Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm

 
2.3.6. Yeniyetm
ə
 
yaşı dövründə
 koqnitiv (idrak) prosesl
ə
rinin 
psixokorreksiyası
 
                               1.  Diqq
ətin psixokorreksiyası
 
Psixoloji  t
ədqiqatların nə
tic
ə
l
əri artıq çoxdan sübut etmişdir ki, şagirdin 
t
ə
limd
ə
  gerid
əqalmasına  sə
b
ə
b  olan  amill
ər  sırasında  idrak  proseslə
rinin  
inkişafdan  qalması,  motivləşmə
nin  v
ə
  idrak    f
əallığının  olmaması  kimi 

 
161 
determinantlar  xüsusi  tə
sir
ə
  malikdir.    M
ə
kt
ə
b  psixoloqunun  psixoloji 
korreksiya  üzrə
 
aparacağı  işin  sistemində
   
uşağın  psixikasının  dəyişmə
si  il
ə
 
ə
laq
ədar  davranışda  və
 
münasibə
tl
ə
r  sistemind
ə
 
mövcud  olan  qüsurların 
aradan  qaldırılması  ilə
 
yanaşı,  koqnitiv  psixokorreksiya,  yə
ni  idrak 
prosesl
ərinin  inkişafdan  qalması  və
  ya  z
əif  inkişaf  etmə
si  il
ə
 
bağlı  yaranan 
qüsurların  korreksiyası  üzrə
 
işlə
r  d
ə
 
ə
h
ə
miyy
ətli  yer  tutur.  Psikorreksiyanın 
psixoterapiya,  sosial-psixoloji  treninq,  autotreninq,  t
əlqin  metodlarını  və
 
inkişafetdirici
-
korreksiya  priyomlarını  peçə
kar,  s
ə
viyy
ə
d
ə
  m
ə
nims
əmiş 
psixoloq şə
xsiyy
ətin ünsiyyə
t v
ə
 
qarşılıqlı münasibə
tl
ərin psixokorreksiyası ilə
 
yanaşı,  idrak  proseslərinin  inkişafında  müşahidə
 
olunan  qüsurların 
korreksiyasına  yönəlmiş  müxtə
lif  metodikalardan  istifad
ə
 
edir.  Uşaqlarda 
diqq
ətin  inkişafına  yönəlmiş  bir  neçə
 
inkişafe
tdirici-
korreksiya  priyomlarını 
n
ə
z
ə
rd
ən keçirə
k: 
 
 
 
 
Kim daha tez? 
1.  Diqq
ətin  konsentrasiyası  üzrə
  m
əĢqlər  üçün  Ģagirdlə
r
ə
 
“ə”  və
 
ya  “e” 
h
ə
rfl
əri daha çox iĢlənmiĢ hər hansı mə
tnd
ən bir parça tə
qdim olunur v
ə
 
ayrılmıĢ vaxt ə
rzind
ə
  qeyd olunan  h
ərfin altın
dan x
ətt çə
km
ək tapĢırılır. 
Testin  müvə
f
ə
q  h
əlli  ayrılmıĢ  vaxt  ə
rzind
ə
 
buraxılmıĢ  sə
hvl
ərin  sayı 
n
ə
z
ə
r
ə
 
alınmaqla  qiymə
tl
əndirilir:  buraxılmıĢ  hə
rf  n
ə
  q
ə
d
ər  çoxdursa, 
müvə
f
ə
qiyy
ə
t bir o q
ə
d
ər aĢağıdır. ġagirdlərin uğurlu nə
tic
ə
 
ə
ld
ə
 etm
ə
si 
üçün onların marağının stimullaĢdırılması lazımdır.
 
Nümunə
 
üçün mə
t 
 
Delfinl
ə
r: S
ərniĢin gə
misi d
ənizin qoynunda fırtınaya düĢdü. SərniĢinlə
r 
t
əlaĢ  keçirirdilə
r.  Bird
ə
n  d
əhĢə
tli  t
əhlükə
 
baĢ  verdi.  Qorxulu  dəniz  yırtıcıları 
olan köpək balıqları gə
miy
ə
 
hücum çəkdi. Adamları
 d
əhĢət bürüdü.
 
