Kitabi-Dədə Qorqud «Kitabi-Dədə Qorqud»

SALUR QAZANIN DUSTAQ OLDUĞU VƏ 
OĞLU URUZUN ONU XILAS ETDIYI BOY
132

Deyilәnə görә, xanım, Trabzon tәkürü bәylәr bәyi olan Qazan xana bir 
şaһin göndərmişdi. Bir gecə yeyib –içib oturarkən bir gecә yeyib-içib 
oturarkәn şaһinçibaşıya1 dedi; «Әyә, sabaһ şaһinlәri götür, xәlvәtçә ova 
çıxaq!»Sәһәr erkәn atlara minib, ov yerinә getdilәr. Bir suru qaz 
gördülәr, Qazan şaһini buraxdı, qazları ovlaya bilmәdi, Şaһin uçub göyә 
qalxdı. Gözlәdilәr,    şaһin Tumanın qalasına endi. Qazan çox pәrt oldu. 
Şaһinin ardınca düşdü, dәrә-tәpә aşdı. Kafir elinә gәldi. Gedәrkәn 
Qazanın gözünü yuxu tutdu. Bәylәr dedilәr: «Ay xan, qayıdaq!» Qazan 
dedi: «Bir az da irәli gedәk» Baxdı, bir qala gördü. Dedi; «Bәylәr, gәlin 
yataq!» Qazanı «kiçik ölüm» tutdu, uyudu; Oğuz bәylәri yeddi gün 
yatardı, ona görә dә yuxuya «kiçik ölüm» deyirdilәr. 
 
273- Sən demә, o gün Tumanın qalasının tәkürü ova çıxıbmış. Casus 
gəlib dedi: «Bir bölük atlı gәldi, bәylәri yatdı, yuxuya getdi». Tәkür 
әdam göndәrdi ki, kim olduğunu bilin!Gәlәnlər bildi ki, bunlar 
oğuzlardandır. Gәlib tәkürә xәbәr verdilәr. Tәkur dә dәrһal qoşunu 
yığdı, bunların üzәrinә gәldi. Qazanın bәylәri baxıb gördülər ki, düşmәn 
gәlir, dedilәr: «Qazanı qoyub getsәk, evindә bizi qırarlar. Yaxşısı budur 
ki, burada qırılaq!» Kafiri qarşıladılar, döyüşdülər, Qazanın iyirmi beş 
bәyini һәlak etdilәr: Qazanın üstünә düşdülәr. Yatdığı yerdә tutdular. 
Әl-ayağını   bәrk bağladılar, bir arabaya qoyub, ərkәnlә möһkәm 
sarıdılar. Arabanı çәkib, yola düşdülәr. 
 
274- Gedәrkәn araba qıcırtısından Qazan oyandı, gәrnәşdi, qollarındakı 
örkәni tamam qırdı. Arabanın üstündә oturdu. Әlini әlinә çalıb, qaһ-qaһ 
güldü. Kafirlәr dedilәr: «Nә gülürsәn?» Qazan dedi: «Ay kafirlәr, bu 
arabanı beşiyim sandım, Sizi kәlәkötur dayәm sandım».Qazanı bu cür 
gәtirdilәr, Tumanın qalasında bir quyuya atdılar, Quyunun ağzına bir 
dәyirman daşı qoydular. Yemәk-içmәyini dәyirman daşının deşiyindәn 
verirdilәr.Bir gün tәkürün arvadı dedi; «Gedim Qazanı görüm, necә 
kişidir ki, bu qәdәr adamlara zәrbә vururmuş?» Arvad gәlib zindançıya 
qapını açdırdı. Çağırıb dedi: «Qazan bәy, һalın necәdir? Güzәranın yer 
altında xoşdur, Yoxsa yer üzündә? İndi nә yeyirsәn, nә içirsәn vә nәyә 
minirsәn?» Qazan dedi: «Ölülәrinә xörәk verdiyin vaxt әllərindәn 
alıram. һәm dərinizin yorğasını minirәm, tәnbәllәrini yedәklәyirәm»,
133

 
  
Tәkürün arvadı dedi: «Qazan bәy, sәni dininә and verirәm,
yeddi yaşında bir qızcığazım ölmüşdür, rәһm eylә, ona min-
mә!»,
Qazan dedi: «Ölülәrinizin arasında ondan yorğası yoxdur, elә ona 
minirәm!» Arvad dedi: «Vay sәnin әlindәn nә yer üzündә dirimiz, nә dә 
yer altında ölümüz xilas olurmuş!» Gәldi, tәkürә dedi: «Rәһm eylә, o 
yad oğlunu quyudan çıxar. yer altında qızcığazımı minirmiş: qızçığazın 
belini üzәr. Qalan ölülәrimizi bir yerә yığıb, onlar üçün verdiyimiz 
xörәyi-yemәyi әllәrindәn çәkib alır, yeyirmiş. Onun әlindәn nә ölümüz, 
nә dirimiz xilas olurmuş! Dinin eşqinә, o kişini quyudan çıxar».
Tәkür bәylәriin topladı. Dedi: «Gәlin Qazanı quyudan çı-xarın, bizi 
tәriflәsin, oğuz elini pislәsin. Bundan sonra şәrt qoysun ki, bizim 
elimizә düşmənçiliyә gәlmәyәcәk».  
Getdilәr, Qazanı quyudan çıxarıb gәtirdilәr. Dednlәr:
*And iç ki bizim elimizә düşmәnçiliyә gәlmәyәcәksәn. Hәm də
bian tәriflә, oğuz elini xәcil elә, ucuz tut; sәni buraxaq, çıx
get!» Qazan dedi: «Vallaһ, billaһ, doğru yolu görürkәn әyri
yoldan gәlmәrәm!» Dedilәr: «Vallaһ, Qazan yaxşı and içdi».
«İndi, Qazan bәy, di, bizi tәriflә!»—dedilәr. Qazan dedi: «Mәn
yer üstündә adam tәriflәmәrәm. Bir adam gәtirin, minim, sizi
tәriflәyim». Getdilәr, kafirlәrdәn bir kişini gәtirdilәr.
«Bir yәһәr, bir yüyәn»,—dedi, gәtirdilәr. Qazan kafirin belinə
yәһәr saldı, ağzına yuyәn keçirdi. «Qolanını»1 çәkdi, sıçra-
yıb belinә mindi. Dizlәrini onun dizlәrinә vurdu, Qabırğası-
nı qarnına yapışdırdı. Yüyәnini çәkdi, ağzını ayırdı, kafi-
ri öldürdü. Әyilib üzәrindә oturdu. Dedi: «Ay kafirlәr, qopu-
zumu gәtirin, sizi tәriflәyim!»
Getdilәr, qopuzu gәtirdilәr. Qazan qopuzu әlinə alıb bura-da söylәmiş, 
görәk, xanım, nә söylәyib dedi:
 
