Metal və Ərintilər Metalların klassifikasiyası

 
 
 
Hidravlik maşınlar 
Hidravlik maşınlar (və ya hidromaşın) daxilindən keçən mayeyə mexaniki enerji 
verir (nasos), ya da mayenin enerjisinin bir hissəsini götürərək faydalı iş üçün işçi 
maşının (hidromühəriklər) valının fırlanma hərəkətinə çevirirlər. Hidravlik 
maşınlara həcmi və pərli nasoslar, həcmi və pərli hidromühərriklər, hidroötürmələr 
aiddirlər. Həcmi maşınlar tsiklik olaraq maye nəql edən boru ilə əlaqədə olan işçi 
kameraların dəyişməsi ilə işləyir. Buna misal olaraq porşenli nasosu və 
hidromühərriki göstərmək olar. Pərli hidromaşınların işçi üzvləri üzərində pərlər 
bərkidilmiş fırlanan çarxdan ibarətdir. Enerjinin mayedən işçi çarxa və ya əksinə 
keçməsi çarxın pərlərinin axan maye ilə dinamik qarşılıqlı təsiri nəticəsində baş 
verir. Pərli hidravlik maşınlara mərkəzdənqaçma və vintli nasoslar, hidroturbinlər 
aiddirlər.Bunlar da hidravlik maşınların daha da təkminləşməsinə imkan 
yaradır.Bunlardan daha çox fizikada istifadə edlir. 

---

İstilik mühərrikləri 
 
İstilik mühərriki- yanacağın daxili enerjisini mexaniki enerjiyə çevirən qurğudur. 
Üç hissədən ibarətdir. Qızdırıcı, işçi cisim, soyuducu. Mühərrikin gördüyü faydalı 
işin onun qızdırıcıdan aldığı istilik miqdarına olan nisbəti istilik mühərrikinin 
faydalı iş əmsalı adlanır. İstilik mühərrikinin üç növü var: Buxar turbini, daxili 
yanma mühərriki, reaktiv mühərrik. 
İstilik akkumulyatoru-günəş buxar-güc qurğusu  
Buxar-güc qurğularında yüksək temperatur olduğu kimi, yüksək də təzyiq yaranır. 
Ona görə də istilik akkumulyatorunda enerji toplayıcı mühitin bərk cismi ilə istilik 
tutumu artırılmalıdır. Bu növ istilik akkumulyatoru, hətta əsas enerji mənbəyi 
olmadıqda belə, qısa müddətə işlədiciləri enerji ilə təmin edə bilər. Günəş 
radiasiyasının iqlim Şəraiti ilə əlaqədar zəiflədiyi, yaxud enerji işlədicilərinin az 
güc ilə işlədici müddətə, istilik akkumulyatoru yük qrafikini nizamlayır. Əgər 
Günəş buxar qazanının temperaturu çox yüksək olarsa, birinci kontura istilik 
akkumulyasiya olunur. Belə birinci istilik toplayıcı mühit yağ, bir sıra ərintilər, 
maye qələvi metal (məsələn, natrium) və s. ola bilər. Bu cisimlər çox yüksək 
temperaturu akkumulyasiya edir. ikinci kontur isə buxar turbini və generator daxil 
olur. Şəkildə bir konturlu Günəş buxar qurğusu və birbaşa doldurulan istilik 
akkumulyatorunun sxemi göstərilmişdir. Kollektorun və yüksək temperaturlu 
buxarın daşıyıcı borusu istilik akkumulyatoru ilə birləşibdir. Bu hissədə yüksək 

---

təzyiqli buxar turbini işləyir (2). Alçaq təzyiqli buxar turbini (3) elektrik 
generatorunu işlədir, həm də onun dövrəsinə qarışdırıcı kondensator (5) və 
soyuducu (6) daxildir. Akkumulyatorun əsas qidalandırıcı su mənbəyi suyun ana 
xətti ilə əlaqələnibdir, bu istilik prosesinin fasiləsiz işləməsini təmin edir. 
Göstərilən bir konturlu günəş buxar generatoru-akkumulyatoru və buxar 
turbinindən ibarət sistem halında bir-biri ilə texniki uyğunluq yaratmalıdır. 
 