 
Amma  görün  nə
  oldu?  Delfinl
ər  özlərini  yetirib,  köpək  balıqlarının 
qabağını kə
sdil
ər. Onlar canlı divar düzə
ltdil
ə
r. Sonra c
ə
sar
ə
tl
ə
 
döyüĢə
 
atılıb, 
adamları  qorudular.  Buna  baxmayaraq  köpək  balıqlarından  biri  canlı  divarı 
yardı. Bir qadını
 
yaraladı. 
 

 
162 
 
Delfinl
ər hücumu güclə
ndirdil
ər. Köpək balıqları geri çə
kildil
ə
r. Adamlar 
xilas oldu. Delfinl
ə
r xeyli vaxt g
əminin arxasınca getdilə
r, g
əmini yola saldılar. 
 
 
 
(Y.ġ.Kərimov. Ġmla mə
tnl
ə
ri m
ə
cmu
əsi. Bakı, 2006, sə
h. 146) 
2.  Diqq
ətin  paylanması  və
 
keçirilməsi  üzrə
 
inkiĢafetdirici  məĢqlər  üçün 
veril
ən  tapĢırıq  dəyiĢdirilir:  Bir  hərfin  altından,  digərinin  üstündə
n  x
ə
tt 
çə
km
ək, üçüncünü isə
  dair
ə
y
ə
 
almaq tapĢırığı verilir. Tə
dric
ən tapĢırıq 
mürə
kk
ə
bl
əĢdirilir.
 
Bel
ə
  m
əĢqlə
rd
ə
  m
ə
qs
əd  aydın  dərk  edilmiĢ  və
  avtomatizm
ə
 
çatdırılmıĢ  vərdiĢlərin  formalaĢdırılmasından  ibarətdir.  TapĢırıqların 
yerin
ə
  yetirilm
əsi  üçün  ayrılan  vaxt  mə
tnin  h
ə
cmind
ə
n  v
ə
 
yaĢdan 
asılıdır.  (Kiçik  mə
kt
ə
blil
ər  üçün  15  də
qiq
ə
,  yeniyetm
ə
l
ər  üçün  30 
d
ə
qiq
ə
) 
3. 
Müşahidəçilik
 
ġagirdlə
r
ə
 
yüzlə
rl
ə
  d
ə
f
ə
 
gördüklə
rini,  m
ə
s
ə
l
ə
n,  m
ə
kt
ə
b  h
ə
y
ə
tind
ə
 
olanları, evdə
n m
ə
kt
ə
b
ə
 g
ə
l
ə
rk
ən yolda gördüklərini yaddaĢ üzrə
 
ətraflı tə
svir 
etm
ə
k  t
əklif  olunur.  Kiçik  mə
kt
ə
blil
ər  bu  tapĢırığı  Ģifahi  yerinə
 
yetirir,  onların 
sinif  yoldaĢları  isə
 
unudulmuĢ  detalları  söylə
yirl
ə
r.  Yeniyetm
ə
l
ə
r  is
ə
  bu 
tapĢırığı  yazılı  icra  edir,  sonra  öz  yoldaĢlarının  yazdıqları  ilə
  v
ə
 
reallıqla 
müqayisə
  edirl
ər.  Bu  tapĢırıq  vasitə
sil
ə
   
uĢaqların  diqqə
ti  il
ə
 
görmə
  hafiz
ə
si 
arasındakı ə
laq
ə
nin s
ə
viyy
əsi aĢkar edilir. 
 