  Min-min düşmәn kördünsә, «oyunum» dedim.
134

İyirmi min düşmәn gördümsә, qaçmadım.
Otuz min düşmәn gördümsә, ot saydım.
Qırx min düşmәn gördümsә, qıya baxdım.
Әlli min düşmәn gördümsә, әl vermәdim.
Altmış min düşmәn gördümsә, dindirmәdim.
Sәksәn min düşmәn gördumsә, sәksәnmәdim.
Doxsan min düşmәn gördümsә, silaһlanmadım.
Yüz min düşmәn gördümsә, üz döndәrmәdim.
Üzü dönmәz, kütlәşmәyәn qılıncımı әlә aldım. Mәһәmmәdin dini 
eşqinә qılınc çaldım. 
һündür yerdә yumru başı top tәk kәsdim.
Onda belә «әrәm, bәyәm» deyә öyünmәdim. Çox öyünәn kişilәrdә bir 
kişilik görmәdim! Әlinә düşmüş ikәn, ey kafir, öldür mәni, 
Böyük qılıncını sal boynuma, kәs başımı,
qılıncından qorxan deyilәm! 
Öz әslimә, öz kökümә xain çıxan deyilәm!  
 
  Bir soy da soylayıb demişdir: 
Yüksәk-yüksәk böyük dağdan daş yuvarlansa,
Öz dizini-oyluğunu qarşısına tutan mәnәm. 
Fironun sütunu tәk* yerdә yüklәr qalansa,
O tayları dizi ilә tutub duran Qazan mənәm.
Böyük-böyük bәylәrin oğlanları dalaşanda
Qamçı altına salıb döyәn-vuran Qazan mәnәm.
Uca dağda dolu yağsa, qara-qatı duman dursa, Qaracıq atın qulaqları 
çovğunluqda görunmәsә, Bәlәdçisiz qorxu çәkәn igidlәr dә yol yanılsa, 
Bәlәdçisiz yol tanıyan, yol bacaran Qazan mәnәm. Yeddi başlı әjdaһaya 
rast gәlib yetişdim. һeybәtindәn, qorxusundan bu sol gözüm yaşardı. 
«һey gözüm, bir ilanda nә var belә, qorxdun/*—dedim.
Mәn onda da «әrәm, bәyәm» deyә öyunmәdim. Çox öyünәn kişilərdә 
bir kişilik görmәdim.
Әlinә düşmüş ikәn, ey kafir, öldür mәni, 
Çәk qılıncı, kәs başımı, mәn ki qorxan deyilәm 
Öz әslimә, öz kökümә xain çıxan deyilәm! 
Oğuzun igidlәri dura-dura mәn sәnin 
135

Şәrәfinә, şәninә tәrif yaxan deyilәm!  
 
 Qazan burada bir daһa söylәmişdir:  
Qayalıqda salınmışdı kafirin bir şәһәri, Әmmanın1 sularında yuyunur 
saһillәri. Sağa-sola çırpınıb baş vurur üzgüçülәr,
Su dibindә fırlanıb dönürdü dәnizçilәr. «Tanrı mәnәm!» deyirlәr su 
dibindә azğınlar. Düzü qoyub, tәrsini söylәyir qız-gәlinlәr. Qızıl aşıq 
oynadır Sançıdanın bәylәri; 
Altı dәfә oğuzlar getdi, ala bilmәdi. 
Altı nәfәr igidlә ora mәn Qazan getdim.
Altı gündә qalanı mәn aldım, mәğlub etdim. Kilsәsini yıxaraq, yerindә 
mәscid tikdim,
                                           dua-namaz oxutdum.
Qızını-gәlinini ağ köksümdә oynatdım,
                                           bәylәrini qul etdim.
Mәn onda da «әrәm, bәyәm» deyә öyünmәdim!
Çox öyünәn kişilәrdә bir kişilik görmәdim!
Әlinә keçmiş ikәn, ey kafir, öldür mәni,
Çal qılıncı, kәs başımı, mәn ki, qorxan deyilәm 
Öz әslimә, öz kökümә xain çıxan deyilәm! 
   
Qazan yenә söylәyib demişdir:
 
Dağda-daşda qabağımdan çox qaçıbdır,
ey kafir, atan sәnin. 
Oynatmışam qabağımda, çox fırlanıb
qız-gәlinin...
Ağca qala Sürmәlidә at oynatdım. 
Atla һarun2 elinə çapdım, çatdım. 
Ağ һasarın qalasının burcunu yıxdım. 
Ağ gümüş gәtirdilәr, «һeçdir puçdur» söylәdim. Qızıl-alqun gәtirdilәr, 
adicə «misdir» dedim. 
Ala gözlü qız-gəlini gәtirdilәr, aldanmadım. 
Kilsәsini yıxıb orda məsçid tikdim,
Qızılını-gümüşünü talan etdim. 
Onda da mәn «әrәm, bәyәm» deyә öyunmәdim. 
136

Çox öyünәn kişilәrdә bir kişilik görmәdim! 
Əlinə düşmüş ikәn, ey kafir, öldür mәni,
Öz əslimə , kökümә xain çıxan deyilәm!
Şәrәfinә, şәninә tәrif yaxan deyilәm! 
 
Qazan bəy burada bir daһa söylәyib demişdir: 
Ağ qayanın qaplanının erkәyindә bir köküm var, Ortac qırda sizin geyik 
sürünüzü raһat qoymaz. 
 
  
Ağ sazın1 aslanından bir köküm var,
Ala qaz tәk otlamağa düzlәrindә bir at qoymaz.
Qorxu bilmәz qurd balası erkәyindә bir kökum var.
Qorxusundan çobanların qoyunları otarammaz.
Ağ sunqur quşunun erkәyindә bir köküm var,
Qorxusundan ala ördәk, qara qazın suya qonmaz.
Uruz adlı oğul verdim Qalın Oğuz elinә,
Bir qardaşım var ki mәnim, adı igid Qaragünә, Xәbәr tutub, qolundakı 
şaһinini sağ qoymazlar! Әlinә düşmüş ikәn, ey kafir, öldür mәni!
Mәn ki, sәnin qılıncından qorxan deyilәm!
Өz әslimә, öz kökümә xain çıxan deyiləm!  
  
