İncelemeleri

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

39 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

düz ova: alanğ yazı. 

- 

anqıl açıq: eninə açıq. lap açıq. appaçıq. 

2. 

büsbütün. tamamiylə.  

anqılamaq

ka

 

: 

anğılamaq

ka. 

anırmaq (əşək).  

anqıt

ka

 

: 

anğıt

ka

. anqut. qızıl quş.  

anqıtmaq

ka

: 

anğıtmaq

ka

. 

enğıtmaq

ka

. 

1. 

andıqmaq

ka. 

ant içmək. yəmln 

edmək. 

2. 

əngitmək. şaşırtmaq. təəccübləndirmək. - bizni 

qamuğ anqıttı.  

anqız

ka

 

: 

anğız

ka

. anız. hububatın biçildikdən sonra tarlada qalan qöqə 

yaxın sapları·.  

anqlamaq

ka

: anğlamaq

ka

. anlamaq·.  

anqlanmaq: ərişmək. çalınmaq

ka. 

 

anqmaq

ka

: 

bax

 

>

 

yanmaq

. 

anğmaq

ka

. şaşmaq.  

anqraĢmaq: anraşmaq. kükrəşmək. guruldamaq.  

anqturmaq

ka

: anğturmaq

ka

. şaşırtmaq. dandırmaq.  

anqut

ka

 

: 

anqıt

ka

. 

anğıt

ka

. 

1. 

əzəli

. - manqut: əbədi. - tanqut: heç nərsəyə 

sığmayan. 

2. 

ənkit. ənküt. enküt. yaramaz. anlağdan qıt. 

anlamaz. qanmaz. axmaq. 

3. 

qıf. - 

yurd kiçik bolsa, anqut(qıf) 

böyük tut. 

4. 

qızıl quş. 

 

anlamaq: 

1. 

umaq

ka. 

düşünmək. düşünüb anlamaq. oğqarmaq

ka

. 

2. 

uslamaq

ka. 

xeyri şərdən ayırt edmək, təşxis vermək.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

40 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

anlamaz: əndik

ka

. endik. qanmaz. anlağdan qıt. anqut. ənkit. ənküt. enküt. 

axmaq. şaşqın. gic. 

- əndik ər: budala adam. - əndik uma, evlini 

ağırlar: səfeh qonaq, ev yiyəsinə buyur diyər, tarif elər.  

anlatmaq: tuyturmaq. duyurmaq. qandırmaq. oxumaq. uqumaq. üzə, 

yuxarı çıxarmaq. bildirmək. bəllətmək. bəldirmək. sindirmək. 

sinitmək.  

anmaq 

: oylamaq. ozlamaq

ka

. düşünmək. düşünmək.  

anraĢmaq: anqraşmaq. kükrəşmək. guruldamaq.  

anru 

: yanru. yanaru. nəru

ka

. ayru. yana. sonra. dahi.  

- bundan nəru kəslinir: bundan yana, sonra qurtulur.  

- nərü atınmış: bir yerə atılmış.  

- öğrən onun biligin, gündə anqa baru, qutqılıqın tapınqıl, qoyqıl 

küvəzin naru: onun biliyin öğrən, gün yanına ged, xilusla qulluğunda 

dur, burax kibri qururu bir yana.  

ant 

: 

and

. 

1. 

yaddaş. xatir. 

2. 

sözləşmə. bağlantı. bıçıq. bağaç. 

bağıc. bəçik. bıçğaş. və'də. əhd. 

- and içmək: andıqmaq

ka

. 

anqıtmaq. yəmin edmək.  

- ant içmək: anğarmaq

ka. 

andqarmaq. yəmin ettirmək.  

anuq

ka

 

: hazır. ayıq. 

- axşama anuq olmaz: hazır olmaz. - anıq dur. - anuq 

çalındı: hazırlıq, amadəbaş verildi. - anuq nə yox sayılmaz.  

anuqlamaq

ka

: 

anıqlamaq

ka

. hazır bulunmaq.  

