Milliy kurash turlari va uni o’qitish metodikasi” moduli bo’yicha o‘quv-uslubiy majmua farg ‘ona 2023

1. Kuch va uni rivojlantirish uslubiyati

Jismoniy sifat bo’lmish “kuch” deganda kurashchining raqib qarshiligini engib o’tish yoki mushak kuchlanishi hisobiga unga qarshilik ko’rsatish qobiliyati tushuniladi.

Kuchning quyidagi turlarini ajartish qabul qilingan: umumiy va maxsus, mutlaq va nisbiy, tezkor va portlovchan, kuch chidamliligi.
Umumiy kuch - bu kurashchining maxsus harakatlariga taalluqli bo’lmagan holda sportchi tomonidan namoyon qilinadigan kuch. Maxsus kuch musobaqa harakatlariga mos bo’lgan maxsus harakatlarda sportchi tomonidan namoyon bo’ladi. Mutlaq kuch sportchining juda katta xususiyatiga ega harakatlarida namoyon bo’ladigan kuch imkoniyatlari bilan tavsiflanadi. Kurashda u kuch yordamida yakkama-yakka olishish uchun muhim ahamiyatga ega.
Nisbiy kuch, yahni sportchining 1kg vazniga to’g’ri keladigan kuch kurashchining shaxsiy og’irligini engib o’tish imkoniyati ko’rsatkichi hisoblanadi. Bu usullarning tezkorlik bilan bajarilishida muhim ahamiyatga ega.
Tezkor kuch mushaklarning nisbatan kichik tashqi qarshilikni engib o’tish bilan bog’liq harakatlarni tez bajarishga bo’lgan qobiliyatida aks etadi.
Portlovchan kuch qisqa vaqt ichida o’z shiddatiga ko’ra katta kuchlanishlarni namoyon qilish qobiliyatini tavsiflaydi.
Kuch chidamliligi - bu sportchining nisbatan uzoq vaqt davomida mushak kuchlanishlarini namoyon qilishga bo’lgan qobiliyatidir. Kurashchining kuch imkoniyatlarini rivojlantirish uchun quyidagi uslublar qo’llaniladi: takroriy kuchlanishlar; qisqa muddatli maksimal kuchlanishlar; tobora o’sib boradigan og’irliklar, zarbdor, birgalikda tahsir ko’rsatish; variantililik; izometrik kuchlanishlar uslublari.
Takroriy kuchlanishlar uslubi shundan iboratki, sporchi mashqni “so’ngi nafasgacha” bajarishda maksimal og’irlikdan 70-80% ga teng bo’lgan og’irliklar bilan mashqlarni takroran bajaradi. Ushbu uslub kuch mashkini seriyalab bajarishni nazarda tutadi. Har bir seriya - “so’ngi nafasgacha”, hammasi bo’lib 3-4 seriya, seriyalar o’rtasidagi dam olish oralig’i 3-4 min.
Takroriy kuchlanishlar uslubining bir turi dinamik kuchlanish uslubi hisoblanadi. U mashqlarni maksimumdan 20-30% og’irlikda chegaradagi tezlikda bajarish bilan tavsiflanadi. Bunda katta mushak zo’riqishi og’irlik vazni hisobiga emas, balki yuqori tezlikdagi harakat hisobiga erishiladi.
Qisqa muddatli maksimal kuchlanish uslubi hozirgi paytda mushaklarning mutlaq kuchini oshirish uchun eng samarali hisoblanadi. U chegaradagi va chegaraga yaqin bo’lgan og’irliklar bilan ishlashni nazarda tutadi. Mushaklar trenirovkasida maksimal kuchlanishlar uslubi trenajerlarda va bitta yondashishda bitta-ikkita harakatlar yordamida, katta og’irlikdagi shtanga bilan bajariladigan mashklarda (jim, siltab kutarish, dast ko’tarish, o’tirib-turish) namoyon bo’ladi. Trenirovkada hammasi bo’lib 3-4 ta yondashish bajariladi. Yondashishlar o’rtasidagi dam olish oralig’i - 3-5 min.
Tobora o’sib boradigan og’irliklar uslubi bitta trenirovka mashg’ulotida singari keyingilarida ham qarshilik ko’rsatish hajmining asta-sekin o’sib borishini nazarda tutadi.