Bir daһa söylәyib demişdir: 
 
İt kimi mırıldayan 
Çәrkәz donuzlusan sәn.
Kiçik dopuz şulәnin, 
Torba saman döşәyin, 
Yarım kәrpic yasdığın, 
Yonma ağac tanrındır, 
Mәnim köpәyim kafir! 
Oğuzlar dura-dura,
Sәni tәriflәmәrәm! 
Sonra öldürәcәksәn, 
İndicә öldür mәni. 
137

Onsuz da mәn ölümdәn, 
Qandan qorxan deyilәm!
Allaһ qoysa, sağ qalsam,
Mәn sәni öldürәrәm!
 
 
Kafirlәr dedi: «Bu bizi tәriflәmәdi. Gәlin, bunu öldürәk!» Kafir bәylәri 
yığışıb gәldilәr. Yenә dedilәr: «Bunun oğlu var, qardaşı var, bunu 
öldürmәk olmaz». Gәtirib, donuz damına saldılar.
At ayağı iti, ozan dili çevik olur. Qazanın öldüyünü-qaldı-ğını һeç kim 
bilmәdi...
Sәn demә, xanım, Qaqanın kiçik bir oğlu varmış; böyüyüb bir igid oldu. 
Bir gün ata minib divana gәlirkәn bir kişi dedi: «Mәgәr sәn Qazan 
xanın oğlu deyilsәn?» Uruz һirslәnib dedi: «Ay yaramaz, mәnim atam 
Bayındır xan deyildirmi?» Dedi: «Yox, o, ananın atasıdır, sәnin 
babandır». Uruz: «Әyә, bәs mәnim atam ölüdür, ya diri?»—deyә 
soruşur. Dedi: «Diridir, Tumanın qalasında dustaqdır». Belә deyәndә 
oğlan utanmış һalda atını qaytarıb geri döndü, anasının yanına gәldi, 
Bu-rada anasına söylәmiş, görәk, xanım, nә söylәmişdir:
 
Ay ana, mәn xan oğlu deyilәmmiş, 
Qazan xanın oğluyammış... 
Bunu mәnә niyә әvvәl demirdin? 
Ana һaqqı—tanrı һaqqı olmasaydı, 
Qara polad iti qılıncı çәkәrdim,
Sәs-sәmirsiz gözәl başını kәsәrdim, 
Al qanını yer üzünә tökәrdim! 
 
Anası ağlayıb dedi: «Oğul, atan sağdır, amma söylәmәyә qorxurdum, 
kafir elinә gedәsәn, özünü vurdurub һәlak olasan. Canım, oğul, ona 
görә sәnә demirdim; ancaq әmin üçün adam sal, kәlsin, görək, nә 
deyir».
Adam göndәrdi, әmisini çağırtdırdı; o da gәldi. Uruz dedi: «Mәn atamın 
dustaq olduğu qalaya gedirәm». Birlikdә da-nışdılar. Bütün bәylәrә 
xәbәr çatdı: «Uruz atası üçün gedir, yarağlanıb gәlin!».
138

Qoşun toplanıb gәldi. İgid Uruz qurduğu çadırları açdırdı, silaһ 
yüklәrini һazırlatdırdı. Qaragünә qoşunun başçısı oldu. Boruları göyә 
uçaldıb köçdülәr. Yola düşdülәr.
Yol üzәrindә kafirin Aya Sofya adlı kilsәsi vardı. Keşişlәr qoruyur, 
nәzarәt edirdilәr. Çox keçilməz-alınmaz kilsә idi. Atdan düşub tacir 
donu geyindilәr. Tacir qiyafəsindә qatır-dәvәlәrini çәkib gәldilər.  
  
Kafirlәr gördülәr ki, gәlәnlәr tacirә bәnzәmir, qaçıb qalaya girdilәr, 
qapılarını bağladılar. Bürcә çıxıb «kimlәr-
— siz?»—dedilәr. Bunlar: «Taçirlәrik»—dedilәr. Kafirlәr «ya-
lan söylәyirsiz» deyә daşa tutdular. Uruz atdan düşüb dedi: «Atamın 
qızıl qədәһindәi şәrab içәn, mәni sevәn kimdirsә, atdan düşsun! 
Bunların qapısına bir-bir kürz vuraq!» On altı igid sıçrayıb atdan düşdü. 
Qalxan tutdular. Gürzlәrini çiyinlәrinә saldılar. Qapıya gәldilәr, bir-bir 
kurz vurub qapını sındırdılar, içəri girdilәr. Kafirlәrin һamısını qırdılar, 
bir nәfәri sağ qoymadılar ki, gedib özunünkülәrә xәbər versin. Malını 
talan etdilәr. Öz qoşunlarının üzәrinә qayıtdılar.
Kafirlәrin bir malotaranı vardı. Gördü ki, qalanı aldılar. Qaçıb tәkürün 
yanına getdi, Aya Sofyanın alındığını xәbәr verdi: «Nә oturursuz, 
üzәrinizә düşmәn gәlib, başınıza çarә elәyin!»—dedi.
   
Tәkür bәylәri bir yerә yığdı. «Bunlarla neylәyәk?»—dedi.
Bәylər dedilәr: «Bunun yolu odur ki, Qazanı onların qabağına
çıxaraq». Bu fikri bәyәndilәr. Gedib Qazanı çıxartdılar, tә-kürün 
qabağına gәtirdilәr. Tәkur dedi: «Qazan bәy, üstümüzә düşmәn gәlib. 
Bizi bu düşməndәn qorusan, sәni buraxarıq. һәm dә xәrac vermәyә razı 
olarıq. Ancaq sәn dә and iç ki, bizim bu elimizә düşmәnçiliklә 
gәlmәyәcәksәn». Qazan dedi: «Vallaһ, billaһ, doğru yolu görә-görә әyri 
yolla gәlmәrәm!» Kafirlәr «Qazan yaxşı and içdi»—deyә sevindilәr. 
Tәkur qoşunun seç-mә dәstәlәrini yığıb meydana gәldi. Çadır qurdurdu. 
Kafirin qoşunu Qazanın әtrafına yığıldı. Qazana geyim-keçim gәtir-
dilәr; qılınc, süngü vә sair döyüş silaһları ilә onu yaraqlan-dırdılar.
Bu zaman öğuz igidlәri alay-alay gәldi. Gumbur-gumbur tәbillәr, 
nağaralar çalındı.  
139

Qazan gördü ki, bir ağ-boz atlı, ağ bayraqlı, dәmir donlu bәy oğuz 
qoşununun önündә gәldi. Çadırını qurdurdu. Alay bağlayıb durdu. Onun 
ardınca Qarakünә gәldi, o da öz dәstәsini düzüb durdu. Elә bu zaman 
Qazan atını meydana sürüb, özunә tay döyüşçu istәdi.
Boz atlı Beyrәk at çapıb meydana girdi.Qazan burada söy-lәmiş, görәk, 
xanım, nә söylәyib, demişdir:  
Yerindәn qalxaraq duran igid, nә igidsәn?
Әyninә bәy dәmir donu geyәn igid, nә igidsәn? Adın nәdir, igid, söylә 
mәnә! 
 
