MahġRƏ naği qizi çapar kazimli

 
 
MAHĠRƏ NAĞI QIZI 
ÇAPAR KAZIMLI 
 
 
 
 
 
 
ƏDƏBĠYYATġÜNASLIĞA 
XĠDMƏT ƏZMĠ ĠLƏ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
BAKI – 2013 

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
2 
 
 
 
 
 
ELMĠ REDAKTORU:          Zaman ƏSGƏRLĠ 
 Filologiya üzrə elmlər doktoru,  
 professor 
 
 
 
 
 
 
Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı. ƏdəbiyyatĢünaslığa 
xidmət əzmi ilə. Bakı, Elm və təhsil, 2013, 202 s. 
 
Kitab  görkəmli  ədəbiyyatşünas  alim,  tənqidçi,  filologiya 
elmləri  doktoru,  professor  Kamran  İmran  oğlu  Əliyevin  həyat 
və yaradıcılığıdan bəhs edir.  
 
 
 
 
K
 
4603000000 
Qrifli nəşr
 
           
Í-098-2013    
 
 
 
© M.Nağı qızı, Ç.Kazımlı, 2013 
 
 

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
3 
ZĠRVƏLƏġƏN ÖMÜR YOLU 
 
Dağ zirvəsinə çıxanda adamın gözləri qarşısında təbiətin 
əsrarəngiz  məнzərəsi  canlanır.  Adam  onu  heyranlıqla  seyr  et-
məkdən doymur. Hər hansı yaradıcı insanın ömür zirvəsini seyr 
edəndə  də  belə  olur.  Filologiya  elmləri  doktoru,  professor 
Kamran  İmran  oğlu  Əliyevin  zirvələşən  ömür  yoluna  ekskurs 
edərkən  gözlərimiz önündə  qeyri-ixtiyari  olaraq  geniş  və əsra-
rəngiz  ponoram  açıldı.  Arxada  qalan  zaman  kəsiyinin  közər-
tisində prof. K. Əliyevin ömür yolunu vərəqləyirik.  
Kamran  Əliyev  1953-cü  il  mart  ayının  5-də  Naxçıvan 
Muxtar Respublikası Şərur rayonunun Diyadin kəndində doğu-
lub.  Beş  yaşında  özünün  dediyi  kimi,  parçadan  tikilmiş  hey-
bəsini  çiyninə  salıb  o  da  hamı  kimi  dərsə  gedib.  Tanınmış 
jurnalistlərdən Cəfər Əliyev və Etibar Tarverdiyev “İşıqlı  yol” 
qəzetinin  29  yanvar  1977-ci  il  sayında  dərc  etdirdikləri  “Cığır 
yola  çıxır”  məqaləsində  yazırdılar:  “1969-cu  il  Tumaslı  kənd 
orta  məktəbini  əla  qiymətlərlə  başa  vuran  Kamran  sənədlərini 
Azərbaycan  Dövlət  Universitetinin  dil-ədəbiyyat  fakültəsinə 
verir. İmtahanların üçündən əla qiymət alır. Orta məktəbdə qa-
zandığı bilik, topladığı təcrübə onun əlindən tutur. Büdrəməyə 
qoymur. Məktəbdə Yadulla müəllimin dediyi “Oğul, heç nə hə-
yatda  asanlıqla  əldə  olunmur”  sözləri  isə  həmişə  qulaqlarında 
cingildəyir.  Odur  ki,  yuxusuz  gecələr  keçirir,  bilmədiklərini 
öyrənir.  Elə  bunun  nəticəsidir  ki,  semestr  imtahanlarından  hə-
mişə əlaçı çıxaraq başqalarına nümunə göstərilir. 
Yüksək ictimai bacarığını, qabiliyyətini görən tələbə yol-
daşları  onu  qrup  komsomol  təşkilatının  katibi  seçirlər.  İşdə 
özünü  gözəl  ictimaiyyətçi  kimi  doğruldan  Kamran,  fakültə 
komsomol  komitəsinin  katibi  seçilir.  Bu  vəzifəni  yerinə  ye-
tirməklə  yanaşı,  Kamran  dərslərində  də  fəallıq  göstərir.  O,  bi-
liyini, təcrübəsini daim artırır. 
Beşillik  tələbəlik  illəri  Kamranın  qəlbində  silinməz  izlər 