4.  Korrektura 
Aparıcı uĢaqlara
 v
ə
r
ə
qd
ə
 b
ə
zi h
ə
rfl
əri buraxılmıĢ və
 yeri d
əyiĢdirilmiĢ bir 
neçə
 
cümlə
d
ə
n ibar
ə
t m
ə
tn t
əqdim edir. UĢaqlara bu mə
tni bir d
ə
f
ə
 oxumaqla 
d
ə
rhal  r
ə
ngli  q
ə
l
ə
ml
ə
 
düzə
ltm
ək  tapĢırığı  verilir.  Sonra  və
r
ə
q  dig
ər  uĢağa 
ötürülür. O, qalan buraxılmıĢ sə
hvl
əri  baĢqa 
r
ə
ngli q
ə
l
ə
ml
ə
 
düzə
ltm
ə
lidir. Bu 
korrektura priyomu iki v
ə
 
ya bir neçə
 
uĢağın iĢtirakı ilə
 
keçirilə
 bil
ə
r.  
                                
Ə
n diqq
ə
tli kimidir? 
 
ĠĢtirakçılar  ayaq  üstə
 
yarımdairə
 
Ģə
klind
ə
 
dayanır  və
 
otağa  daxil  olan 
Ģəxsi  müə
yy
ə
n  edirl
ə
r. 
Daxil  olan  Ģəxs  bir  neçə
  saniy
ə
 
ə
rzind
ə
 
iĢtirakçıların 

 
163 
yerini  v
ə
 
ardıcıllığını  yadda  saxlamalıdır.  Səs siqnalından  sonra    o,  arxasını 
iĢtirakçılara  tə
r
əf  çevirir  və
 
yoldaĢlarının  sıra  ardıcıllığını  söylə
yir.  Sonra  h
ə
r 
bir  iĢtirakçı  bu  qayda  ilə
  oyuna  c
ə
lb  edilir.  S
ə
hv
ə
  yol  verm
ə
y
ən  iĢtirakçı 
müküfatlandırılır. Uduzan iĢtirakçılar isə
 c
ə
rim
ə
 
olaraq xorla mahnı oxuyurlar.
 
Daş, qayçı, kağız
 
 
ĠĢtirakçılar  cüt
-
cüt  bölünürlə
r.  Onlar  bir-birin
ə
 
ə
ks  olmaqla  stulda 
ə
yl
əĢirlər. “Üç” sayında hər bir iĢtirakçı  ə
lind
ə
k
i üç fiqurdan birini  atır: daĢ
-
yumruq,  qayçı
-
iki  barmaq,  kağız
-
açılmıĢ  ovuc.  Burada  belə
  bir  qayda  var. 
Qayçı  kağızı  kəsir,  daĢ  qayçını  kütləĢdirir,  kağız  daĢı  bükür.  Uyğun  olaraq 
ə
lind
ə
n  bel
ə
  fiquru  tullayaraq  r
ə
qibin
ə
 
“qalib  gə
l
ən”oyunçu  (mə
s
ə
l
ən,  daĢ 
q
ayçıya qalib gəlir) oyunda qalır, uduzan oyunçu isə
 oyunu t
ə
rk edir.  
 
Növbə
ti turda oyunun birinci turunda qalib g
əlmiĢ və
 ir
ə
li ged
ən ayrılmıĢ 
cütlər iĢtirak edir. Əgə
r kims
ə
  r
əqibsiz qalmıĢsa, o, avtomatik olaraq növbə
ti 
tura  keçir.  Belə
likl
ə
,  oyun  bir 
qalib    oyunçu  qalanadə
k  davam  etdirilir.  S
ə
s 
siqnalından sonra bütün iĢtirakçılar ə
ll
ə
rind
əki üç fiqurdan (daĢ, qayçı, kağız) 
birini  atırlar.  Sonra  oyunun  qayçının  kağızı  kə
sm
əsi,  daĢın  qayçını 
kütləĢdirmə
si  v
ə
 
kağızın  daĢı  bükməsi  qaydasına  uyğun  olaraq  rə
qibi  udan 
oyunçu oyunda qalır, onun rə
qibi is
ə
 oyunu t
ə
rk edir.  
 
Bundan  sonra  oyun  birinci  turda  qalib  g
ə
l
ə
r
ək  ikinci  tura  keçmiĢ 
oyunçular  arasında  keçirilir,  oyunçulardan  birinin  tam  qə
l
ə
b
ə
sin
ə
d
ə
k  davam 
etdirilir.  
 