  Beyrәk burada söylәyib demişdir:
 
  Aya, kafir, sәn mәni tanımırsanmı?
Barasarın Bayburd һasarından sıçrayıb uçan, 
Adaxlısını ayrısı alırkәn tutub alan
Baybörә xan oğlu Bamsı Beyrәk deyirlәr mәnә,
Bәri gәl, ay kafir, döyüşәk! 
Qazan burada bir daһa söylәdi , dedi: 
İgid, qoşunun önündә ağ bayraqlı alay durdu, Başçı düzüb dәstәsini, 
çadırını öndә qurdu. 
Ağ-boz ata minәn igid nә igiddir, kimlәrdəndir?
And verirәm öz başına, igid bunu söylә mәnә! 
   
Beyrәk dedi: «Ay kafir, kimlәrdәn olacaq, bәyimiz Qazanın oğludur!» 
Qazan ürәyindә dedi: «Allaһa şükür, mәnim oğlancı-ğım böyük igid 
olub».
Beyrәk: «Ay kafir, nə onu-bunu soruşursan mәndәn?»—dedi, Qazanın 
üzәrinә at sürdü. Qanadlı kürzünü qaldırıb Qazanı vurdu. Qazan özünü 
tanıtdırmadı, qarmalayıb Beyrәyin biləyindәn tutdu dartıb dәyәnәyini 
әlindәn aldı. Beyrәyin әnsәsinә bir dәyәnәk zәrbәsi vurdu. Beyrәk atın 
boynunu qucaqlayıb, geri qayıtdı. Qazan dedi: «Ey Beyrәk, get, bәyinә 
de gәlsin!»
 
Bunu gördü, İlәk qoca oğlu Dönәbilmәz Tülәkvuran meydana girdi. 
Qazan burada söylәyib dedi:
140

 
Sübһ tezdәn öz yerindәn duran igid, nә igidsәn? Bәdәni atını oynadaraq 
gәlәn igid, nә igidsәn? İgidin igiddәn ad kizlәtmәsi eyibdir,
Adın nәdir, igid, söylә mәnә! 
 
Tülәkvuran dedi: 
Ay kafir, mənim adımı bilmirsәnmi?
Öz adına xor baxıb eldәn çıxan,
Әlli yeddi qalanın kilidini alan
İlәk qoca oğlu Dönәbilmәz Tülәkvuran mәnә deyirlәr!  
 
O, süngüsünü әlinә alıb, atını irәli sürdü, «Qazana san-cım» deyә 
fikirlәşdi, ancaq sanca bilmәdi, yan keçdi. Qazan atla irәli cumdu. 
Sünküsünü çәkib әlindәn aldı, tәlәsinә vurdu. Sünkü para-para olub 
ovuldu. Dedn: «Әyә, әblәһ oğlu, bәyi-nә de gәlsin!» O da qayıtdı. 
Qazan yenә igid istәdi. Dözәn oğ-lu Alp Rüstәm at sürüb meydana 
girdi. Qazan burada yenә dedi: 
Qalxaraq yerindәn durub gәlәn,
Gözәl Qazlıq atına minən,
Nә igidsәn, adın nәdir, de mәnә!  
Alp Rüstәm dedi: 
Qalxıb yerindәn duran-gәlәn, 
İki qardaş uşağını
                       Өldürüb zəlil gəzən
Dözәn oğlu Alp Rüstәm mәnә deyәrlәr!  
 
0 da Qazana һücum etdi. «Mәğlub edim» dedi, edә bilmәdi. Qazan bәy 
buna da bir zәrbә vurdu. Dedi: «Ay yaramaz, get, bәyinә de gəlsin!».
O da döndü. Qazan yenidәn igid istәdi. Uruzun atının yüyә-nini әmisi 
Qaragünә tutmuşdu. Uruz yüyәni çәkib bir anda әlindәn aldı, qılınc 
çәkib, atasının uzәrinə at saldı. Durmayıb çiyninә qılınc endirdi. Qılınc 
Qazanın geyimini kəsib, çiyninә dörd barmağadәk yara vurdu. Al qanı 
şoruldayıb qoynuna axdı.
Uruz yenә döndü ki, bir dә vursun, Qazan burada çağırıb oğluna 
söylәdi, görәk, xanım, nә söylәdi:  
141

Uca dağımın zirvәsi, qüruru oğul! 
Qaranlıq çökmüş gözlәrimin
işığı, nuru oğul! İgidim Uruz, aslanım Uruz,
Ağ saqqallı atana qıyma, oğul!  
 