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
4 
buraxır.  Bu  izlərdən  biri  də  Kamranın  Universiteti  fərqlənmə 
diplomu ilə bitirməsidir. 
Kamran hələ Universitetdə oxuyarkən müəllimlərin əksə-
riyyəti onun haqqında yüksək fikirdə olublar. Budur, qarşımız-
da bir  yığın  qəzet  vardır. Bu qəzetlərlə tanış olduqda Kamran 
haqqında ümidimiz daha da artır. İlk dəfə “Ədəbiyyat və incə-
sənət”  qəzetinin  1974-cü  il  6  iyul  tarixli  nömrəsini  vərəqləyi-
rik. 
Bu  nömrədə  filologiya  elmləri  doktoru,  ADU  -nun  ədə-
biyyat kafedrasının müdiri, professor Abbas Zamanov Kamran 
Əliyevin diplom işi haqqında çıxış edib onun işini yüksək qiy-
mətləndirib. Oxucuları da məqalənin bir parçası ilə tanış edirik. 
Abbas  Zamanov  yazır:  “Kamran  Əliyev  diplom  işini  20-ci  və 
30-cu illərdə qızğın fəaliyyət  göstərən Mustafa Quliyevin  ədə-
bi-tənqidi görüşləri mövzusuna həsr etmişdir. O, səbr və inadla 
axtarışlar  aparıb  M.Quliyevin  bütün  əsərlərini  mövzularına 
görə qruplaşdırmış, tədqiq etmiş, həmçinin ədibin müxtəlif za-
manlarda  Azərbaycan  və  rus  mətbuatında  çıxan  məqalələrinin 
biblioqrafiyasını düzəldib diplom işinə əlavə kimi vermişdir. 
Məlumdur  ki,  M.Quliyevin  tənqidçilik  fəaliyyəti  haqqın-
da  indiyədək  ancaq  ayrı-ayrı  müəlliflərin  məqalələrində  və 
ədəbiyyat tarixi kitablarının xülasələrində çox ötəri bəhs olun-
muşdur. K. Əliyevin diplom işi tənqidçi M. Quliyev haqqında 
ilk müstəqil tədqiqatdır”. 
Kamran  Universiteti  bitirdikdən  sonra  təyinatını  boya-
başa çatdığı İliç rayonuna alır. Xanlıqlar kənd orta məktəbində 
ədəbiyyat dərslərini tədris edir. Qısa müddətdə kollektivin hör-
mətini  qazanır…  Kamran  müəllim  dərs  deməklə  yanaşı,  öz 
üzərində çalışır, biliyini artırır. 
O, sənədlərini hazırlayıb Azərbaycan Elmlər Akademiya-
sının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun aspiranturasına təq-
dim  edir.  Yuxusuz  gecələr  öz  bəhrəsini  verirməli  idi.  Budur, 
Kamran  müəllim  ixtisas  imtahanından  beş  alır.  Sonrakı  imta-
hanları  da  müvəffəqiyyətlə  verib  aspiranturanın  XX  əsr  Azər-