Şəkildə qülləli Günəş buxar qazanı və onun Şüa sistemi göstərilmişdir. Günəş 
elektrik stansiyasında, əks etdirici müstəvi güzgülərin böyük ərazi tutmaması üçün, 
bir qayda olaraq qülləli buxar qazanı 200-300 m hündür qüllədə yerləşdirilir. 
Nəzəri olaraq qülləli günəş buxar qazanlarında 100 MVt – a qədər elektrik gücü 
istehsal etmək mümkündür. Stansiyanın əhatə edəcəyi güzgünün sahəsi onun 
təyinatından asılıdır. Əgər Günəş elektrik stansiyası qısa müddətdə digər istilik, 
yaxud atom elektrik stansiyalarını əvəz edəcəksə, həmin güclə 12 saat işləyəcək 
Günəş elektrik stansiyası üçün güzgü sahəsi 2 dəfə çox tələb olunur. Digər texniki 
çətinlik ondan ibarətdir ki, güzgülərdən Şüalar buxar qazanına çatana qədər 300 
m– dən çox hava məsafəsindən keçir, ona görə də böyük istilik itkiləri olur. Əgər 
perpendikulyar düşən radiasiya enerjisini 100 % qəbul etsək, müxtəlif növ istilik 
itkilərini çıxdıqdan sonra qülləli buxar-güc qurğusunun f.i.ə. təxminən 17 % olur. 
Amerikanın Arizon ştatında tikilib, fəaliyyət göstərən günəş elektrik stansiyasında 
1 MVt gücün istehsalına təxminən 1000 dollar xərclənmişdir. Stansiyanın əhatə 

---

etdiyi sahə 1,5 kvadrat kilometrdir, bazis gücünü akkumulyasiya etmək üçün sutka 
ərzində 12, orta gücü 6, ən çox tələb olunan gücünə 3 saat vaxt tələb olunur. Bir 
çox ölkələrdə əkinə yararsız torpaq sahələri çox azdır. Müqayisə üçün 
Azərbaycanın əkinə yararsız torpaq sahələrini və bu ərazilərin Kür çayına yaxın 
yerləşdiyini yadasalsaq, günəş elektrik stansiyasınıniqtisadieffektinibaşadüşərik. 
Radiasiya enerji ehtiyatı və iqlim şəraiti o qədər də əlverişli olmayan Krım ya 
rımadasının Kerç Şəhərii yaxınlığında tikilmiş ilk günəş elektrik stansiyasının bəzi 
texniki göstəricilərini qeyd edək. Buxar generatoru təxminən 100 m hündürlükdə 
yerləşir. Ümumi sayı 1600 dənə, hər birinin sahəsi 25 m2 olan müstəvi güzgülər, 
diametri təxminən 1km olan dairəvi sahəyə, çevrələr üzrə düzülmüşdür. 
Güzgülərin hər biri avtomatik qurğu ilə günəşin arxasına dönür ki, şüa onun 
səthinə perpendikulyar düşsün, qayıdan şüa isə onun qüllədəki buxar qazanının 
səthinə istiqamətlənsin. Beləliklə, buxar qazanında 250° temperaturlu buxar 
istehsal olunur və buxar turbinini elektrik generatorunu fırladır. Qüllənin oturacağı 
altında yerləşən istilik akkumulyatoru isə buludlu və gecə fasilələrində günəş 
radiasiyasını əvəz edir, stansiya fasıləsiz enerji verir. İşlənmiş qaynar su xüsusi 
saxlama istilik akkumulyasiya ―çökəkliyinə yığılır və lazımi vaxtlarda istifadə 
edilir. Adi çəkilən təcrübə Krım-Günəş elektrik stansiyasının gücü cəmi 5000 kVt–
dır. Yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, dünyada ilk atom elektrik stansiyasının da 
gücü 5000 kVt olmuşdur, necə deyərlər, təcrübə ilk addımdan başlayır, çaylar isə 
xırda bulaqların suyundan yığılır. Təcrübələrdə elektrik stansiyasında texniki 
çatışmayan cəhətləri üzə çıxır. 
Bir çox layihələrdə, qüllədə yerləşdirilmiş buxar qazanın, həm də təbii qaz ilə 
işləməsi nəzərdə tutulmuşdur, belə paralel işləyən Günəş-qaz yanma sistemi tam 
iqtisadi effektlidir. Buxar generatoru istilik sisteminin maksimum gücünə 
hesablanmışdır. Gecə növbəsində alçaq təzyiqli buxar elektrik generatorunun 
enerjisi, yüksək temperaturlu və təzyiqli akkumulyator ilə təmin edilir. Günəş 
radiasiyası gücləndikdə isə (gündüz) yüksək təzyiqli buxar turbini işə düşür və 
akkumulyator yenidən dolmağa başlayır, xüsusi qurğu ilə alçaq təzyiqli buxar 
turbinin dövrlər sayını artırır. Beləliklə, saat 6…18 arasında akkumulyator yüksək 
təzyiqli turbinin, dövrəsi hesabına dolan, 0 və 18-24 saat arasında isə işlədicilərin 
enerji yükünü tam ödəyən istilik akkumulyatorudur. Günəş buxar-güc qurğuları 
sistemində bir sıra müxtəlif istilik akkumulyatordan istifadə edilir. Onlardan 
doymuş və əlavə qızdırılmiş buxar ilə akkumulyasiya olunan enerji dünyanın bir 
çox ölkələrində günəş elektrik stansiyalarında istifadə edilir. Buxara əlavə olaraq 
yüksək temperatura qədər qızdırmaq üçün əlavə, yəni, dolayısı ilə enerji toplayan 