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

41 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

anuqluq

ka

: 

anıqlıq

ka

. hazırlıq. hazırlanma.  

anumaq

ka

: 

anımaq

. hazırlanmaq.  

anumı

ka

 

: cüzam xəstəlığı.  

anunqıl

 

: hazırla. - artut aldın, anunqıl\\ əyku tavar uğurluq: sovqat aldın isə, 

onun çalısında (əvəzinə) yaxı bir şey hazırla. 

 

anunmaq

ka

: 

anınmaq

ka

. anınqılmaq. hazırlanmaq. nərsəni düşünmək, 

işləmək. - 

ol yağıya anındı: - ısızlığı anınma: yamanlığı düşnmə, 

işləmə. - artu aldın, anınqıl, iyi tapar uğurluq: töhvə aldın, 

düşünginən qarşılığında iyi bir nəyə.  

anutqan

ka

: anıtan. hazır olan. yaraqlı.  

anutmaq

ka

: 

anıtmaq

. hazırlamaq. 

- dolum anıt, qutun bul, dolum unut, bulun 

bul.  

ap 

 

: 

ap

ka. 

nə. (

nəfy

 

bildirən

 

sözcük)

. 

- ap bu ap ol: nə bu 

nə.  

apa 

: 

apa

ka

. ana. aba. ana.  

aparan 

: ozan. uzan. utran. qalib.  

aparmaq: 

1. 

ağtarmaq. götürmək. intiqal edmək. kürəmək. alıb qaçmaq. 

daşımaq. ilətmək

ka

. 

- küçiti su ilətdi: apardı, götürdü: işlər əldən 

çıxdı. 

2. 

utmaq

 

<>

 

ötmək

. sındırmaq. - 

andağ əri kim ötər. 

 

apıĢmaq: ayrılmaq 

( y < > d) 

adışmaq

ka

.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

42 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

apqaç 

: 

avıçqa

ka. 

( 

1 < 

ağıçqa

. 

2 < 

apıĢqa

. - 

apa

: 

böyük

) ağsaqqal. elcə 

bilən. şeyx.  

aplan

ka

 

: sıçan cinsindən bir heyvancıq.  

ar böri

ka

  : sırtlan. kaftar.  

ar 

 

: 

ir

 

(

<

 irkinmək: yığılmaq). 

arlanma. utanma.  

ara

  

: 

1. 

iç

. 

için. orta

. 

arasında. 

- ara arqurmaq: ara açmaq. - kişi ara: el 

ara. - araya keçmək. arqulamaq

ka

. arulamaq. aralamaq. araslamaq. 

arıslamaq. arasını yarmaq. 

- 

ara çaqmaq: neçə nəyin arasın, 

barşığın çarpışdırmaq, çalışdırmaq, qarışdırmaq. savaşdırmaq. - o, 

iki yoldaş ara çaqdı. - kişi ara çaqlama: el içidə savaş, ixtilaf salma. 

2. 

köç

ka

. çağ. an. zaman. müddət. 

3. 

car. cay. yar. yarıq. çağ. 

zaman.  

araç 

: arçı. tapış

ka

. təpiş

ka

. vəkil.  

araçı 

: mıyançı. sığzıq

ka

.  

araçılıq 

: muyıncılıq

ka. 

boyunçuluq. ortaçılıq. barşatçılıq.  

aradan 

: 

- aradan qalxmaq: gedmək

ka. 

qitmək. yox olmaq. yana, qırağa 

çəkilmək.  

aralamaq

ka

: 

arılamaq

. 

1. 

arasını bulmaq. barıçtırmaq. barışdırmaq. 

- ıki 

kişini araladı: barışdırdı. 

2. 

arqulamaq

ka

. arulamaq. araslamaq. 

arıslamaq. arasını yarmaq. araya keçmək. 

 

aralanmaq : nərsənin arasından keçmək. 

