Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm
Yüklə 2,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ünsiyyə t ə v ə başqa adamlarla qarşılıqlı münasibə tl ə r
- “yoldaşlıq mə c ə ll əsi”
|
III F ə sil Psixoloqun yeniyetm ə l ə rl ə işinin xüsusiyyə tl ə ri 2.3.1.Yeniyetm ə yaşı dövrünün psixoloji sə ciyy ə si F ə rdin ontongenezd ə inkişafında 1 yaşdan 14 -15 yaşadək olan inkişaf m ə rh ə l ə si yeniyetm əlik dövrü adlanır. Bu yaş dövrü kiçik yeniyetmə lik (11- 12 yaş) və böyük yeniyetmə lik (13- 15 yaş) olmaqla iki ə sas m ə rh ə l ə y ə ayrılır. Yeniyetm əlik dövrü anotomik -fizioloji, psixi v ə sosial keyfiyy ə tl ər baxımından h ə ya tın bir mə rh ə l ə sind ə n dig ə rin ə uşaqlıqdan yaşlılığa keçid dövrü kimi xarakteriz ə olunur. Yeniyetm əlik yaşı inkişafın xüsusi və mürə kk əb dövrüdür. Onu orqanizmin ümumi inkişafı gedişində n v ə h əyat şə raitind ə n k ə narda qiym ə tl ə ndirm ək olmaz.Şə xsiyy ə tin sosial, fiziki, m ə n ə vi ə qli v ə .s c ə h ə td ə n yetçinləşmə si v ə formalaşmasında ciddi və ə h ə miyy ə tli d əyişikliklə r bu yaş dövründə özünün bariz tə c əssümü, aşkar nə z ə r ə çarpan təzahürlə ri il ə diqq ə ti c ə lb edir. Psixoloji-pedaqoji ə d əbiyyatlarda uşağın inkişafının bu dövrü “çə tin dövr”, ―böhranlı dövr‖, “keçid dövrü”, “zidiyyətli dövr‖ və .s kimi adlarla xarakteriz ə edilir. Bu yaş dövründə uşaqların orqanizmində baş verən coşğun partlayışa bə nz ə r d əyişikliklə r, boy v ə çəki artımında kəskin sıçrayışlar yeni k ə miyy ə t v ə keyfiyy ə t d əyişikliklə rin ə g ətirib çıxarır. Yeniyetmə yaşı dövründə fiziki inkişafın mühüm amillə rind ə n biri cinsi yetişmə , cinsi v ə zil ə rin f ə aliyy ə tin ə başlamasıdır. Cinsi yetişmənin başlanması müə yy ə n d ə r ə c ə d ə iqlim, milli-etnoqrafik amill ə rd ə n, habel ə f ə rdi h ə yat t ə rzind ən (sağlamlığın v ə ziyy ətikeçirilmiş xə st ə likl ə r, qidalanma, ə m ə k v ə istirah ət rejimi, mikromühit v ə.s) asılıdır. Müə yy ən edilmişdir ki, akselerasiya hadis əsi uşaqların cinsi yetişməsinin sürə tl ə nm ə sin ə t əsir göstə rir. Hal- hazırda cinsi yetişmə , oğlanların böyük ə ks ə riyy ə tind ə 15- 16, qızlarda isə 13- 14 yaşlarda tamamlanır. 98 Yeniyetm əlik dövründə daxili sekresiya v ə zil ə rinin ifraz etdikl ə ri hormonlar cinsi yetişməni sürə tl ə ndirir, ikinci cinsi ə lam ə tl ərin oğlan və qıza m ə xsus zahiri al ə m ə tl ərin yaranmasına sə b əb olur. Bu yetişmə prosesind ə oğlanlarda cinsiyyə t v ə zil əri androgen, qızlarda isə ekstrogen adlanan hormonlar ifraz edir v ə bu hormonlar qana daxil olur. Cinsi hormonların tə siri il ə qızlarda cinsi yetkinliyin ə lam ə tl ə ri-menustras iya dövrü başlayır. Döş v ə zil əri oturacaq çanağı böyüyür. Oğlanlarda cinsi yetişmə nin t ə siri il ə yeni xarakterik ə lam ə tl ər yaranır. Onların səsi kobudlaşır, bığ yerlə ri t ə rl əyir, tük örtüyü ə m ə l ə g ə lir, cinsi m əzmunlu yuxularda polyusiya halları baş verir. Heç şübhə siz cinsi v ə fiziki yetkinliy ə keçid dövründə yeniyetm ə nin orqanizmind ə baş verə n bu t əkamül onun psixi simasında təsirsiz qalmır. Uşağın boyu bu yaş