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
5 
baycan ədəbiyyatı şöbəsinə daxil olur. Kamran müəllimin öm-
rünün tədqiqat illəri başlanır. Onun dissertasiya mövzusu “XX 
əsr  romantiklərinin  ədəbi-nəzəri  görüşləri”dir.  Elmi  rəhbər  isə 
professor Kamal Talınbzadədir. Bəli, Kamran müəllimin həyat 
tarixçəsinə  yeni  bir  cümlə  əlavə  olunur.  Onun  həyatda  açdığı 
çığır  yavaş-yavaş  yola  çıxır.  Biz  də  Kamran  müəllimə  elmin 
zirvələrinə  qalxan  yolda  yeni-yeni  yaradıcılıq  müvəffəqiyyət-
ləri arzulayırıq”. 
K.Əliyev  ağlı  kəsəndən  qələmə  sarılıb,  onu  əlindən  yerə 
qoymayıb. Atalarımız da yaxşı deyib: Quş qanadla uçar, insan 
diləklə.  Amma  hər  qanadla  da  uzağa  uçmaq  olmur,  o  baxır 
uçmaq  üçün  qanadı  kimdən  almısan.  Bizə  belə  gəlir  ki, 
K.Əliyevə  bu  qol-qanadı  prof.  Abbas  Zamanov  verib.  Və  bu 
dahi  insan  öz  tələbəsini  həyat  səmasının  ənginliklərinə  uçur-
dub.  K.  Əliyev  də  ustadının  haqq-sayını  heç  vaxt  itirməyib. 
Abbas Zamanovun adı gələndə ayağa durub, ehtiramla baş əyib 
bu böyük şəxsiyyətin pak ruhu önündə. 
Prof.  A.  Zamanovun  K.Əliyev  haqqında  söylədiklərini 
zaman  özü  тясдигляди.  Bu  mütəfəkkir  alim  6  iyul  1974-cü  il 
tarixində  “Ədəbiyyat  və  incəsənət”  qəzetində  dərc  olunmuş 
“Uğur  olsun”  məqaləsində  yazırdı:  “Bu  il  S.  M.  Kirov  adına 
ADU-nun  filologiya  fakültəsini  müvəffəqiyyətlə  bitirən  Kam-
ran  Əliyev  Dövlət  İmtahan  Komissiyasında  müvəffəqiyyətlə 
diplom işi müdafiə edib əla qiymət aldı. 
Kamran Əliyev diplom işini 20-ci və 30-cu illərdə qızğın 
fəaliyyət  göstərən  Mustafa  Quliyevin  ədəbi-tənqidi  görüşləri 
mövzusuna həsr etmişdir. O, səbr və inadla axtarışlar aparıb M. 
Quliyevın  bütün  əsərlərini  mövzularına  görə  qruplaşdırmış, 
tədqiq etmiş, həmçinin ədibin müxtəlif zamanlarda Azərbaycan 
və  rus  mətbuatında  çıxan  məqalələrinin  biblioqrafiyasını  dü-
zəldib diplom işinə əlavə kimi vermişdir. 
Məlumdur  ki,  M.Quliyevin  tənqidçilik  fəaliyyəti  haqqın-
da  indiyədək  ancaq  ayrı-ayrı  müəlliflərin  məqalələrində  və 
ədəbiyyat tarixi kitablarının xülasələrində çox ötəri bəhs olun-

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
6 
muşdur.  K.Əliyevin  diplom  işi  tənqidçi  M.Quliyev  haqqında 
ilk müsrtəqil tədqiqatdır. 
Diplom işindən alınan xoş təsir göstərir ki, K.Əliyev uni-
versitetdə  təhsil  aldığı  müddətdə  müəyyən  mövzuda  tədqiqat 
aparmaq,  elmi  və  bədii  əsəri  təhlil  edib  orijinal nəticələrə  gəl-
mək,  öz  elmi  fikirlərinin  arasında  məntiqi  rabitə  yaratmaq 
vərdişi əldə edə bilmişdir. Əlbəttə, bu, fərəhləndirici haldır. 
K.Əliyevin diplom işini oxuyarkən əli qələmli, sinəsi söz-
lü,  elmi-nəzəri  cəhətdən  hazırlıqlı,  çalışqan,  ədəbiyyatımızı 
sonsuz  məhəbbətlə  sevən  gənc  müəlliflə  üz-üzə  gəlir,  onun 
yazılarının  məntiqinə,  mühakimələrinin  dolğunluğuna  şübhə 
etmir, gələcəyinə ümid bəsləyirəm. 
Biz  inanırıq  ki,  K.  Əliyevin  ilk  qələm  təcrübəsi  olan  bu 
diplom  işi  onun  yeganə  əsəri  olmayacaq,  o  öz  qələmini  gələ-
cəkdə də sınayacaq və bizi yenə də sevindirəcəkdir. 
Ali təhsili müvəffəqiyyətlə başa çatdırıb müstəqil ictimai 
həyata qədəm qoyan istedadlı gənc filoloqu təbrik edib ən yax-
şı müvəffəqiyyətlər arzusu ilə deyirik: “Elmin çətin yollarında 
sənə uğurlar olsun”. 
K.Əliyevin  həyat  tarixçəsini  vərəqlədikcə  adamın  ruhu 
təzələnir,  bu  böyük  istedad  sahibinin  əzəmətini  duyurсан. 
Jurnalist Etibar Tarverdiyevin 18 fevral 1982-ci ildə “İşıqlı yol 
“ qəzetində dərc etdirdiyi “Bir qəlbin döyüntüləri” məqaləsində 
də  K.Əliyevin  həyat  tarixçəsi  qısa,  lakin  dolğun  şəkildə  və-
rəqlənir.  O  yazır:  “İmran  kişinin  sevincinin  həddi-hüdudu  yoх 
idi. Axı necə də sevinməsin? El adəti ilə toy vurdurmaq, gəlin 
gətirmək onun çoxdankı arzusu idi. Toy günü Moskvadan alın-
mış daha bir xəbər ailə üçün ikiqat sevincə səbəb oldu. Ali At-
testasiya Komissiyası  onun oğluna filologiya  elmləri namizədi 
adını  təsdiq  etmişdir.  Kişinin  xəyalı  artıq  ömür  üçün  notlara 
çevrilmiş əvvəlki illərə qanadlandı. 
1953-cü  ilin  Novruz  bayramına  yaxın  gecələrin  biri  idi. 
Diyadin  kəndinin  yuxarı  məhəlləsində  kolxozçu  ailəsində  bir-
birinin ardınca doğulmuş qız uşaqlarından sonra sısqa bir oğlan 