Uruzun damarlarındakı qan şәfqәtlә qaynadı. Qara qıyma gözlәri qan-
yaşla doldu. Atdan yerә düşüb, atasının әlini öpdü. Qazan atdan 
endirildi. O, oğlunun boynunu öpdü. Bәylәr Qa-zanla oğlunun yanına at 
sürüb, onları çevrәyә aldılar. һamı atdan düşüb, Qazanın әlini öpdü. 
һücum edib kafirlәrin üstü-nә at saldılar, qılınc çaldılar. Dәrәlәrdә-
tәpәlәrdә kafirlәrә qırğın düşdü. Qalanı aldılar. Kilsәni yıxıb, mәsçid 
tikdilәr. Uruz qanlı kafir әlindәn atasını xilas etdi.
Qalın oğuz elinә gәlib çıxdılar. Uruz ağca üzlü anasına muştuluqçu 
göndәrdi. Qaza bәnzәr qız-gәlin Qazanın qarşı-sına gәlib, әlini öpdülәr, 
ayağına düşdülәr.
Qazan gözәl çәmәnlikdә çadırlar, otaqlar qurdurdu. Yeddi gün, yeddi 
gecә toy-düyün etdilәr, yemәk-içmәk oldu.  
  Dәdәm Qorqud gәldi, qopuz çaldı. İgid döyüşçulәrin ba-şına nә 
gәldiyini söylәdi: 
  һanı o tәrifli bәy әrәnlәr,
Dünya mәnimdir deyәnlәr?
Әcәl gәldi, yer ҝizlәtdi,
Fani düiya kimә qaldı?
Gәlimli-gedimli dünya!
Son ucu ölümlü dünya!
Ölüm gәldikdә sәni tәmiz imandan ayırmasın!
Allaһ sәni namәrdә möһtac etmәsin!
Beş kәlmә dua etdik, qәbul olunsun!
«Amin! Amin!» deyәnlәrin üzünü görәsən!
Günaһınızı adı gözәl Mәһәmmәd Mustafaya
                                             bağışlasın, xanım, һey!  
İÇ OĞUZA DAŞ OĞUZUN DÖNÜK ÇIXMASI 
VƏ BEYRƏYIN ÖLDÜYÜ BOY
142

Üç ox vә Boz ox tayfaları bir yerә toplaşanda Qazan adәt üzrә evini 
talan elәtdirәr, şey-şüyünü bölüşdürәrdi. Amma bu dәfә Qazanın şeylәri 
talan edildikdә Daş Oğuz orada deyildi. Talanda ancaq İç Oğuz iştirak 
etdi.Qazan öz şeylәrini talan elәtdirәrkən arvadının әlindən tutub kәnara 
çıxar, ondan sonra ev-eşiyini oğuz әһlinin ixtiyarına verәrdi. Daş Oğuz 
bәylәrindәn Aruz, Әmәn vә qalan bәylәr bunu eşidib dedilәr: «Bax, 
bax! İndiyәdәk Qazanın evini birlikdә talan edәrdik. İndi nә üçün 
birlikdә olmayaq?» Daş Oğuz bәylә-ri müttәfiq olub, Qazanın yanına 
kәlmәdilәr, әdavәt saxladılar.Qılbaş deyilәn bir kişi vardı. Qazan dedi: 
«Ay Qılbaş, bu Daş Oğuz bәylәri һәmişә birlikdә gәlirdilәr. İndi nә 
üçün gәlmәdilәr?» Qılbaş dedi: «Bilmirsәnmi niyә gәlmәdilәr? Evini 
talan etdirdiyin vaxt Daş Oğuz burada yox idi, sәbәbi budur». Qazan 
dedi: «һә, demәli, әdavәt saxlayırlar?» Qılbaş dedi: «Xanım, mәn 
gedim, onların dostluğunu-düşmәnliyini bilim». Qazan dedi: «Sәn yaxşı 
bilәrsәn, get!»
Qılbaş bir neçә adamla atlanıb, Qazanın dayısı evinә gәldi. Aruz da 
qızılı günlüyünü qurdurub oğlanları ilә oturmuşdu.  
Qılbaş gәlib Aruza salam verdi, dedi: «Qazanın başı bәlalıdır. Dedi ki, 
mütlәqdayım Aruz yanıma gәlsin, üstümә düşmәn gәlib; dәvәlәrimi 
nәrildәtdilәr, qaraçıq Qazlıq atlarımı kişnәtdilәr. Qaza bәnzәr qızımız-
gәlinimiz dәrdә düşdü. Mәnim dәrdli başıma gör nәlәr gәldi. Dayım 
Aruz gәlsin,— dedi».Aruz dedi: «Ay Qılbaş, Qazan öz evini һәmişә üç 
ox vә Boz ox. tayfaları bir yerә yığılanda talan elәtdirәrdi. Bizim 
günaһımız nә idi ki, bu işdә iştirak etmәdik? Qazanın başına qoy 
һәmişә bola gәlsin. Dayısı Aruz daim ona qarşı olacaq. Biz Qazanın 
düşmәniyik, qәti bilsin!» Qılbaş burada söylәmiş, görәk, xanım, nә 
söylәyib, demişdir:
 
Ay әbləһ,
Qazan xan yerindәn durub gәldi. Ala dağda çadırı-otağı dikәldi.
Üç yüz altmış altı igid
                                  söһbәtinә yığıldı.
143

Yemәk-içmәk arasında bәylәr sәni andı. 
Üstümüzә һeç bir düşmәn-zad gәlmәdi. 
Mәn sənin dostluğunu-düşmәnliyini
                                     sınamaq üçün gәldim. 
Qazana düşmәn olduğunu bildim!
 
Qılbaş qalxıb: «Salamat qalın!»—deyib getdi.
Aruzun qanı çox qaraldı. Daş Oğuz bәylәri üçün adam sal-dı: «Әmәn 
gәlsin, Alp Rüstәm gәlsin, Dönәbilməz Tülәkvuran gәlsin... Qalan 
bәylәr dә һamı gәlsin!»
Daş Oğuzun bütün bәylәri yığıldı. Aruz böyük vә geniş otaqlarını düzdә 
tikdirdi. Atdan ayğır, dәvәdәn buğra, qoyun-dan qoç kәsdirdi. Daş Oğuz 
bəylәrini әzizlәyib qonaq etdi. De-di: «Bәylәr, bilirsinizmi, mən sizi 
niyә çağırtdırdım?» Dedilər: «Bilmirik». Aruz dedi: «Qazan bizə 
Qılbaşı göndәrib, elim-günüm çapıldı, başıma bәla gәldi, dayım Aruz 
yanıma gәlsin, demişdir. Qılbaşa dedim ki, Qazan һәmişә malını Daş 
Oğuz bәylәrinin iştirakı ilә talan elәtdirərdi. Bәylәr gәlər, Qazanı 
salamlayıb gedәrdi».  
295- Әmәn dedi: «Bәs sәn axır ona nә cavab verdin?» Aruz: «Ay əblәһ, 
biz Qazana düşmənik»—dedim. Әmәn dedi: «Yaxşı de-misən». Aruz 
dedi; «Bәylәr, bəs siz nә deyirsiz?» Bәylәr dedi: «Nә deyәcәyik? Sәn 
Qazana düşmən oldunsa, biz də düşmәnik», —dedilәr. Aruz araya 
müqәddәs kitabı gәtirdi. Bütün bәylәr әl basıb and içdilәr, «Sәnin 
dostuna dost, düşmәninә düşmәnik!»—dedilәr. Aruz bütün bәylәrә xәlәt 
verdi, dönüb dedi: «Bәylәr, Beyrәk bizdәn qız almışdır, yeznәmizdir, 
amma Qazanın da dostudur. Gәlsin, bizi Qazanla barışdırsın. 
Çağırtdıraq, gәtirdәk; bizә tabe olarsa, çox yaxşı! Olmazsa, mən 
saqqalını tutum, siz qılınc çəkib vurun! Beyrәyi aradan götürәk. Ondan 
sonra Qazanla işimiz yaxşı olar!» 
Beyrәyә kağız göndәrdilәr. Beyrək öz otağında igidlәrlә ye-yib-içirdi. 
Aruzdan adam gәldi, salam verdi. Beyrәk dә salam verdi. Gәlәn adam 
dedi: «Aruz xan sizә salam göndərir. Deyir, Beyrәk gәlsin, lütf edib, 
bizi Qazanla barışdırsın!».
144

