Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm
Yüklə 2,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Beşinci siniflə rin problemi”
- “yoldaşlıq mə c ə ll əsi”
|
qavrayış və hafiz ə nin inkişafına ə h ə miyy ə tli t əsir göstə rir. Bu dövrdə yeniyetm ə l ə rd ə qavrayışın mənalılığı artır və o xüsusi nə z ə ri idrak f ə aliyy ə ti kimi müşahidə kiliy ə çevrilir. Hafizə d ə saxlanılan materialın h ə cmi v ə yaddasaxlamanın xüsusi priyomlarından istifadə etm ə sind ə göstə rir. Hafiz ə d ə saxlanılan materialın hə cmi v ə yaddasaxlamanın sürəti artır, mexaniki hafiz ə y ə n ə z ə r ə n, sözlü -m ə ntiqi hafiz ə daha sürə tl ə inkişaf edir, hafiz ə nin m əhsuldarlığı artır, kiçik yaşlı mə kt ə blil ə rd ə n f ə rqli olaraq onlar bütövlükdə materialı deyil, yalnız müə yy ə n qayda v ə qanunları ə zb ə rl ə yir, mövzunun qalan hissə l ərini ―öz sözləri‖ ilə söylə yirl ər. Çox vaxt yeniyetmə l ə r d ə rs ə d ə rs ə hazırlaşarkən yaddasaxlamanın nə t ə c ə sini tanıma il ə yoxlayırlar. Yaşlı adamlarla müqayisə d ə yeniyetm ənin intellektual imkanları, bilik və t əcrübə si xeyli m əhdud olsa da, bu yaş dövrünün sonunda intellektual inkişafı xeyli yüksə k s ə viyy ə y ə çatmış olur. Orta mə kt əb yaşı dövründə diqq ə tin 103 inkişafında xeyli üstün cə h ə tl ər yaranır.Diqqə tin davamlılığı və h ə cmi paylanması kimi xüsusiyyə tl ə ri keyfiyy ə td ə yeni istiqam ə td ə inkişaf edir, onların ixtiyariliyi yüksə lir.Bununla bel ə yeniyetm ə l ə rin t ə lim f ə aliyy ə tind ə diqq ətin bir sıra mənfi halları da nə z ə r ə çarpır. , t əəssürat və yaşantıların bolluğu, coşğun fəallıq və impulsivlik, mütə h ərrik davranış onlarda diqqə tin tez- tez yayılmasına və davamsızlığına gətirib çıxarır. Psixoloqlar bu halın s ə b ə bl ərini müxtə lif amill ə rl ə, iş şəraiti, materialın məzmunu, şagirdin ə hval- ruhiyy ə si v ə psixi v ə ziyy ə ti il ə ə laq ə l ə ndirirl ə r. Yeniyetm ə l ə rl ə t ə lim prosesind ə növbə li, c ə lbedici, f əal iş formaları, maraqlı də rsl ər onların tə lim ə c ə lbedilm ə sind ə ə h ə miyy ətli roloynayır. N.F.Dobrıninin tədqiqatları sübut etmişdir ki, yeniyetmə l ə rd ə iradi s ə yl ə ə laq ə l ənmiş ixtiyari diqqə t ixtiyarid ə n sonrakı diqqə t adlandırılan diqqə tin m ə hsuldar f ə aliyy ə tin ə t ə minat yaradır.Yeniyetmə sinifl ə rind ə oxutan uşaqlar sə rb əst mövzuda yaradıcı inşalar yazır, mətn üzrə plan t ərtib edir. Onlar öz fikirlə ri ni müxtə lif arqumentl ə rl ə əsaslandırır, disbut v ə müzakirə l ə rd ə f əallıqla iştirak edirlə r. Kiçik yaşlı mə kt ə blil ə rd ə müqayisə d ə yeniyetm ə l ərin idrak maraqlarının inkişafında mütə r ə qqi d əyişikliklə r n ə z ə r ə çarpır. Onlar vacib hesab etdiklə ri f ə nl ə r ə daha çox diqqət yetirir, müxtə lif m ə nb ə l ə rd ə n s ə rb ə st istifad ə etm ə kl ə bilikl ə rini z ə nginl əşdirmə k t əşəbbüsləri göstə rir, d ə