---

akkumulyatordan istifadə edilir. Məsələn, Kaliforniyanın Barstau Günəş elektrik 
stansiyasında (10 MVt Ressiverdən sonra 510°C temperaturlu və 10 MPa təzyiqli 
buxar aşağıdakı etaplardan keçir: əvvəlcə 348°C– dək soyudulur və enerjinin bir 
hissəsi akkumulyasiya olunur, soyuma hesabına 226°C–li kondensator alınır, istilik 
akkumulyatorunun qızdırıcı elementi öz növbəsində yağ və çay daşı olan mühitə 
(dolayısı akkumulyatora) enerji toplayır, yer altında yerləşdirilmiş dolayı 
akkumulyator buxar generatorunun 277°C temperaturlu və 2,7 MPa təzyiqli buxar 
enerjisi ilə qidalandırır, buxar generatorundan çıxan kondensatın 127°C 
temperaturu olur. Texniki maraq üçün adı çəkilən elektrik stansiyasında istifadə 
edilən, dolayı istilik akkumulyatorunun bəzi göstəricilərini qeyd edək; bu qurğu 
6000 ton çay daşı və 712 m3 yağ olan yeraltı tikilidir. Bu akkumulyator 10 MPa 
təzyiqli 510°C temperaturlu buxar ilə doldurulur, sonra isə 348°C–dək soyudulur, 
alınan 226°C–li kondensat buxar qazanın işçi suyu kimi dövrəyə qayıdır. Əlbəttə, 
bizim məqsədimiz, buxar-güc qurğularının müxtəlif ölkələrdə istifadə edilən 
elektrik stansiyaların da layihələndirilmiş çoxsaylı və istilik sxemlərini təhlil etmək 
deyil, biz bu sxemlər ilə tanış olduqdan sonra nəticəyə gəlirik ki, Günəş elektrik 
stansiyaları Azərbaycan ərazisi üçün böyük iqtisadi əhəmiyyətli ola bilər.