Beyrәk: «Yaxşı, olsun!»—dedi. Atını çәkdilәr, mindi. Qırx igidlə 
Aruzun evinә gәldi. Daş Oğuz bәylәri otururkən girib salam verdi. Aruz 
Beyrәyә dedi: «Bilirsәnmi, səni niyә çağır-mışıq?» Beyrәk dedi: «Niyә 
çaqırmısız?» Aruz dedi: «Biz, bütün bu oturan bәylәr Qazandan üz 
döndәrmişik, and içmişik». Kitab gәtirdilәr ki, sәn dә and iç! Beyrәk 
«Mәn Qazana dönük çıxmaram!»—deyә and içdi. Söyləyib dedi:
 
Mən Qazanın nemәtini çox yemişəm,
                       bilmәzsәm, gözumü tutsun!
Qaracıqda Qazlıq atına çox minmişәm,
                         bilmәzsәm, tabutum olsun! 
Yaxşı qaftanlarını çox geymişәm,
                         bilmәzsәm, kәfәnim olsun!
Böyük, geniş oqağına çox girmişəm,
                           bilmәzsәm, zindanım olsun!
Mәn Qazana dönük çıxmaram, qәti bilin! 
Aruz Beyrәyin saqqalından tutdu. Bәylәr Beyrәyә qıya bilmәdilәr. 
Beyrәk burada bildi ki, Aruz çox qәzәblәnmişdir. Söylәyib dedi: 
297- Aruz, mәn bilsәydim bu niyyәtini, 
Qaraçıqda Qazlıq ata minәrdim! 
Әynimə bәrk dәmir donu geyәrdim!
Böyük, iti poladqılınc bağlardım! 
Öz alnıma parlaq zireһ vurardım! 
Altmış tutam süngümü götürәrdim! Alagözlü bәylәri gәtirәrdim!
Ay yaramaz, mәn bu işi duysaydım, 
Sәnin görüşünә belә gәlәrdim?!
İgidi aldatmaq arvad işidir,
Bu işi arvaddan öyrәndinmi sən?! 
 
Aruz dedi: “Әdə, һәrzə-һәrzә danışma. Qaһına susama, gəl and iç!” 
Beyrәk dedi: «Vallaһ, mәn Qazanıi vә İç Oğuzui yolunda başımı 
qoymuşam. İstәyirsiniz, yüz para elәyin, mәn Qazana xain çıxmaram!» 
Aruz yenidәn һirslәndi. Beyrәyin saqqa-lından bәrk tutub, bәylərә 
145

baxdı. Gördü kimsә gәlmir, qara polad iti qılıncı çәkib, Beyrәyin sağ 
oyluğunu çapdı. Beyrәk qara qanına boyandı, başı dumanlandı. Butün 
bәylәr dağılışdı. Hər kəs öz
atına mindi. Beyrәyi dә mindirdilәr. Bir nәfәr
tәrkinә minib, onu qucaqladı. Beyrәyi gәtirәnlәr atlarını çaparaq, onu öz 
evinә çatdırdılar. Cübbəsini üzərinә örtdülәr.  
Beyrәk burada söyləyib dedi: 
İgidlәrim, yerinizdən qalxın, durun! 
Boz atımın quyruğunu tutun, kəsin! 
Ala dağdan Arqubeli gecә aşın.
İti axan gözәl suyu üzüb keçin.
Qazan xanın divanına çapıb gedin. 
Siz һamınız ağ çıxarıb, qara geyin. 
«Qazan, tәk sən sağ ol, Beyrәk öldü!» deyin...
 Danışın ki, namәrd Aruz dayın adam göndərib, Beyrəyi istәmişdir, o da 
getmişdir. Daş Oğuzun bütün bәylәri bir yerә yığılıbmış. Bilmәdik, 
yemәk-içmәk arasında müqәddәs kitab gәtirdilәr. Beyrәyә «Biz and 
içib, Qazandan üz döndәrmişik. Gәl, sәn dә and iç!»—dedilәr. And 
içmәdi. «Mən Qazandan dönmәrәm»,—dedi. Namәrd dayın qәzəblәnib, 
Beyrәyi qılıncladı. Beyrәk һuşunu itirib, qara qanına boyandı. Sonra 
dedi ki, mәnim qanımı Qazan Aruzda qoyarsa, sabaһ qiyamәt günündə 
әlim onun yaxasında olacaqdır! 
Beyrәk bir daһa söylәyib demişdir: 
İgidlәrim, Aruz oğlu Basat gәlmәdәn,
Elim-günüm çapılmadan,
Qaytabanda dәvәlərimi bağırtmadan,
Qaraçıqda Qazlıq atımı kişnәtmәdәn,
Ağça qoyunlarım mәlәşmәdәn,
Ağca üzlü qız-gәlinә sataşmadan,
Ağca üzlü sevkilimi Basat gәlib almadan,
Elimi-günümü çapmadan, Qazan mənә yetişsin,
Mәnim qanımı Aruzda qoymasın,
Ağ bәnizli sevgilimi oğluna alıb versin,
Axirәtin һaqqını mәnә һalal etsin,
146

Bilsin ki, bәy oğlu bәyzadә Beyrәk
Ömrünü bağışlayıb, allaһına qovuşdu! 
 