rsd ən sonra müxtə lif hazırlıq kurslarına gedir, xarici dilləri, kopüteri öyrə nm ə y ə xüsusi diqqə t yetirirl ər. Bütün bunlar isə yeniyetm ə l ə rd ə özünütə hsil motivl ə rinin meydana çıxmasına işarədir. Müasir yeniyetmə l ərin çoxu özünütə hsili g ə l ə c ək peşə hazırlığının başlıca amili hesab edirlə r. Yeniyetm əlik dövrü yalnız ziddiyyə tl ər, böhran və çə tinlikl ər dövrü deyil, h ə m d ə böyüyə n orqanizmin, formalaşan şə xsiyy ə tin z əngin imkanlarının reallaşması və genişlə nm əsi dövrüdür. Əgə r pedaqoq v ə valideynl ər bu yaş dövrünün müsbə t c ə h ə tl ərinin, üstünlüklə rini n ə z ə r ə alaraq inkişaf üçün s ə f ə rb ə rliy ə alsalar, çə tinlikl əri uğurla aradan qaldırmaq mümkündür. 104 2.3.2. Psixoloqun V sinif şagirdlə ri il ə işinin xüsusiyyə tl ə ri Uşaqların anatomik - fiziki inkişafı gedişində baş verə n ən mühüm sıçrayışlı dəyişikliklə rd ə n biri yeniyetm əlik yaşı dövrü ilə bağlıdır. İbtidai tə limi başa çatdıran IV sinif şagirdlə ri k içik mə kt əb yaşlı dövrünü geridə qoyaraq yeni yaş dövrünə -yeniyetm əlik dövrünə daxil olurlar. V sinif ə daxil olan uşaqlar artıq kiçik yeniyetməliyin astanasına qə d ə m qoymaqla, ad ə t etdikl ə ri v ə uyğunlaşdıqları müə lliml ə rind ə n, f ə nl ə rd ən, ünsiyyət mühitində n f ə rqli olan yeni qarşılıqlı münasibə tl ə r v ə t ə l ə bl ər mühitinə daxil olurlar. V sinifd ə f ə nl ərin öyrə nilm ə sin ə keçid uşaqların müxtəlif müə lliml ə rl ə gündəlik münasibə tl ə r ə daxil olması ilə münasibət olunur. Kiçik yeniyetmə şagirdlər özünə m əxsus ünsiy y ə t t ə rzi, t ədris üsulu, şə xsiyy ə t keyfiyy ə tl ə ri v ə t ə l ə bl ə ri olan yeni f ənn müə lliml ə ri il ə qarşılaşırlar. Bu isə yeni qarşılıqlı münasibə tl ər mühitinin formalaşması ilə yanaşı, şagirdlə rd ə xaraktereoloji keyfiyy ə tl ərin yaranmasına da zəmin yaratmış olur. Bir çox psixoloqların qeyd etdiyi kimi, kiçik yeniyetmə yaşı dövründə uşaqlarda artıq müə yy ə n s ə viyy ə d ə formalaşmış özünüqiymə tl ə ndirm ə qeyri- sabit forma alır. İ.S.Konun fikrinc ə, bu yaş dövründə “Mən obrazı” öz bütövlüyünü itirir, fə rd ziddiyy ə tl əri, öz ―Mən‖inin nizamsızlığını daha kəskin şə kild ə duymağa başlayır ki, bu da onun iddia sə viyy ə sinin qeyri- müə yy ə nliyin ə g ətirib çıxarır. Rus psixoloqu T.A.Sobievanın tədqiqatlarına görə, III sinif şagirdlə rinin özünüqiymə tl ə ndirm ə göstə ricil ə ri il ə başqa adamların verdiklə ri qiym ə tl ə ndirm ə arasındakı fə rq 30%- ə b ə rab ə rdirs ə , V-VI sinifl ə rd ə bu f ə rq 47%- ə çatır. Kiçik yeniyetmə l ə rd ə xüsusi idrak fə aliyy əti olan özünüdə rketm ə əsasında özünüqiymə tl ə ndirm ənin yeni formaları yaratmağa başlayır. Yeniyetm ə l ə rd ə özünüdə rketm ə nin əsas forması özünü başqa adamlarla - yaşıdlar və yaşlılarla müqayisə dir. Özünü onlarla müqayisə ed ə n yeniyetm ə özünü və başqa adamları onlar kimi müqayisə etm əyi