Trenirovka mashg’ulotida birinchi yondashishda sportchi 10 marta ko’tara oladigan (10 MT) og’irlikdan 50% ga teng og’irlik bilan boshlash tavsiya etiladi. Ikkinchi yondashishda mashq 10 MT dan 75% og’irlik bilan bajariladi, uchinchi yondashishda esa - 10 MT dan 100% og’irlik bilan bajariladi. Trenirovka davomida hammasi bo’lib 3 ta yondoshish amalga oshiriladi. Yondashishlar o’rtasidagi dam olish oralig’i 2-4 min. Har bir yondashishda mashq chegaradagi tezlik bilan aniq toliqib qolgunga qadar bajariladi.
Zarbdor uslub tushadigan og’irlikning kinematik energiyasi va shaxsiy gavda og’irligidan foydalanish yo’li orqali mushak guruhlarini zarbdor rag’batlantirishga asoslangan.
Mashqlanayotgan mushaklarning kamayayotgan og’irlik energiyasini yutib olishi mushaklarning faol holatga keskin o’tishiga, ish kuchlanishining tez rivojlanishiga yordam beradi, mushakda qo’shimcha kuchlanish imkoniyatini hosil qiladi. Bu keyingi itaruvchi harakat shiddati va tezkorligini hamda qoloq ishdan engib o’tiladigan ishga tez o’tishni tahminlaydi.
Oyoqlar portlovchan kuchini rivojlantirishning zarbdor uslubini qo’llash usuli sifatida ketidan balandlikka yoki uzunlikka sakrash bilan bajariladigan chiqurlikka sakrash mashqlarini aytish mumkin. Mashq 70-80 sm balandlikdan oyoq tizzalarini biroz bukkan holda erga tushib, ketidan tez va shiddat bilan yuqoriga otilib chiqish orqali bajariladi. Sakrashlar seriyalab: 2-3 seriyada, har bir seriyada 8-10 tadan sakrashlar bajariladi. Seriyalar o’rtasidagi dam olish oralig’i 3-5 min. Mashq haftada ko’pi bilan ikki marta bajariladi.
Birgalikda tahsir ko’rsatish uslubi shunga bog’liqki, kurashchining kuch imkoniyatlarini rivojlantirish bevosita ixtisoslashgan mashqlarni bajarish paytida sodir bo’ladi. Bir vaqtning o’zida kurashchining kuch qobiliyatlari va texnik-taktik harakatlari rivojlantiriladi hamda takomillashtiriladi. Kurashda birgalikda tahsir ko’rsatish uslubdan foydalanishga misol tariqasida shunday mashqlarni keltirish mumkinki, kurashchi bu mashqlarda o’z texnik harakatlarini og’irroq vazn toifasidagi raqib bilan takomillashtiradi.
Og’irlikning optimal o’lchamini aniqlab olish juda muhimdir. Haddan tashqari katta o’lcham harakat malakasi tarkibining buzilishiga olib keladi, bu oqibatda harakat texnikasiga salbiy tahsir ko’rsatadi.
Variantililik uslubi asosan turli vazndagi og’irliklar bilan maxsus mashqlarni bajarishni ko’zda tutadi. Har xil vazndagi sheriklar bilan mashqlar seriyalab bajariladi. Bitta seriyada avval og’irroq vazn toifasidagi rakib bilan 10-12 ta tashlash bajariladi, so’ngra teng vazndagi raqib bilan 15-16 ta tashlash, shundan keyin o’z vazn toifasidagi raqib bilan 10-12 ta tashlash bajariladi. Hammasi bo’lib 3 seriya bajariladi. Dam olish oralig’i - 3-4 min. Tezkor-kuch sifatlarini (mehyordagi, kichik) rivojlantirishda variantlilik usulubi ayniqsa samaralidir.
Usullarni ancha og’ir raqib bilan takomillashtirish alohida kuch imkoniyatlarini rivojlantirishga, kichik vazn toifasidagi raqib bilan esa - tezkorlik imkoniyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Bu oqibatda musobaqa mashqida natijaning oshishiga olib keladi.
Mushaklarning izometrik kuchlanishi uslubi turli mushak guruhlarining 4-6 sek. davom etadigan statik maksimal kuchlanishini nazarda tutadi. Izometrik mashqlarning qiymati shundaki, ularning hajmi uncha katta emas, ko’p vaqt olmaydi, bajarilishi ancha oson. Bundan tashqari, ularning yordamida mahlum bir mushak guruhlariga zarur yoki holatlarda, gavda qismlarini bukish yoki yozishning tegishli bo’g’im burchaklarida tanlab tahsir ko’rsatish mumkin.