deb javob berishdi. Ba'zilari esa bunga umuman qarshi fikrni bildirishdi, ular yangi 
do‘konlarning  ochilishini  e'lon  kilinishi,  aksiyalarning    o‘tkazilishi, 
ko‘rgazmalarning tashkil qilinishi to‘g‘risida yoki konsertning namoyish qilinishi 
hakida  reklama  qo‘yilishi  kerakligini  aytishdi.  Boshqa  radiostansriyalardan 
so‘ralganda, ular radioda ko‘prok texnikaga oid bo‘lgan mahsulotlarni va turistik 
xizmatlar haqidagi reklamani joylashtirish  kerakligini aytib o‘tishdi. 
         Shuni  aytib  o‘tish  joizki,  reklama  beruvchi  radioda  reklamani  o‘zi  yoki 
reklama agentliklari orqali amalga oshirishi mumkin. 
          Reklama  agentligi-  reklama  tadbirlarini  rejalashtirish,  buyurtmalar 
tayyorlash,  ularni  matbuot,  radio,  tslevideniyaga  yetkazish,  reklama  filmlari, 
videorolik  va  videokliplarni  tayyorlash  va  prokatga  berish  kabi  xizmatlarni 
bajaruvchi muassasa. Taklif qilinayotgan xizmat hajmi- qisman yoki to‘la shaklda 
faoliyat olib borish bo‘yicha tasniflanadi. Ko‘rsatilayotgan xizmatlar turi bo‘yicha 
xalqaro, mintaqaviy  va ichki reklama agentliklari ish olib boradi.  O‘zbekistonda 
bunday agentliklar XX asr oxirida paydo bo‘ldi va bugungi kunda ular o‘z faoliyat 
doirasini  kengaytirmokda.  Hozirgi  kunga  kelib  O‘zbekistonda  45  ta  reklama 
agentliklari,  kompaniyalari  radiostansiyaning    efirdagi  vaqtini  ulgurji  narxga  sotib 
olib, unga arzonroq narx (skidka) qilib tushirib beradi. 

          Reklama  beruvchi  oldindan  mahsulotnint  reklamasini  radioga  berish  kerakmi  yoki 
yo‘qmi mustaqil ravishda xal qilishi kerak.