öyrə nir. Uşağın ətrafdakı adamlarla ünsiyyət imkanları belə müqayisə nin ə sas 105 amilin ə çevrilmiş olur. Ona görə d ə , yeniyetm ə d ə özünüqiymə tl ə ndirm ə nin formalaşmasında ünsiyyətin rolu olduqca böyükdür. Yeniyetm ə yaşı dövründə ilk probleml ərin simptomları məhz kiçik yeniyetm əlik dövründə müşahidə olunur. Müə lliml ə rin d əyişməsi, onların t ə l ə bl ə rind əki müxtə liflik, kabinet sistemin ə keçid və s. il ə bağlı olan bu probleml ər kiçik yeniyetmə l ərin qarşılaşdığı ə sas psixoloji mane ə l ə rdir. Bunların sırasına proqram materiallarının tə dric ən mürə kk ə bl əşmə si, m əşğə l ə l ə rin intensivliyi, f ə nl ərin çoxalması, hə ft əlik saatların artımı və s. da ə lav ə edil ə bil ə r. Yeni t ə l ə bl ə r sistemin ə adap tasiya şə raitind ə bu çə tinlikl ə r kiçik yeniyetmə l ərin psixi simasında ə s əbilik, öz qüvvə sin ə inamsızlıq, psixoloji g ə rginlik, m ə kt əb nevrozları, davranış pozuntuları və t ə limd ə gerid ə qalmaya s ə b ə b olan ə sas amill ər kimi özünü göstərir. Müşahidə faktları göstə rir ki, ibtidai t ə lim ill ə rind ə şagirdlə rd ə özləri haqqında formalaşmış iddia s ə viyy ə si orta sinifl ə rd ə ayrı - ayrı fə nl ə ri t ə dris ed ən müə lliml ə r t ə r ə find ə n adekvat qiym ə tl ə ndirilmir. N ə tic ə d ə ibtidai sinifl ə rd ə t əhsili ―əla‖ qiymə tl ə rl ə başa vurmuş şagirdlə rin ə ks ə riyy əti V sinfin ilk rübündə bu mövqelərini itirmiş olurlar. Yeniyetm ənin davranışı onun özünüqiymə tl ə ndirm ə si il ə t ə nzim olunur, özünüqiymə tl ə ndirm ə is ə başqa adamlarla ünsiyyətin gedişində formalaşır. Kiçik yeniyetmə l ərin davranışında və münasibə tl ə rind ə bir sıra gözlə nilm ə z, qeyri-m ə ntiqi hallar n ə z ə r ə çarpır ki, bu da psixoloqların “Beşinci siniflə rin problemi” adlandırdıqları halın yaranmasına sə b ə b o lur. Kiçik yeniyetmə l ə rin ünsiyyə tind ə kiçik yaşlı mə kt ə blil ərin ünsiyyə ti il ə müqayisə d ə ə h ə miyy ə tli keyfiyy ə t d əyişikliyi nə z ə r ə çarpır. Bu dövrdə h əmyaşıdlarla ünsiyyə t ə t ə l ə bat artır. Dostlarla ünsiyyət quran kiçik yeniyetmə l ər sosial davranışın mə qs ə d v ə vasit ə l ərini, normalarını fəal şə kild ə m ə nims əyir, özünü və başqalarını qiym ə tl ə ndirm ə meyarlarına sahib olur, özünütə rbiy ə y ə t ə labat duyurlar.Yeniyetm ə l ərin özünə m ə xsus “yoldaşlıq mə c ə ll əsi” yaranır. Onlar yaşlı adamların davranış normalarını ə xlaqi c ə h ə td ən düzgün 106 qiym ə tl ə ndirm ə y ə t əşəbbüs göstə rirl ə r. Ail ə d ə v ə ətraf mühitdə qarşılıqlı hörmə tin, inam v ə demokratik münasibə tl ərin fonunda kiçik yeniyetmə l ə rd ə şəxsi inkişafın yetkin və perspektiv t əzahürlə ri – “ə xlaqi-m ə n əvi yaşlılıq hissi” v ə “intellektual yaşlılıq hissi” (D.B.Elkonin, T.B. Draqunova) formalaşır. Bunlarla yanaşı, kiçik yeniyetmə l ə rin psixi al ə mind ə, ünsiyyə ti v ə münasibə tl ə r sistemind ə bir sıra