 
Beyrәyin ata-anasına xәbәr çatdı. Uca ev-eşiklәrindә şivәn qopdu. Qaza 
bәnzәr qız-gәlin ağ çıxarıb, qara geydi. Ağ-boz atının quyruğunu 
kәsdilәr. Qırx-әlli igid qara geyib göy sarındı. Qazan boyun yanına 
gәlib, çalmalarını yerә vurdular. «Beyrәk!» deyә çox ağlaşdılar. 
Qazanın әlini öpdülәr. «Sәn sağ ol, Beyrәk öldü!»—dedilәr. Dedilәr ki, 
namәrd dayın hiylə
işlәtdi. Çağırtdırıb bizi aldatdılar. Getdik; bilmәdik
ki, Daş Oğuz bәylәri sizdәn üz döndәriblәr. Müqәddәs kitab gәtirdilər, 
«Biz Qazana düşmәnik, sәn dә biz deyәnә boyun әy!»— dedilәr. And 
içdilər. Beyrәk sәnin çörәyini basmadı. Onlara boyun әymәdi. Dayın 
namәrd Aruz qәzәblәnib, Beyrәyi oturduğu yerdә qılıncladı, bir 
oyluğunu saldı. Sən sağ ol, xanım, Beyrәk allaһa qovuşdu; dedi ki, 
mәnim qanımı Aruzda qoymasın! Qazan bu xәbәri eşitdi, dәsmalını 
әlinә alıb, һönkür-һönkür ağladı. Divanda oturub zarıldadı. Orada olan 
bütün bəylәr ağlaşdılar.
Qazan getdi, öz evinә girdi. Yeddi gün divana çıxmadı, oturub ağladı.
Bəylәr yığışıb, divana gәldilәr. Qazanın qardaşı Qaragünә dedi: 
«Qılbaş, get de, ağam Qazan gәlib çıxsın. De ki,sənin ucundan bir igid 
aramızdan əksildi.Həm də vəsiyyət eləyib ki, qanını düşməndə 
qoymayıb alasan.Di gedək düşməni haqlayaq!” Qılbaş dedi: “Sən 
qardaşısan sən də get!”.Nəhayət ikisi birlikdə getdilər. Qazanın evinə 
girdilər. Salam verib dedilər: “Sən sağ ol , ay xan , bir igid aramızdan 
əksildi , sənin yolunda baş verdi. Deyirəm qanını alaq ; həm də sizə 
tapşırmışdır ki qanını alasız. Ağlamaqla bir şeymi olur? Dur gəl yuxarı 
“ .Qazan dedi: “ doğru məsləhətdir. Tez silahları hazırlasınlar . Bütün 
bəylər atlansınlar.! “ Bəylərin hamısı atlara mindi , Qazanın qonur atını 
çəkib gətirdilər, mindi. Boru çalındı , nağaralar döyüldü: gecə -gündüz 
bilmədən atlarını çapdılar. Aruza və daş oğuzun bəylərinə xəbər çatdı.” 
Budur Qazan gəldi! “- dedilər. Onlar qoşun yığıb, boru ucaldan Qazana 
qarşı gəldilər.     
147

Üç ox və boz oxun qoşunları qarşılaşdı. Aruz dedi: “ İç oğuzda mənim 
döyüşçü mənim rəqibim Qazan olsun! “ Əmən dedi:” Mənim rəqibim 
Tərsuzamış olsun !” Alp Rüstəm dedi: “ Mənim rəqibim Əncə qoca 
oğlu Oxcu olsun! “ Hər kəs öz rəqibini gözlədi. Alaylar bağlandı , 
qoşunlar düzüldü . Borular çalındı. Təbillər döyüldü. Aruz qoca öz atını 
meydana sürdü. Qazanı çağırıb dedi: “ Ey yaramaz sən mənim 
rəqibimsən, sən bəri gəl! “ Qazan qalxanını çəkdi , süngüsünü əlinə alıb 
başı üzərində fırlatdı. Dedi : “ Ay əbləh namərdliklə igid öldürməyin nə 
demək olduğunu mən sənə göstərərəm ! “ Aruz Qazanın üzərinə at 
sürüb , onu qılıncladı; zərbəsi zərrə qədər də Qazanı kəsmədi yan keçdi. 
Növbə Qazana yetişdi.Altmış tutamlıq iri nizəsini qoltuğuna qısan 
Qazan , Aruza bir nizə vurdu. Nizə alov tək Aruzun köksündən o tərəfə 
keçdi, onu at üstündən yerə saldı. Qazan öz qardaşı Qaragünəyə işarə 
etdi “ Başını kəs! “
Qaragünə atdan düşüb , Aruzun başını kəsdi  
Daş Oğuz bəyləri bunu görüb , hamı atdan düşdü. Qazanın ayağına 
yıxıldılar, günahlarından keçməyi xahiş etdilər. , əlini öpdülər: Qazan 
onların günahını bağışladı. Beyrəyin qanını dayısından aldı . Sonra 
Aruzun evini çalıb çapdırdı. Elini-gününü talan elətdirdi . İgid bəylər 
böyük qənimət qazandılar. Qazan hündür göy çəmənlikdə çadırlar 
qurdurdu.  
Dədəm Qorqud gəlib şadlıq mahnısı çaldı. İgid döyüşçülərin başına nə 
gəldiyini danışdı. Dedi:  
Hanı dediyim bəy ərənlər, 
Dünya mənimdir deyənlər?
Əcəl gəldi , yer gizlətdi, 
Fani dünya kimə qaldı?
Gəlimli-gedimli dünya , 
Son ucu ölümlü dünya! 
Ən nəhayət uzun yaşın 
Sonu ölüm , axırı ayrılıq....  
 
Xeyir-dua verək , xanım:  
  Ölüm gəldikdə səni
Pak imandan ayırmasın! 
148

Ağsaqqalı atan yeri, 
Ağ birçəkli anan yeri 
                                cənnət olsun!
Allah səni namərdə möhtac etməsin !
Ağ alnın önündə beş kəlmə dua etdik 
                                 qəbul olunsun! 
“ Amin! Amin!” deyənlərin üzünü görəsən!
Yığışdırsın saxlasın allah günahınızı, 
Məhəmməd Mustafaya bağışlasın , xanım , hey!  
MƏNBƏLƏR 
Tərtib, transkripsiya, sadələşdirilmiş variant və müqəddimə
149