2.   Hafiz
ə
nin inki
şafı üçün korreksiya priyomları
 
Çə
tindir 
–
 yadda saxla!  
 
Psixoloq 
Ģagirdlə
r
ə
 
yazılıĢı çətin olan  ön söz yazılmıĢ və
r
əq paylayır və
 
25-30  saniy
ə
d
ən  sonra  onları  yığıĢdırır.  Bundan  sonra  psixoloqun  diktə
si 
altında  Ģagirdlə
r  h
əmin  sözləri  yeni  paylanmıĢ  və
r
ə
ql
ə
rd
ə
 
yazırlar.
  Bu  halda 
görmə
  hafiz
əsi  sanki  eĢitmə
  hafiz
əsini  üstə
l
əmiĢ  olur.  Bütün  sözləri  düzgün 
yazmıĢ Ģagird qalib hesab olunur. 
 

 
164 
Kaleydoskop 
 
ĠĢtirakçılar  yarımdairə
 
Ģə
klind
ə
 
“ekran”  qarĢısında  ə
yl
əĢirlər.  Aparıcı 
“ekran”da  görünə
r
ək  üzünü  oyunçulara  tutur.  Oyunçular  növbə
  il
ə
 
üstünlük 
verdiyi r
əngi aparıcıya söylə
yirl
ər. Bundan sonra aparıcı arxasını oyunçulara 
çevirir  və
 
oyunçular  cə
ld  yerl
ə
rini  d
əyiĢirlər  aparıcı  ə
vv
ə
lki  v
ə
ziyy
ə
t
ə
 
qayıdır 
v
ə
 
kimin  hansı  rə
ng
ə
 
üstünlük  verdiyini  yadda  saxlayaraq  söylə
m
ə
lidir. 
Seç
diyi r
əng düzgün deyilmə
y
ən oyunçu növbəti aparıcı olur. Belə
likl
ə, bütün 
iĢtirakçılar növbə
 il
ə
 
aparıcı olur. 
 
 
 
 
 
 
 
Çaş
-
baş adam
 
 
ĠĢtirakçılar  özlə
rin
ə
 
aparıcı  seçir.  Qalan  oyunçular  ə
l-
ə
l
ə
  tutaraq  dair
ə
 
yaradırlar.  Buyurun!  komandasından  sonra  aparıcı  otaqdan  çıxır  və
 
iĢtirakçılara  yaxınlaĢır.  ĠĢtirakçılar  bir
-birinin 
ə
ll
ə
rind
ə
n  buraxmadan 
ə
vv
ə
lki 
yerl
ə
rini  d
əyiĢirlər.  Aparıcı  gə
ldikd
ən  sonra  oyunçuların  ə
vv
ə
lki  yerl
ə
rini 
söylə
m
əlidir. Psixoloq iĢə
 
baĢlayır: “Hə
, 
ə
l-
ə
l
ə
 
tutun. Aparıcı, bax, kim harada, 
kimd
ən sonra dayanıb? DağılıĢn, çağrıldıqda gə
l
ərsiniz”
- t
əlimatını verir.
 
 
BaĢladıq! Aparıcı, gəlin, oyunçuların baĢlanğıcdakı ardıcıllığını söylə
yin. 
 
Daha  sonra  iĢtirakçılar  növbə
  il
ə
 
aparıcı  rolunda çıxıĢ  edir  və
  oyun  bir 
neçə
 d
ə
f
ə
 t
əkrarlanır. 
 
 
 
 
 
 
K
əşfiyyatçı
 
 
ĠĢtirakçılardan 
biri 
“kəĢfiyyatçı” 
olur. 
Aparıcının 
“donduq!” 
komandasından sonra bütün iĢtirakçılar hə
r
ə
k
ə
tsiz v
ə
ziyy
ə
td
ə
 
qalırlar. Hə
r bir 
iĢtirakçı  dayandığı  pozanı,  “kəĢfiyyatçı”  bütün  iĢtirakçıların  pozasını  yadda 
saxlamağa  çalıĢır.  ĠĢtirakçıların  pozasını  və
 