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
7 
uşağı dünyaya göz açdı. Adını Kamran qoydular. İllər bir-birini 
əvəz etdikcə o,  yaraşıqlı bir oğlana çevrildi.  Bu oğlan məktəb 
illərində  yaxşı  oxuması  ilə  yoldaşlarına  nümunə  göstərildi. 
1969-cu  ildə  Tumaslı  kənd  orta  məktəbində  son  zəng  günü 
peşə  seçməkdən  söhbət  düşəndə  Kamran  da  ürəyindən  keçən-
ləri gizlətmədi. “Elm ilə məşğul olacağam”,-dedi. 
Universitetin  geniş  auditoriyaları artıq Kamranı  qoynuna 
almışdı.  Qəbul  imtahanlarından  əla  qiymətlərlə  çıxan  Kamran 
filologiya  fakültəsində  oxuyurdu.  Orta  məktəb  illərində  müəl-
limlərindən  aldığı  bilik  universitet  illərində  də  əlindən  tutdu. 
Kamran  professor  Abbas  Zamanovun,  Bəxtiyar  Vahazadənin 
dərin məzmunlu mühazirələrini dinlədikcə onun elmi axtarışlar 
aparmağa marağı daha da artırdı. Respublika mətbuatında tez-
tez  elmi  məqalələrlə  çıxış  etməyə  başladı.  Nəhayət,  aldığı 
biliyin  və  əla  qiymətlərin  mükafatı  olaraq  universiteti  fərqlən-
mə  diplomu  ilə  bitirdi.  Təyinatını  öz  doğma  rayonuna  aldı. 
Xanlıqlar  kənd  orta  məktəbində  ədəbiyyat  müəllimi  işlədi. 
Yüksək biliyi, təvazökarlığı ilə müəllim və şagird kollektivinin 
dərin hörmətini qazandı. 
Müəllim  işləyə-işləyə  yuxusuz  gecələr  keçirtdi,  öz  üzə-
rində  daha  inadla  çalışdı,  biliyini  daha  da  artırdı.  1976-cı  ildə 
sənədlərini  Azərbaycan  Elmlər  Akademiyasının  Nizami  adına 
Ədəbiyyat  İnstitutunun  aspiranturasına  verdi.  Elm  aləmində 
topladığı  zəngin  təcrübə  köməyinə  çatdı.  İmtahanlardan  əla 
qiymətlər  aldı,  aspiranturaya  qəbul  olundu.  Narahat  anlar  ye-
nidən başlandı.  Professor Kamal Talıbzadənin  rəhbərliyi  altın-
da “XX əsr Azərbaycan romantiklərinin ədəbi-nəzəri görüşləri” 
mövzusunda  dissertasiya  üzərində  işlədi.  XX  əsr  Azərbaycan 
ədəbiyyatının  bir  sıra  mühüm  məsələlərini  dərindən  öyrəndi. 
Dissertasiyada az tədqiq olunmuş mühüm məsələlərə daha çox 
diqqət  yetirdi.  Özünün orijinal  elmi  fikirlərinə böyük üstünlük 
verdi. Aspiranturada oxuduğu illərdə neçə-neçə elmi məqalənin 
müəllifi oldu. Təkcə bir faktı qeyd etmək kifayətdir ki, 1979-cu 
ildə  Azərbaycan  Elmlər  Akademiyası  tərəfindən  nəşr  olunan 