- biz dağlardan aralan

ka

dıq.  

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

43 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

aram 

: yumaş. ram. evli. (# 

ası: vəhşi). 

 

arama 

: axtarış. təhqiq. irtəş

ka

. irtiş. əriş. ırtaş. yırtış. yırtaş. yirtəş. 

yartış.  

aramaq 

: irtəmək

ka

. irdəmək

ka

. edərmək

ka. 

təqib edmək. qovalamaq. 

izləmək. istəmək. arxasına düşmək. irtəmək.  

aran 

: yuqa. yuğa. yunğaq

ka

. yuvan. təmizləyən. sabın. ayrılmış, 

aralmış yer. axır. tavla. tövlə. 

- aranlı ev: tövləli ev. 

 

aranlıq

ka

: axırlı. axırı olan.  

aranmaq: üşəlmək

ka. 

  

araslamaq: arıslamaq. arqulamaq

ka

. arulamaq. aralamaq. arasını yarmaq. 

araya keçmək.  

araĢtırılmaq: edləlmək

ka. 

 

araĢtırmaq: irtəşmək

ka

. incələmək. çınlamaq. turpınlamaq

ka

. turbunlanmaq. 

bütünləmək (

tib 

<

 met 

>

 

bit)

 tübünləmək. dibin aramaq. dibləmək. 

təhqiq edmək. təhqiq edmək. nəq edmək. qərəkləmək

ka

. 

qaraqlamaq. yoqluğu dolayısıylə aramaq.  

aratmaq: tüplətmək

ka. 

diblətmək. diplətmək. dibin çıxattırmaq. kökün 

araştıtmaq. təhqiq etdirmək.  

arayıĢ 

: irtəliş. axtarış. soraş. dartıq

ka

. təhqiq.  

arazamaq: tilətmək

ka

. diləmək. istəmək. sormaq. soramaq.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

44 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

arça

6

 

: çam.  

arçı

ka

 

: 

barçı

. 

1. 

araç. tapış

ka

. təpiş

ka

. vəkil. 

2. 

xurcun. heybə. 

- bir baş 

min arçın tutdu, bir arçın iki baş tutmadı.  

arx 

>

 arq 

arı  

: 

- arı yağı

ka

: bal.  

arıdan 

: 

arıdan. 

artqu.  

arıq

ka

 

: 

aruq

. 

1. 

təmiz. arrıq. teyxa. 

- arığ yoruldum: teyxa ardım. - arığ 

təmiz: lap təmiz. - arıq iqləşdi: doğrudan doğruya kəsəlləndi. 

2. 

yorqun. 

- arıq ər öğləndi: yorqun kişi istirahat eddi. 

3. 

zayıf. cılız. 

çıxılmaz, incə durum. 

- azuqlu ər aruq ərməs: arıq olmaz. 

zayıflamaz. 

4. 

ırmaq. arx. kərməç. qaş. kanal. 

5. 

çadır örtüsü. 

6. 

əpəycə. çoxca. 

7. 

kəkə. xəsdə. 

- arıq tindi: kəkə (xəsdə) dinləndi. 

8. 

fazil. 

- arıq uluq köçməsin. 

9. 

teyxa. büsbütün. tamam. 

tamamən. lap. çox. doğrusu. doğrudan doğru. ciddi. ciddən. 

- o, 

arıq kötü kişidi. - arıq gözəl: çox gözəl. - arıq çimri. - arıq iqləşdim: 

doğurdan xəsdə düşdüm. 

 

arıqlamaq

ka

 

: 

1. 

iğdiş edmək. əxtələmək. 

2. 

bir şey içindən iyisini 

seçmək arıtıb toplamaq. 

3. 

arx, yol,qənov, xəndək açmaq. 

- su 

arıqlandı: su axıb, özünə arx aşdı. 

4. 

qurumaq. duruqlamaq

ka

. 

zayıflamaq. 

5. 

dəbbağlıq edmək. 