FƏRHAD ZEYNALOV və SAMƏT ƏLİZADƏNİNDİR
Nüsxə fərqləri və şərhlərin müəllifi 
SAMƏT ƏLİZADƏ
Tarixi-coğrafi qeydlərin müəllifi
SÜLEYMAN ƏLIYAROV 
Redaktoru ELMƏDDİN ƏLİBƏYZADƏ 
Rəyçi AZAD NƏBİYEV
İllüstrasiyalar SSRİ xalq rəssamı 
MİKAYIL ABDULLAYEVİNDİR
Bədii tərtibat ARİF MƏMMƏDOVUNDUR  
SÖZLÜK
--------------------------------------------------------------------------------
150

* Qazlıq atı—Qafqaz atı.
* Keyik—dağ keçisi, cüyür.
* Qulan—çöl eşşəyi.
* Qopuz—orta əsrlərdə saza bənzər üç simli musiqi aləti.
* Xutbə - bayram, yaxud cümə günlərində allahın adına oxunan xüsusi 
dua
* Buğur — erkək dəvə, nər; tarixən türk xalqları arasında «buğur— 
buğra» digər heyvanların, məsələn, maralın erkəyinə də deyilmişdir...
 * Soy  solduran—nəsil korlayan.
* Şami-Şam (Dəmәşq) şәһәrindә düzәldilmiş... 
*Qımız — at südü vә at südündәn һazır.çaimış içki.
*Alqış. — burada: xeyir-dua, dua. 
* Qalın Oğuz — Böyük oğuz dövlәti; oğuz tayfalarının birliyi ümumi 
ittifaqı.
* Qorqud sinirli—bu metaforik ifadә «yay»  sözünә yox,    Dirsә    xana 
aiddir; yәni «çox qәzәbli...» 
* Qapaq—niqab, üz örtüyü.
* Burada vә bundan sonra «kafirlәr» — müsәlman olmayan, 
butpәrәstliyә inanan qıpçaq vә karluq tayfalarıdır... 
* Burada: uzaq, «kafir»lәrin çox olduğu yer.
* Ağ tozluca — tutacaq yerinә ağcaqayın qabığı sarınmış,,.
Oğlan burada atasına söylәmiş, görәk, xanım, nә söylәmişdir:
* Tüklü quş — oğuz tayfalarının onqonu  (müqәddәs quş)  sayılan Ağ 
sunqur (şaһin) quşuna işarədir...
* Amit — Diyarbəkir (Türkiyәdә) 
* Sası — murdar.
* Aznavur gürcü dilindә: «cәnab, әsilzadә, ağa» mәnasındadır. 
* Çövkan — burada:  qoyunları tutmaq üçün istifadә edilən,  bucaqvari 
ucluğu olan uzun ağac.    
* Qənarә — sallaqxanada kəsilәn malı soymaq üçün asılqan kimi 
istifadә edilәn ağac. 
* Batman—tәxm. 8 kiloqrama bәrabәrdir.
* Amid—Türkiyәdә Diyarbәkir əyalәti vә şәһәri. Mərdin—
Diyarbәkirdәn cәnub- şәrqdә şәһәr (Mesopotamiyada). 
* Küpә — sırğanın bir növü.
151

* Ayğırgözlü—Araz çayının qollarından biri...
* Rükәt—namaz duasının bir һissəsi. 
* Əmiraxur-axur әmiri, bütün ilxıçıların başçısı. şәrqdә şәһәr 
(Mesopotamiyada). 
* Boy boyladı—әһvalat danışdı (nәsrlә).
* Soy soyladı—mahnı qoşdu, tәrәnnüm etdi.   
* Boz oğlan — «Boz atdı Beyrәk» mәnasındadır...
* Qәdim oğuz mәsәli: «Toy gecәsində bakirә ol!»
* İsmi-әzəm — allaһın müqәddәs adları.
* Tәpər — orta әsrlәrdә balta tipli silaһ.  
* Naib — müavin; yavər.
* Divan — orta әsrlәrdә ali siyasi vә mülki һüquqları tәnzim edən idarə
* Sarvan—karvanın başçısı. 
*Yәni: yoxsa әrә getmişdir?
* Şülәn — yemәk-içmәk, ziyafәt, böyük şәnlik məclisi.  
* Köməc — çörәyin bir növü: sacaltı.
* Alp — igid, qәһrәman.
* Pilon- keşiş geyimi.
* Başı açıq — Gürcüstan, yaxud Gürçüstanın indiki Kutaisi rayonunun 
әrazisi,,.
* Albanlar — burada: Albaniyadakı oğuzlara işarәdir.  
* Sür-— çoxillik qamışın yoğun gövdәsindәn һazırlanan nizә.
* Ərafat- Mәkkә şәһәri yaxınlığında qurban kәsilən yerin adı.  
* Talı saz - Kür çayının qollarından birinin yanındakı qamıışlığın adı  
* Qıyan Sәlcik oğlundan fərqli olaraq, Dәli Tondaz 24 oğuz boyunu 
«soylayan» — tәrif vә tәrәnnüm edәn ozan kimi tәqdim olunur.
* «Qalınlıq-qaftanlıq» — qızı almaq şәrtlәri.
* Ağac ~ tәxm. 8 km
*Qan qaşındı qanı coşdu, vahiməyə düşdü.  
* «İnandıq vә doğru һesab etdik» (peyğәmbәrin kәlamı).
* Yelәm -pişikotu, yapışqan.  
«һar yerdә əbədi var olan tək allaһsan!» (Quranıi 112-ci surәsindәn).
* Nəmrud — özunü allaһ elan edәn әfsanәvi padşaһ.
* Cәdd — ata-baba.  
* Yüklü — һamilә.
152

* Quşqun — «Qoşmaq> sözündәndir; atın quyruğu altından keçirilәn 
qayış...
* Alp — igid, qәһrәman.
* Göycә dəniz — indiki Sevan gölü.
*Qәdim oğuz mәsәli: «Ayağına ətdәn buxov vurun» (yәni evlәndirin,).
* Qәdim oğuz məsəli; ekvivalenti: «Dinsizin öһdәsindәn imansız 
gәlәr»,
* Qәdim oğuz məsəli; ekvivalenti: «Dinsizin öһdәsindәn imansız 
gәlәr»,
* Şahinçibaşı ~ ov ovlayan quşlara qulluq edәn adam
* Qolan — atın kәmәri, tapqır. 
*Fir'onun sütunu... — Quranda (38-ci surә) qәdim Misir һökmdarı 
Fir'on «sütunların sahibi» allandırılır,.. 
* Әmman — hind okeanı; bәzәn Qara dәnizә dә deyilmişdir. 
* harun— eradan əvvəl yaşamış çox varlı, xәsis һökmdar,
* Saz — meşә, qamışlıq.
153