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
8 
“XX  əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatı  məsələləri”  kitabında  nüfuzlu 
ədəbi  tənqidçilərlə  yanaşı  Kamranın  da  elmi  məqaləsi  dərc 
olunmuşdur. 
1980-ci  ilin  may  ayında  Kamran  Əliyev  Akademiyanın 
akt  zalında  üç  ildən  artıq  yuxusuz  gecələrin,  gərgin  əməyin 
bəhrəsi olan işlədiyi mövzu üzərində dissertasiya müdafiə edir. 
Müdafiə  Kamran  müəllim  üçün  uğurlu  olur,  ona  filologiya 
elmləri namizədi adı verilir. İndi o, Azərbaycan Elmlər Akade-
miyasında çalışır. Elmi axtarışlarını davam etdirir.  
Bəli, ömrünün 59-cu baharını yaşayan Kamran müəllimin 
ürək  döyüntülərini  dinlədikcə  hiss  edir  ki,  bu  döyüntülər  elm 
aləminin ənginliklərində qanad çalmaq üçün çırpınır. Və bir də 
hiss edirsən ki, bu döyüntülər gələcəkdə neçə-neçə elmi əsərin 
nəbzi olacaqdır”. 
Kim  nə  deyir-desin,  nəsillərə  nümunə  sayıla  bilməyən, 
inamı və inadı qırıq insanları zədəli quşa bənzədirəm. Belələri 
zirvəyə  qıy  vura  bilməzlər.  Hər  hansı  bir  insanın  inamında  və 
inadında qətiyyət varsa, o, şübhəsiz ki, qarşısına çıxan ən çətin 
maneləri  belə  asanlıqla  dəf  edəcək,  zirvələrə  ucalacaq.  Bu 
mənada da Kamran Əliyevin elm yollarında qarşısına maneələr 
çıxıb. Bu maneələrdən biri, bəlkə də, onun həyatında unudulası 
deyil.  Filologiya  elmləri  namizədi  Əbülfəz  Əzimli  “Alimin 
inamı”  adlı  məqaləsində  yazır:  “Azərbaycan  EA-nın  Nizami 
adına  Ədəbiyyat  İnstitutunun  elmi  işçisi  Kamran  Əliyev  filo-
logiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün müdafiə şu-
rasına  təqdim  etdiyi  dissertasiyasının  avtoreferatını  xoş  arzu-
larla  mənə  verdi.  Onda  hələ  müdafiə  gününə  üç  həftə  var  idi. 
Müdafiə 26 yanvar 1990-cı il tarixdə olacaqdı... 
Lakin  həmin  gün  müdafiə  olmadı  və  ola  da  bilməzdi. 
Çünki 19-20 yanvarda Bakıda qanlı hadisələr baş vermişdi. 
Kamranın “XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan romantizminin 
obrazlar sistemi” mövzusunda doktorluq dissertasiyasının mü-
dafiəsi  fevral  ayının  16-da  oldu.  Müdafiə  müvəffəqiyyətlə  ke-
çirildi  və  Kamran  Əliyevə  filologiya  elmləri  doktoru  adı  ve-

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
9 
rildi. Lakin iş bununla bitmədi. Moskvadan Ali Attestasiya Ko-
missiyası  ondan  yeni  sənədlər  və  suallara  cavablar  tələb  etdi. 
Kamran  onların  tələblərini  yerinə  yetirdi.  Lakin  komissiya 
onunla da kifayətlənmədi. Görünür, Kamranın müdafiəsi, elmi 
uğurları hansı bədxahınsa ürəyinə yatmırdı və müdafiənin rədd 
edilməsini  istəyirdi.  Özünə  də  Ali  Attestasiya  Komissiyasında 
havadar tapmışdı. Bunu ilk baxışda ağıla sığışdırmaq çətin idi. 
Axı,  Akademik  Məmməd  Cəfərin,  Akademik  Kamal  Talıb-
zadənin,  filologiya  elmləri  doktoru,  professor  Arif  Hacıyevin, 
filologiya elmləri doktoru, professor Yaşar Qarayevin, Xeyrul-
la  Məmmədovun,  Abbas  Zamanovun  yüksək  qiymətləndirdiyi 
bir dissertasiyanı  rədd etmək, eyni  zamanda onların fikirlərini 
rədd  etmək  deməkdir.  Hər  halda  Ali  Attestasiya  Komissiya-
sının  üzvlərindən  bəziləri  göndərilən  materiallar  və  cavablarla 
kifayətlənmədilər. Kamranın özünü Moskvaya çağırdılar. Onun 
üçün  ən həyəcanlı günlər başladı.  Axı,  indiyədək Azərbaycan-
dan cəmi iki nəfər müdafiə ilə bağlı çağırılmış və müdafiə geri 
qaytarılmışdı.  Nəhayət,  Kamran  Moskvaya  yola  düşdü  və 
1990-cı il oktyabr ayının 24-də dissertasiyanı yenidən müdafiə 
etdi.  Elə  oradaca  onu  təbrik  edib  doktorluq  dissertasiyasının 
təsdiq  olunduğunu  elan  etdilər.  Bu,  ədəbiyyatşünaslığımızda 
yeganə  hal  idi. Hələ  indiyə qədər belə  hal  olmayıb ki,  Ali  At-
testasiya  Komissiyası  hər  hansı  bir  dissertantın  elmi  dərəcə-
sinin  təsdiqini  onun  özünə,  elə  o  kommissiyanın  iclasındaca 
elan etsin. Bu şərəf Kamranın taleyində var imiş. 
Kamran  Əliyev  inamlı  alimdir.  O,  elmi  axtarışlarının, 
kəşflərinin inamında yaşayır. Bu inam onu ən yüksək zirvələrə 
qaldırdı. Bu zirvədən baxanda onun mötəbər və  möhtəşəm zi-
yalılığını  görürük.  Bu  ziyalılığı  səciyyələndirən  əsas  stimul 
yazmaqdır,  özü  də  dərindən  yazmaqdır.  Kamran  müəllim  ona 
Allah tərəfindən verilən ömür payını yazılara həsr edə-edə gəlir 
və  yaza-yaza  gedir.  Bu  alim  üçün  mövcudluq  forması  onun 
əsərləridir.  “XX  əsr  Azərbaycan  romantiklərinin  ədəbi-nəzəri 
görüşləri”  (1985),  “Hüseyn  Cavidin  şəxsiyyəti  və  poetikası” 