dövründə ild ə orta hesabla 8- 10 sm, çə kisi 4-7 kq olmaqla artır yeniyetmə yaşının sonunda bə d ən orqanları mütə nasib forma almaqla yaşlı normal adamın bə d ən ölçülə rin ə yaxınlaşır. Bununla belə , bu yaş dövründə b ə d ənin müxtəlif orqanları və sisteml ərinin inkişafında müə yy ə n uyğunsuzluqlar da nə z ə r ə çarpır. Bə d ən ölçülə rinin ə h ə miyy ə tli v ə qeyri mütə n asib şə kild ə böyümə si yeniyetm ə l ə rd ə h ə r ə k ə tl ərinin koordinasiyasının yöndəmsiz olmasına gətirib çıxarır. B ə d ənin fiziki ölçülə rind ə ki bel ə uyğunsuzluqlar yeniyetmə d ə müə yy ə n psixoloji effektl ər yaradır: o, özünün yöndəmsiz görkə md ə olmasını də rk edir, b undan utanır, onu maskalamaq, ört - basdır etmək üçün qeyri -t ə bii ibar ə li poza alır, kobudluğu ilə ətrafdakıların diqqətini xarici görkə mind ə n yayındırmağa çalışır. Onun görünüşü haqqında yüngül gülüş və ya istehza yeniyetm ə d ə k əskin reaksiya doğurur, onda b el ə fikir yaranır ki, hə qiq ə t ə n reaksiya doğurur, onda belə fikir yaranır ki, hə qiq ə t ən adamların gözündə gülmə li v ə eyb ə c ə rdir. M ə rk əzi sinir sistemi sürə tl ə böyüyə n b ə d ə nin h ə r ə k ə tl ərini sizama salmaq üçün birdə n-bir ə uyğunlaşa bilmir. Bu hal uşağın ail ə d ə v ə m ə kt ə bd ə qeyri- adi davranışına sə b ə b olur. 99 Orqanizimd ə baş verə n fizioloji prosesl ə r n ə tic ə sind ə uşaqların rə ftar v ə davranışında, yaşlılar və yaşıdları ilə qarşılıqlı münasibə tind ə neqativ hallar t ərslik, höcətlik, dikbaşlıq, əhvalın tez və k ə skin d əyişmə si, m ə nfi emosiyalar, b ə z ə n is ə aqressiv t əzahürlər, affekt tipli reaksiyalar meydana çıxır. Yeniyetm ə l ə rin r ə ftar v ə davranışında, öz mə nliyini ifad ə v ə t ə sdiq etm ə k, özünü göstə rm ək, başqalarına onun mövcudluğuna cə lb etm ə k t ə l əbatları güclənmiş olur. Özünütəsdiq, çətin bir işi öz boynuna götürmə k t əşəbbüslə ri artır. Onların şə xsiyy ə tind ə qeyri-sabit, d əyişkə n hallar meydana g əlir:etinasızlıq və hövsə l əlik halları artır. Sübut edilmişdir ki, yeniyetməlik dövrü fiziki keyfiyy ə tl ərin inkişafı və for malaşması üçün senzitiv dördür. Yeniyetm əlik dövründə uşağın müstə qilliy ə artan t ə l əbatı il ə onun h əyata keçirmək imkanları arasındakı ziddiyy ət inkişafın h ə r ə k ətverici qüvvə si rolunda çıxış edir. Bu ziddiyyə td ə n törə y ən yaş böhranı yeniyetmənin yaşlılığa keçidini şə rtl ə ndirir. Psixoloqların fikrincə, ―mə kt ə b nevrozl arı‖na daha çox mə hz yeniyetm əlik dövründə t əsadüf olunur. Bə z ə n bu hal ill ə rl ə uzanır. Yeniyetm ə nin m ə kt ə b, pis qiym ə tl ərüçün qorxusu imtahanlar ə r ə f ə sind ə d ə rin h ə y ə can v ə küyə düşməsi müə lliml ə r, valideyinl ər, ümumiyyə tl ə, yaşlılarla kobudluğu mə kt əb nevrozlarının təzahürləridir. Müasir mə kt ə blil ər arasında çox geniş yayılmaqda olan emosional stress halları uşaqların ümidsizliyə qapılması uğursuz ailə d ə böyümə , h ə yat s ə viyy əsinin aşağı olması, valideynl ə rin c ə miyy ə td ə mövqeyini itirmə si v ə ya cinay ə t m ə suliyy ə tin ə c ə lb edilm əsi, uşağın yaşlılar və ya yaşıdlar arasında istehza obyektinə çevrilmə