xarici  görünüĢünü  diqqə
tl
ə
 
iĢlə
y
ən  “kəĢfiyyatçı”  gözlə
rini  yumur  v
ə
 
ya  otaqdan  çıxır.  Bu  vaxt  ə
rzind
ə
 
iĢtirakçılar  pozalarında,  paltarlarında,  yerlə
rind
ə
 
bir  çox  dəyiĢiklik  edirlə
r. 
Bundan    sonra  “kəĢfiyyatçı”  gözlərini  açır  (və
 
ya  otağ
a  g
əlir),  baĢ  vermiĢ 
d
əyiĢikliklə
r bar
ə
d
ə
 
mümükün qə
d
ə
r d
ə
qiq m
ə
lumat verm
ə
lidir.  
 

 
165 
3. T
ə
f
əkkürün (fikri ə
m
əliyyatların) korreksiyası
 
Ümumi məhfumun müə
yy
ə
n edilm
ə
si 
 
UĢaqlara  və
r
ə
qd
ə
 
ümumiləĢdirici  sözlə
  qohumluq 
ə
lam
ə
ti  v
ə
 
müə
yy
ə
n 
ümumiləĢdirici  mə
ntiqi 
ə
laq
əsi  olan  20  söz  tə
qdim  olunur.  H
ər  bir  sözün 
qarĢısındakı  mörtə
riz
ə
d
ə
  h
əmin  ümumiləĢdirici  sözdə
 
müə
yy
ən  bağlılığa 
malik 5 söz yazılmıĢdır.  Bu sözlə
rd
ən ikisi ümumiləĢdirici məfhumla daha sıx 
bağlıdır. Həmin sözləri tapıb altından xətt çə
km
ək lazımdır
.  
1.  Ba
ğ
 
(bitki, bağban, it, hasar, torpaq);
 
2. 
Çay
 
(sahil, balıq, balıq ovu, gil, su);
 
3. 
Şə
h
ər (avtomobil, bina, kütlə, küçə
, velosiped); 
4.  Yantay 
(samanlıq, at, dam, heyvan,divar);
 
5.  Kub 
(bucaqlar, çertyoj, til, daĢ, ağac);
 
6. 
Bölmə
 
(sinif, bölünə
n, q
ə
l
əm, bölən, kağı
z); 
7.  Halqa (diametr, almaz, 
ə
yar, dair
əvilik, möhür);
 
8. 
Mütaliə
 
(baĢlıq, kitab, Ģəkil, çap, söz);
 
9.  Q
ə
zet (h
ə
qiq
ət, cümlə, teleqramlar, kağız, redaktor);
 
10.Oyun (x
ə
rit
ə, oyunçular, cə
rim
ə
l
ə
r, c
ə
za, qayda); 
11. 
Müharibə
 (t
ə
yyar
ə, toplar, döyüĢ, tüfə
ng, 
ə
sg
ə
r); 
12. Kitab 
(Ģə
kill
ər, müharibə, kağız, mə
h
ə
bb
ə
t, m
ə
tn); 
13. Oxumaq (cingilti, inc
ə
s
ə
n
ə
t, s
əs, alqıĢlar, melodiya);
 
14. Z
ə
lz
ə
l
ə
 
(yanğın, ölüm, yer titrəyiĢi, gurultu, dağıntı);
 
15. Kitabxana 
(Ģə
h
ər, kitablar, mühazirə
, musiqi, oxucu); 
16. 
Meşə
 (yarpaq, alma 
ağacı, ovçu, ağac, canavar);
 
17. 
İdman
 
(medal, orkestr, mövsüm, qə
l
ə
b
ə
, stadion); 
18. X
ə
st
ə
xana 
(bina, bağ, hə
kim, radio, x
ə
st
ə
l
ə
r); 
19. M
ə
h
ə
bb
ə
t 
(qızılgüllə
r, hissl
ər, insan, Ģə
h
ə
r, t
ə
bi
ə
t); 
20. V
ə
t
ə
np
ə
rv
ə
rlik
( Ģə
h
ə
r, dostlar, V
ə
t
ə
n,  ail
ə
, insan); 
 
 

 
166