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
10 
(1997),  “Mirzə  Fətəlidən  Hüseyn  Cavidə  qədər”  (1998),  “Ca-
vid  möcüzəsi”  (2002),  “Azərbaycan  romantizminin  poetikası“ 
(2002), “Azərbaycan romantizminin nəzəriyyəsi” (2006), “Ro-
mantizm və folklor” ( 2006), “Tеория Азербайджанского ро-
мантизма”  (2006),  “Hüseyn  Cavid:  həyatı  və  yaradılığı 
“(2008),  “Abbas  Zamanov  olmasaydı”  (2011),  “Eposun  poe-
tikası: “Dədə Qorqud” və “Koroğlu”  (2011), “Tənqidin poeti-
kası”  (2012)  monoqrafiyalarında,  “Ədəbiyyat”  (2010),  “Azər-
baycan  dili”  (2011)  dərs  vəsaitlərində,  “Sədərək  döyüşləri” 
(1992)  kitabında  ifadə  olunan  fikirlərin  mübaliğəsiz  deyə 
bilərik ki, 99 faizi prof. K.Əliyevin özünə məxsusdur və həmin 
fikirlərin  ədəbiyyatşünaslığımız  üçün  nə  qədər  faydası  olduğu 
da göz önündədir. 
Ədəbiyyatşünaslığa  xidmət  əzmilə  yazıb-yaradan  prof. 
K.Əliyev eyni zamanda Naxçıvan Dövlət Universiteti nəzdində 
fəaliyyət  göstərən  Dissertasiya  Şurasının,  Folklor  İnstitutunun 
Elmi Şurasının , Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvüdür. 
Hal-hazırda  Azərbaycan  MEA  Folklor  İnstitutunda 
“Folklor və yazılı ədəbiyyat” şöbəsinin müdiridir.    
 
 
 
 
 
 
 

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
11 
BÖYÜK ALĠMĠN  
ĠLK QƏLƏM TƏCÜRBƏSĠ 
 