si, fiziki c ə h ə td ən şikə stlik v ə ya zahiri eyb ə c ə rlik ə n əziz olan adamı itirmə böyüklə rin c əzasından qorxu bir sözlə taleyin q ə fil z ə rb əsi kimi törə yir. Emosional stress g ə rgin psixoloji hal ətdir. O, xeyli müddə t, b ə z ə n aylarla davam edir, ruhi sarsıntı, psixoloji üzüntü şə klind ə özünü biruzə verir. Müasir dövrdə z ə lz ə l ə, daşqın, epidemiyalar, yanğın, müharibə v ə .s kimi fövqalada və ziyy ə tl ə r d ə stresin yaranmasına gətirib çıxaran sə b ə bl ə r 100 sırasına daxil edilir ki, bunlara da stressorlar deyilir. Bütün bunlar heç şübhə siz bir amild ə n- qorxu hissind ən törə yir. Tez-tez t ə krarlanan v ə sürə tli stresl ə r m ə kt ə blil ə rd ə xroniki emosional g ə rginlikl ə r ə , son n ə tic ə d ə vegetativ sinir sisteminin v ə hormonal sisteml ə rinin x ə st ə likl ə rin ə g ətirib çıxarır. Yeniyetm ənin şə xsiyy ətinin formalaşmasında onun yaşlılar və yaşıdları il ə qarşılıqlı münasibə tl ərinin xüsusi rolu vardır. Ünsiyyə t ə v ə başqa adamlarla qarşılıqlı münasibə tl ə r ə t ə l ə bat bu yaş dövründə daha k ə skin v ə g ərgin bir xarakter alır, ə ks gins ə maraq artır. Uşaq yeniyetməlik çağına q ə d ə m qoyark ə n hiss edir ki, o, t ək başına, yalnız öz gücünə h ə yat, onu maraql andıran mə s ə l ə l ər haqqında daha geniş məlumat almaq iqtidarında deyildir: onun inandığı, özünə v ə sözünə etibar etdiyi başqa başqa bir adama ehtiyacı vardır. Qeyd etmək lazımdır ki, yeniyetmə lik ill ə rind ə yaşlılarla münasibə tl ər xeyli mürə kk ə bl əşir və ilk baxışda ziddiyyətli kimi görünür. Lakin bu heç d ə tamamil ə bel ə deyildir. Bir t ə r ə fd ə n yeniyetm ə l ərin böyük hissə si bu yaş dövründə öz valideynlə rin ə, müə lliml ə rin ə daha çox bağlanırlar, di g ə r t ə r ə fd ə n is ə daha çox hüquqlar tə l əb edir, daha çox müstə qillik ist əyir, artıq böyüdüklərini sübut etmək iddiasında olurlar. Yeniyetmə üçün yoldaşlarla ünsiyyə t h ə tta o d ə r ə c ə d ə ə h ə miyy ə t k əsb edir ki, onunla müqayisə d ə t ə lim ikinci plana keçir, doğma adamlarla ünsiyyətin rolu xeyli azalır. Bu cə h ə ti ad ə t ə n ilk d ə f ə ana hiss edir. O görür ki, oğlu və ya qızı artıq nə is ə öz həyatı il ə yaşayır, öz sevinci və k ə d əri haqqında az danışır və ya heç danışmır, evd ən küçə y ə can atır. Qeyd etm ək lazımdır ki, yeniyetmənin yaşıdları onun həyatında olduqca vacib rol oynayır. Onun daxili mövqeyində baş verən yeni psixi törə m ə l ə r yeniyetm əni yaxşı yolda, yaxşı dost olmaq, kollektivdə v ə yaşıdları içə risind ə mövqe qazanmaq, sayılıb - seçilmək onların hörmə t v ə etibarına sahib olmaq t ə l əbatları doğurur. 101 Müasir dövürdə ail ə t ə rbiy ə sind ə atanın rolu mə s ə l əsi çox mürə kk ə b v ə problemli bir şəkil almışdır. Bə zi ail ə l ə rd ə atanın yoxluğu və ya onun öz sosial rolunun itirm əsi uşaqların tə rbiy ə sind ə ananın təsirini gücləndirmişdir. Yeniyetm əlik dövründə şə xsiyy ətin formalaşması onlarda ―avto nom ustanovkaların‖ mə nims ə nilm ə si il ə paralel baş verir. Yoldaşına də ft ə ri köçürmə y ə verm ə y ən, ona ― şparqalka‖ ötürmə kd ə n imtina ed ə n, sinfin sirrini ―satan‖ və.s şagirdlər pis yoldaşlar hesab edirlə r. Yeniyetm əlirin özlə rin ə m ə xsus “yoldaşlıq mə c ə ll əsi” olur. Çox vaxt sinifdə qızlar da belə h ə r ə k ə tl ə rd ə oğlanların mövqeyində durur, onları ―satmaq‖ istə mirl ə r. Yeniyetm ə l ə r ə xlaqi t ə l ə bl ə ri, norma v ə qaydaları, onların mə zmununu düzgün də rk ed ə bilm ə dikl əri üçün pedaqoqlar və valideynl ə r pedaqoji prosesd ə xeyli çə tinlikl ə rl ə qarşılaşırlar. Əlverişsiz şə raitd ə yeniyetm ə l ə rin avtonom əxlaqi qanun pozuntularına gətirib çıxarır. Yeniyetmə l ə rin romantik qeyri-real t ə ss əvürlə rini daxili enerjisini h ə r ə ki f əallığını yarışlara, idman m əşqlə rin ə , b ədii mütaliə y ə , kompüter və xarici dil kurslarına, rə qs v ə musiqi müsabiqə l ə rind ə iştiraka yönə ltm ək, onların asudə vaxtını təşkil etmə k müsbə t n ə tic ə verir. T ə lim ə , ictimai borca m ə suliyy ətsiz münasibə tl ə rinin qarşısını almağa xidmə t edir. Yeniyetm əlik dövründə ideal o brazlaruşaqların özünümüqayisə vasit ə sin ə , özünün və başqalarının hə r ə k ə tl ə rini qiym ə tl ə ndirm ə meyarına, şə xsiyy ətin şə xsiyy ə tin özünütə rbiy ə amilin ə çevrilir. Özünüdə rketm ə v ə özünüqiymə tl ə ndirm ə yeniyetm ənin şə xsiyy ə t baxımından inkişafında ə h ə miyy ə tli rol oynayan yeni psixi törə m ə l ə rdir. Burada m ənlik şüuru yeniyetmənin özü haqqında biliklə ri v ə t ə s əvvürlə ri ə sas yer tutur. M ənlik şüurunun mə nb ə yind ə özünü başqaları ilə müqayisə etm ə k t ə l əbatları durur. Bir çox hallarda yeniyetmənin özü, öz imkanları haqqında tə s əvvürlə ri qeyri- adekvat, yüksə k iddia fonunda t əşəkkül tapır. Yüksə k özünüqiymə tl ə ndirm ə il ə kollektivd ə , ail ə d ə v ə yoldaşları arasında onun real 102 mövqeyi uyğun gə lm ə dikd ə , m ə n əviyyatı və heysiyyatı tə hqir olunduqda yeniyetm ə il ə ətrafdakılar arasında münaqişə l ər yaranır. Yeniyetm ə nin m ə nlik v ə əxlaqi şüurunda baş verə n d əyişiklə r onun psixi simasında yeni bir xüsusiyyə tin- “yaşlılıq hissini və meylinin” yaranmasına s ə b əb olur. ― Yaşlılıq hissi‖ yeniyetmənin şə xsiyy ətini başlıca xüsusiyyə tidir. Yeniyetm ə d ə şə xsi l ə yaq ə t hissini qorumaq v ə t ə sdiq etm ə k c ə hdl əri güclə nir. Yeniyetm ənin intellektual sferasında yaranan başlıca psixi yenilik mücə rr ə d t ə f əkkür imkanlarının genişlə nm ə sidir. T ə f əkkürün bu ali növü yeniyetm əlik dövründə ə yani- obrazlı tə f ə kk ürü üstə l ə yir v ə şagirdlə rin riyaziyyat, fizika, kimya v ə .s. kimi d ə qiq elml ə ri m ə nims ə m ə sind ə ə h ə miyy ə tli rol oynayır. Burada biliklə rin m ə nims ə nilm ə si il ə t ə f ə kk ürün inkişafı arasında ikit ə r ə fli ə laq ə yaranır: yeni biliklə rin ə ld ə edilm ə si t ə f əkkürün tə kminl əşmə sini stumullaşdırır, tə f əkkürün inkişafı isə bilikl ə rin sisteml əşmə sin ə, onların t əcrübə d ə t ətbiqi bacarıqlarının inkişafına aparır. Yeniyetm əlik dövründə intellektual inkişafın mühüm xüsusiyyə ti ondan ibar ə tdir ki, t ə f əkkür keyfiyyə tc ə yenil əşə r ə k dic ə r psixi prosesl ə rin, h ə r şeydə n ə vv ə l Yüklə 2,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|