 

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

45 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

arıqlatmaq: 

1. 

sızıtmaq

ka

. sızdırmaq. sızqurmaq

ka

. 

2. 

əritmək. zayıflatmaq. 

yavrıtmaq

ka. 

yavalamaq. kötülətmək.  

arıqlıq 

: 

1. 

turuqluq

ka

. turquluq. tırıqlıq. durqunluq. cılızlıq. zayıflıq. 

2. 

arxlı çaylı (

yer

). 

3. 

təmizliq. nəzafət. paklıq. 

4. 

fəzilət. 

5. 

zayıflıq. 

cılızlıq. turquluq. turuqluq

ka

 

arılamaq: aralamaq

ka

. arasını bulmaq. barıçtırmaq. barışdırmaq.  

arılmaq

ka

: qızmaq. darılmaq.  

arımaq

ka

: təmizləmək. təmiz olmaq.  

arın 

: 

1. 

bütün

ka

. 

2. 

ləkəsiz. 

3. 

əmrək

ka. 

aydın. təmiz. 

- əmrək könül. 

4. 

hamam davası. 

5. 

qutsal. tapın

. 

müqəddəs. pak. təmiz. 

6. 

süzük. 

saf. duru. 

7. 

xalis (# 

qarın: naxalis. qarışmışı olan). - arın qarın: 

xalis naxalis. 

 

arınçu

ka

 

: ( 

ar

 

<>

 

al

 ). 

alnuç

. 

ərinçü

ka

. arnuç. suç. günah.  

arınqa 

: ağartma. gəc.  

arınmaq

ka

  : əmrülmək. dincəlmək. soyunmaq. soğunmaq. rahatlanmaq. 

təmizlənmək istəmək. yunmaq. ıyiləşmək.  

arınsın 

: arsın. arquş. sınsın. sinsin. nuş. nuş olsun.  

arıslamaq: araslamaq. arqulamaq

ka

. arulamaq. aralamaq. arasını yarmaq. 

araya keçmək.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

46 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

arıĢmaq

ka

: 

alıĢmaq

. aldaşmaq. birbirini aldatmaq. 

- onlar aldaĢa aldaĢa 

yaşam sürdülər. - birbirizi aldaĢmayın.  

arıtası

ka

 

: arıtcaq. tarıq arıtası yer, uğur, çağ.  

arıtıĢmaq

ka

: təmizləməkdə yardım. .  

arıtqan

ka

: ayıqlayan. təmizliklə uğraşan.  

arıtqu

ka

 

: arıtacaq. tarıq arutqu yer, çağ.  

arıtmaq

ka

: 

1. 

ərtəmək. ərətmək. sərmətmək

ka. 

ayırmaq. 

2. 

nərsəni suyundan 

almaq. 

3. 

daşşağı çıxarmaq. ığdiş edmək. cocuğu sünnət 

edmək. ərkəkləşmək. 

 4. 

təmizləmək.  

arju

ka

 

: çaqqal.  

arjulayu

ka

: çaqqal kimi.  

ar

ka

 

: 

ar

ka 

<>

 

al

. şabalıt, qəhvə, qızımtıl sarı rəngi. qumral. qonural. 

- 

ar nə: arsal. arsıl. arsıq. - arsal saç: altun saç.  

arq 

: 

arx

. 

 

oluq. qənov. kovuş. qoğuş

ka

. - 

su oluğu. - su 

dəğirmən oluğu

:.  

arq 

: 

arx

. qayqaq. qazqaq. qazaq. qayaq. qanat.  

arq

 

: 

arq

ka

 arğ

. 

1. 

arxaya qalan tikələr, oğuntular. 

- dəmir arqı. dəmir 

poxu1. 

2. 

pox. pislik.  

arqa  

: 

arxa. 

1. 

uca

ka

. onqur. onqura. dal. göt. - 

onqura yat: dal üsdə yat. 