ziddiyyətli spesifik xüsusiyyə tl ə r: bir yandan kollektivçilik, digə r t ə r ə fd ə n neqativi zm, özünü kollektivə qarşı qoymaq; bir yandan yoldaşlarının hörmə tini qazanmaq c ə hdi, dig ə r t ə r ə fd ə n ist ə nil ə n halda başqalarından fə rql ə nm ək, şəxsi nöqsanlarına haqq qazandırmaq, özünü ―igid‖ kimi göstə rm ə c ə hdl ə ri ziddiyy ətli şə kild ə çulğalaşmış olur. O nlar yaşlılığa və müstə qilliy ə meyl edir, böyüklərin bir sıra hə r ə k ə tl ə rini qeyri- m ə ntiqi olaraq t ə qlid edir. Kiçik yeniyetmə l ə rin t ə lim f ə aliyy əti yalnız biliklə rin m ə nims ə nilm ə sin ə yönəlmiş fə aliyy ə t deyil, h ə m d ə sosial reallığın mə nims ə nilm əsi üsullarının uşağın motivl əşmə - t ə l əbat sferasının formalaşmasını tə min ed ə n bir f ə aliyy ət növüdür. V sinif şagirdi təhsil aldığı mə kt ə bd ə başqaları tə r ə find ə n yalnız təlim müvə ff ə qiyy ə tin ə görə deyil, h ə m d ə m ə kt ə bd əki mövqeyi, yaşıdları və yaşlılarla qarşılıqlı münasibə tl ə rinin xarakterin ə görə d ə qiym ə tl əndirilir. Kiçik yeniyetmənin münasibə tl ə r sistemind ə h əmyaşıdlarla, sinif yoldaşları ilə münasibə tl ə ri birinci yerd ə durur. Kiçik yaşlı mə kt ə blid ə n f ərqli olaraq, kiçik yeniyetmə nin m ə kt ə b ə adapdasiyasında hə m yaşıdlarla ünsiyyə t v ə onun xarakteri ə h ə miyy ətli rol oynayır. Bu cə h ə td ən bir neçə psixoloji fakta n ə z ə r salaq; S.Aqil V sinif Ģagirdidir. O, Ģə h ə rd ə ki bir m ə kt ə bd ə n dig ə rin ə köçürülmüĢdür. Əvvə lki m ə kt ə bd ə s ə yl ə v ə çalıĢqanlıqla, yaxĢı qiymə tl ə rl ə oxuyurdu. Yeni m ə kt ə bd ə V sinifd ə t ə hsil almaqla b ə rab ə r, inc ə s ə n ə t m ə kt ə bin ə gedir. Onun r ə smetm ə sah ə sind ə böyük uğurları diqqə ti c ə lb edir. Tez-tez r əsm müsabiqə l ə rind ə v ə s ə rgil ə rd ə əl iĢləri nümayiĢ etdirilir. 107 R əssamlığa olan marağı onu boĢ vaxtlarında mu zeyl ə r ə , r əsm qalareyalarına getm ə y ə , r əsm çə km ə y ə , inc ə s ə n ə t ə aid kitablar oxumağa sövq edir. Aqilin futbola da böyük hə v ə si var. H ə l ə IV sinifd ə oxuyark ən yaĢadığı binanın h ə y ə tind ə uĢaqlarla futbol oynayarkən yıxılaraq xə sar ət almıĢdır. Bu s ə b ə bd ə n d ə , bir müddə t d ə rsl ə rd ən uzaq düĢmüĢdür. Sağaldıqdan sonra isə futbol oynamaqdan uzaqlaĢmıĢdır. Aqil natamam ailənin övladıdır. Valideynl əri ayrıldıqdan sonra o, anası ilə birg ə yaĢayır. Anası Aqili çox sevir, oğlunun hər bir uğurunu və ya uğursuzluğunu özününkü hesab edir. X ə st ə likd ən sonra ananın oğluna qarĢı diqqəti daha da artmıĢdır. O, oğlunun arxasınca mə kt ə b ə g ə lir, onu g ə zintiy ə aparır. Ana sinifdə nxaric t ə dbirl ə rd ə oğlunun iĢtirakına qəti Ģə kild ə etiraz edir. Əvvəl oxuduğu mə kt ə bd ə Aqilin çoxlu dostları vardı və ana oğlunun dostlarına da hörmə tl ə yanaĢır, mə kt ə b h əyatına fəal Ģə kild ə müdaxilə edir, h ər Ģeydən ehtiyatlanırdı. Aqilin r əssamlıq