 
1973-cü ilin sentyabr ayının sonları idi. ADU-nun filologi-
ya  fakültəsinin  V  kurs  (əyani)  tələbələri  bir  il  ərzində  müstəqil 
tədqiqat  aparmaq  üçün  mövzu  seçimi  edirdilər.  Tələbə  Kamran 
İmran oğlu Əliyev çox götür-qoy etdi, bir neçə gün fikirləşməli 
oldu.  O,  istəyirdi  ki,  elə  mövzu  üzərində  işləsin  ki,  bu  mövzu 
aktual  olsun,  ondan  heç  kəs  bəhs  etməsin.  Belə  də  etdi.  O, 
indiyədək ancaq ayrı-ayrı müəlliflərin məqalələrində və ədəbiy-
yat tarixi kitablarının xülasələrində ötəri bəhs edilmiş “M. Quli-
yevin ədəbi-tənqidi görüşləri” mövzusunu diplom işi seçdi. 
Bu tədqiqat işinə qədər M. Quliyevin həyatı, tənqidçiliyi və 
ictimai xadim kimi fəaliyyəti haqqında demək olar ki, tədqiqat işi 
aparılmamışdır. Lakin bu tənqidçinin və ictimai xadimin maraqlı 
həyatı,  yaradıcılığı barədə  ziddiyyətli fikirlər müxtəlif müəlliflər 
tərəfindən  müxtəlif  mənbələrdə  irəli  sürülmüşdür.  M.Quliyev 
barəsində ciddi tədqiqat aparmaq, onun həyatında baş vermiş bir 
sıra mühüm hadisələrin qaranlıqda qalmaması üçün tələbə Kam-
ran Əliyev bu mövzunun üzərində dayandı. Ona görə dayandı ki, 
mövzu xam idi, həm də M. Quliyev barəsində yazan əksər müəl-
liflər  faktları,  hadisələri  sadəcə  olaraq  sadalamış,  nəql  etmiş, 
ümumiləşdirici nəticələrə gələ bilməmiş, tədqiqat obyektinə mü-
nasibətlərini  aydın  şəkildə  meydana  çıxarmağa  müvəffəq  olma-
mışdılar. Onu da qeyd edək ki, mənbələrdə M. Quliyevin həyatı 
və fəaliyyəti haqqındakı materiallar olduqca dağınıq və yeknəsəq 
şəkildə idi, hətta kitab və məqalələrinin siyahısı belə ortada yox 
idi. Şübhəsiz ki, onun haqqında bütün materialı toplamaq, siste-
mə salmaq, şərh etmək, dövrün mürəkkəb ədəbi prosesindən do-
ğan  yanlış  hökmlərini  elmi  dəlillərlə  təhlil  edib  inandırıcı  nəti-
cələr  əldə  etmək  tədqiqatçıdan,  özü  də  tələbə  tədqiqatçıdan  bö-
yük  zəhmət  və  məharət  tələb  edirdi.  Tələbə  Kamran  Əliyev  ay-
larla müxtəlif arxiv və  kitabxanalarda  axtarışlar apardı. Əvvəlcə 
M.  Quliyevin  çapdan  çıxan  kitab  və  məqalələrinin  biblioqrafi-

Mahirə Nağı qızı, Çapar Kazımlı
 ______________________  
 
 
12 
yasını  tərtib  etdi,  sonra  isə  onları  diqqətlə  nəzərdən  keçirdi.  Bu 
materialları dəfələrlə oxudu, saf-çürük etdi. Mövzunun içərisinə 
tam  girəndən  sonra  plan  tutdu,  diplom  işini  yazmağa  başladı. 
Elmi rəhbər, professor Abbas Zamanov yazırdı ki, tələbə diplom 
işində  M.  Quliyevin  məqalələrini  mövzularına  görə  aşağıdakı 
şəkildə qruplaşdırıb təhlil edir: “Klassik irsə münasibət”, “ Müa-
sir  nəsr  və  poeziya  haqqında”,  “Dövrün  dramaturgiya  və  teatr 
məsələləri”.  Şəksiz  ki,  bu  cür  qruplaşdırma  mövzunu  tədqiq  et-
mək üçün daha münasib şərait yaratmışdır. 
Diplom işindən alınan xoş təsir göstərir ki, tələbə Kамран 
Əliyev  universitetdə  təhsil  aldığı  illərdə  müəyyən  mövzuda 
tədqiqat aparmaq, elmi və bədii əsəri təhlil etmək, onlardan ori-
jinal  nəticə  çıxarmaq,  öz  fikirlərinin  arasında  rabitə  yaratmaq 
vərdişi əldə edə bilmişdir. Əlbəttə, bu, fərəhləndirici haldır.  
Tələbə Kamran Əliyev diplom işinin “Ön söz”ündə ilk də-
fə  olaraq  M.  Quliyevin  həyat  tarixçəsini  arxiv  materialları  əsa-
sında vərəqləyir. Aydın olur ki, o, 1893-cü ildı Nuxada (Şəkidə) 
anadan olmuş, uşaqlıq və gənclik illərini orada keçirmişdir. Tif-
lis gimnaziyasının məhsuldar dövründə M. Quliyev gimnaziyaya 
daxil  olur,  1919-cu  ildə  isə  oranı  müvəffəqiyyətlə  bitirir.  O, 
gimnaziya  illərində  fizika-riyaziyyat  elmlərinə  dərin  maraq 
göstərmiş,  ümumiyyətlə,  təbiət  elmlərini  və  onlarla  bərabər  hu-
manitar fənləri sevmiş, gimnaziyanı bitirdikdən sonra isə Kiyev 
Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsində oxumuşdur. 
Diplomçunun M. Quliyevin inqilabi fəaliyyəti barədə ver-
diyi məlumatlar da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Tələbə Kamran 
Əliyev yazır ki, adətən, çox adamlar öz inqilabi fəaliyyətinə uni-
versitet illərindən başlayır. Çünki bu dövr həyat hadisələrindən, 
ictimai  mürəkkəblikdən  baş  çıxarmaq,  onları  mühakimə  etmək 
dövrüdür.  M.Quliyevin  də  inqilabi  mübarizə  cəbhəsindəki  ilk 
addımları Kiyev unversitetində oxuduğu illərə təsadüf edir. 
Kiyevin qaynar həyatı, çar mütləqiyyətinə, istismara qarşı 
edilən  nümayişlər,  çıxışlar  onu  get-gedə  inqilabçı  kimi  yetiş-
dirir.  1917-ci  il  hadisələri  baş  verərkən  M.  Quliyev  Kiyevdə 