2. 

utım

ka. 

udım. uyım. arxa sıra. ard. mütəaqib. 

- arxa sıra: utım

ka. 

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

47 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

udım. uyım. ard. arxa. mütəaqib.  

- arxasına düşmək: istəmək

ka. 

aramaq. irtəmək.  

arqa 

: 

arxa

ka. 

1. 

arxa. dal. sırt. kid

ka

. son. sonra. 

- arxa arxaya gəlmək, 

çıxmaq: arqaşmaq

ka

. arğaşmaq

ka

. yükləşməkdə. 

2. 

dayaq

. 

sıxıntılı 

anlarda yardım edən kişi. yardımcı.  

arqac

  

: arğac. 

1. 

- əriş arğac: əriĢ əğrək: dikinə uzanan, yanına toxunan 

saplar. 

2. 

əğrək

. başı əğri balıq tutma aracı. qulplu sap. qullab.  

arqacaq

ka

 : 

arqacaq

ka

. axıtmac. ney. qamış. ağıza suyuq nərsə axıtmaq 

üçün, içi dəlik bir ayqıt.  

arqaçıq

ka

: axıtaç. tamıtac. damac. qətrəkeş.  

arqadaĢ: 

arxadaĢ

. 

əş

ka

. yoldaş.  

arqadaĢlıq: 

arxadaĢlıq

. 

dostluq. kəndlik. kətlik. düzlük. sədaqət.  

arqağ 

: 

arğağ

ka

. balıx ovlama qullabı.  

arqaq 

: 

arxaq

ka. 

1. 

arqac. enləməsinə atılan ip, iplik. 

2. 

balıq avlamaq 

üçün kullanılan ucu əğri dəmir. olta.  

arqalanmaq: 

arxalanmaq

ka. 

1. 

nərsiyə arxa, dayaq olmaq. nərsənin dalını 

tutmaq. 

- o məni arxalandı. - bu işdə kimlər bizi arxalanacaq. - 

arxalanın: bir birizə dayaq durun. 

2. 

nərsni arxa, dayaq kimi 

işlətmək. 

- sizə arxalandım geddim. - o elini, dağını arxalandı.  

arqalıq 

: 

arxalıq

. bərtü

ka

. çulqa.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

48 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

arqamaq

ka

: 

arxamaq

. 

1. 

axtarmaq. öykündə (

fikrində

) tutulan bir şeyin 

arxasında olmaq. arxaqarmaq. açıb, qazıb aralamaq. 

yoxlamaq. yoruqlamaq. arayıb taramaq. 

- onun evin arqayın: 

axdarın. - o onu qarğadı arqadı: o onun pisliklərin sayaladı, axdardı: 

söküb tökdü. deşib dağıtdı. 

2. 

yarqamaq. alqışlamaq. uğurlamaq. 

uğur xeyir diləmək.  

arqarmaq  : 

arqurmaq

ka

. yormaq. arqırmaq. boşaltmaq. açıtmaq. 

- yağını 

qoğub arqar. - daha bəsdi arqarma: yorma.  

arqaĢ 

: 

(

<

 arqaĢmaq yanyana, sır sıra oturmaq. - arqaşları tərəziyə 

arqaştıdıq). (

1 < 

arx: yarıq. açıq, qazıq. 

2 < 

arx: arxa. dal. geri). 

nərsənin təməli, iskileti, arxa pılanı, qurluşu, isulu, dəlili. arx. 

{

əriĢ: göstəri. görnuş. mənzər. hizur. qat. rəfdar). 

1. 

yapışıq. 

davamlı. 

2. 

müti'. 

2. 

müttəhid. 

2. 

əməkdaş həmkar. 

2. 

eninə 

qoyulan sap, ip, nərsə.  

arqaĢlıq  : 

bax

 

>

 

arqaĢ. 

 

arqaĢmaq: 

bax

 

>

 

irqiĢmək

ka

. tirgəĢmək. irkiĢmək