sahə sind ə ki qabiliyy ə tl ə ri r əsm müə llimi, sinif r ə hb ə rl ə ri il ə yanaĢı sinif yoldaĢlarının da diqqə tini c ə lb etmiĢdir. Yeni mə kt ə bd ə V sinifd ə oxuyark ən ikinci yarım ildə n sonra Aqilin d ə rsl ə r ə marağı zə ifl ə m ə y ə , t ə lim uğurları azalmağa baĢladı. Dərs ilinin sonlarında isə onun sinifd ə ə n z ə if oxuyan 3 Ģagirddən biri olduuğu aydın oldu. Bütün də rs ili boyu Aqil sinifd ə özünə dost tapa bilm ə di, onun diqq ə ti c ə lb etm ə k t əĢəbbüslə ri is ə axmaq h ə r ə k ə tl ə rd ən baĢqa bir Ģey deyildi. Odur ki, uĢaqlar ona xoĢagə lm ə z l ə q ə b d ə qoymuĢdurlar. Artıq Aqil sinifdə t əcrid olunmuĢ və ziyy ə t ə düĢmüĢdü. Bu is ə onda qapalılığa və t ə nhal ığa gətirib çıxarmıĢ oldu. Aqilin psixoloji müayinə si n ə tic ə sind ə m ə lum oldu ki, m ə kt ə bd ə düşdüyü ağır və ziyy ət onun psixoloji durumuna ağır zə rb ə vurmuşdur. O, öz sinif yoldaşlarından və anasından bərk incimişdi. Lakin gözlə nilm ə d ə n onun özünüqiymə tl ə ndirm ə s ə viyy əsinin yüksə k v ə adekvat olduğu mə lum oldu. O, deyirdi ki, m ə n inc ə s ə n ə t m ə kt ə bind ə oxuyacağam, sə rgil ə rim olacaq, m ə n r əssam olacağam. Mə ni ə vv əl oxuduğum mə kt ə b ə qaytarın. 108 Aqilin yeni m ə kt ə b ə uyğunlaşmasındakı çə tinlikl ərin geniş spektri diqq ə ti c ə lb edir: t ə lim f ə aliyy ə tinin v ə uğurların aşağı düşmə si; intizam pozğunluğu; sinif yoldaşları ilə münasibə tl ərin korlanması; nevroz xarakterli reaksiyaların yaranması; ailə v ə m ə kt ə bd ə ki diskomfort fonda özünüqiymə tl ə ndirm ənin aşağı enmə si. M ə kt ə b psixoloqu, sinif r ə hb ə ri, valideyn v ə şagirdlə apardığı söhbə t, m ə sl ə h ə tl ə r v ə treninql ə rd ə n sonra VI sinfd ə d ərs ilinin ortalarından başlayaraq Aqilin sinifdə mövqeyi xeyli yaxşılaşmış oldu. Də rs ilinin sonunda is ə o, sinifd ə üstün mövqeyli şagirlə rd ə n biri idi. M ə kt əb psixoloqu öz işini müə lliml ə r v ə valideynl ə rl ə sıx ə m əkdaşlıq şə raitind ə qurmalıdır. V sinifdən başlayaraq şagirdlərin yaşıdları və yaşlılarla ünsiyyəti, şagird kollektivinin formalaşması, yeniyetmə l ə rin h əmyaşıdları ilə normal qarşılıqlı münasibə tl əri, oğlanlar və qızlar arasındakı münasibə tl ə r onun iş sistemində əsas yeri tutmalıdır. O, yeniyetmə l ə rin aqressiv h ə r ə k ə tl ə rin ə v ə ya utancaqlığına, ünsiyyə td ə qapalılığına, özünüqiymə tl ə n- dirm ə d ə qeyri- adekvat mövqelə rin ə düzgün qiymə t verm ə li, şagird kollektivind ə müşahidə olunan küsülülüyü xüsusi treninqlə r v ə ya qrup ünsiyyəti metodları ilə aradan qaldırmağa nail olmalıdır. Psixoloq n ə z ə r ə almalıdır ki, yeniyetməlik dövrü yalnız çə tinlikl ə r, ziddiyy ə t v ə böhranlar dövrü deyildir. Bu yaş dövrü g ə l ə c ək şə xsiyy ə tin t əşəkkülününü ə sas v ə z əngin bazası, B.A.Suxomlinskinin tə birinc ə des ə k, Yüklə 2,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|