____________________ ƏdəbiyyatĢünaslığa xidmət əzmi ilə 
 
 
13 
idi. Elə həmin günlərdə, daha doğrusu, 1918-ci ilin yanvarında 
o, bolşeviklər partiyasının sıralarına daxil olur. Çox keçmir ki, 
təşkilatçılıq  bacarığı  ilə  diqqəti  cəlb  edən  Mustafa  Quliyev 
PK(b)P Kiyev Komitəsi müsəlman bölməsinin sədri seçilir. 
1919-cu  ildə  M.Quliyev  Bakıya  gəlir.  Bu  illər  Azərbay-
canda  sovet  hakimiyyəti  uğrunda  gedən  mübarizələrin  əsl 
gərgin  həlledici  dövrü  olduğu  üçün  belə  kadrlara  çox  ehtiyac 
var idi. Buna  görə  də o, Bakıda çox qalmır. M. Quliyev parti-
yanın  tapşırığı  ilə  1919-cu  ilin  payızında  Lənkəran  qəzasına 
gizli partiya işinə göndərilir. Qəza partiya işinin yenidən qurul-
masında,  xarici  imperialistlərin  özbaşınalığına,  soyğunçuluğu-
na, təhqirlərinə qarşı mübarizəyə səfərbər edilməsində Mustafa 
Quliyev sadiq partiya işçisi kimi geniş fəaliyyət göstərir. 
Bütün  bunlarla  bərabər,  tələbə  Kamran  Əliyev  Azərbay-
canda  xalq  maarifinin,  elmin  və  mədəniyyətin,  ədəbiyyat  və 
incəsənətin  inkişafı  üçün  həyata  keçirilən  mühüm  tədbirlərin 
M.Quliyevin adı ilə sıx bağlı olduğunu qeyd edir və onun əsər-
lərindən çoxlu sayda misallar gətirir. Onun maarif sahəsindəki 
fəaliyyətinin  araşdırılmadığını  nəzərə  alan  tələbə  Kamran 
Əliyev diplom işində bu problemə də geniş aspektdən yanaşır, 
bu maarifpərvər ziyalının respublika mətbuatında dərc olunmuş 
maarif  işlərinə  dair  məqalələrini  təhlilə  cəlb  edir,  bu  sahədə 
tədqiqi vacib məsələlərə aydınlıq gətirir.  
Diplom işinin “Ön söz”ündə M.Quliyevin tənqidçilik fəaliy-
yəti də qısa şəkildə xülasə edilir. Tələbə K. Əliyev müxtəlif mən-
bələrə söykənərək sübut  edir  ki, Azərbaycan  ədəbiyyatında mar-
ksist tənqid sovet hakimiyyətinin ilk illərində öz təşəkkül, müəy-
yən mənada isə inkişaf dövrünü keçirirdi. Buna görə də Mustafa 
Quliyevi  Azərbaycanda  marksist  ədəi-tənqidin  yaradıcılarından 
biri hesab etsək, heç də yanılmarıq. Bu mənada o, məqalələrində 
özü  haqqında  müəyyən  təsəvvür  yaradır:  “Marksist,  milli  hərə-
katın tarixi cəhətdən qanun olduğunu təsdiq edir; lakin bu təsdiq 
proletar şüurunu pərdələməməli və millətçiliyə bənzəməməlidir”.  
Diplom işinin “Ön söz”ündən belə qənaət hasil edilir ki, M.