Фаиг Абдуллайев

 
**** 
Aslan bəy Əyin kəndində evdə oturmuşdu, qonşudan bərk 
qışqırıq səsi eşidir. Boğuq it səsi və bir  kişinin yalvarışı 
eşidilir: ay Allahı sevən, qoymayın bizi it yedi… 
Aslan bəy çölə  çıxanda gördü ki, qonşu itini bir dilənçi 
kişinin üstünə salıb. Dilənçinin yanında nəvəsi də var imiş. 

Фаиг Абдуллайев____________________________________  
 
300
Kişi uşağı qorumaq üçün əynindəki çuxanı  və başqa 
paltarlarını verir itin ağzına. Kişinin üst paltarları  didik-didik 
olmuşdur. Aslan bəyin qonşusu, Çolaq Astan və onun qaynı 
Fərman durub bu mənzərəni həvəslə seyr edirlər. Ailənin o 
biri üzvləri də tamaşaçıların sırasındadır. Bu mənzərəni görən  
Aslan bəy bərk əsəbiləşərək  gedib evdən tüfəngi götürür  və 
tüfəngi qaldırmağı ilə itin beyninin dağılmağı eyni vaxta 
düşür. Çolaq Astan: 
– Aslan bəy, qonşuyuq axı, iti niyə vurdun?- deməyi ilə, 
Aslan bəyin tüfəngi onlara tərəf tuşlaması çox çəkmədi. 
Onlar qorxudan qaçıb evə  doluşdular.  
Aslan bəy deyir: 
– Qırışmal köpəkuşağı, yolçunu itə yedirdir, özü də  həzz 
alır, hələ deyir ki, iti niyə vurdun. 
Aslan bəy yolçuların hər ikisini evə  gətirib öz paltarla-
rından onlara geydirib bir az da pay-para verdikdən sonra yo- 
la salır. 
Yeri gəlmişkən, bu xatirələri yazan Nuşirəvan müəllim 
Xələc kəndindəndir. 
 
**** 
Mən yuxarıda Aslan bəyin  əmisi oğlu çar generalı olan 
Calal bəy Sultanov barədə danışmışdım. İndi isə sizə onunla 
bağlı maraqlı bir əhvalatdan bəhs edəcəyəm. 
O həmişə  Zəngəzura gələndə  Xələc kəndindən olan Mə- 
həmməd kişinin müşayiəti ilə ətraf kənd və bölgələri gəzər və 
Rusiyaya yola düşməzdən  əvvəl Məhəmməd kişiyə ailəsinə 
bir il bəs edəcək qədər pul verərdi. 
Aslan bəy ilə əmioğlu olsalar da şıltaqlığına və rus təbiətli 
olmasına görə araları sərin idi. Məhəmməd kişi nəql edirdi ki, 
Gorusdakı mehmanxanadan Cəlal bəyi yola salırdım. Meh- 
manxanada başqa bir erməni generalı da var idi. Yaxınlıqdakı 

 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов
 
 
301
evlərdən birində toy mərasimi keçirilirdi. Gəlib ermənini toya 
dəvət etdilər. Aradan bir az keçmiş Calal bəy mənə dedi ki, 
sən burada ol mən də gəlirəm. Calal bəy gedəndən sonra xey- 
li gözlədim qayıtmadı, ardınca çıxdım. Gördüm ki, toyun 
bişmiş qazanları  və digər  əşyalar evin qarşısındakı  dərəyə 
tökülüb. Erməni generalı da daxil olmaqla bütün toy əhli 
Calal bəyə yalvarıb ondan üzr istəyirlər.   
Bir gün Calal bəyi toy məclisinə dəvət edirlər. Bu vaxt bə- 
yin yanında bir nəfər seyid də olur. Calal bəy çıxarıb seyidə 
bir onluq verir və deyir ki, məclisdə içki olacaq sən ora get- 
mə. 
İçki məclisi başlayandan sonra Calal bəy baxır ki, seyid də 
məclisdədir. O, seyidə müraciətlə deyir: – Axı, mən dedim ki, 
içki məclisi olduğuna görə siz bura gəlməyin. 
Seyid deyir: – Əşi, nə olar gəlmişəm də. 
Calal bəy deyir: 
– Papağını qaldır, deyəcəm nə olacağını. Seyid papağını 
qaldıran kimi Cəlal bəy tapancasını çıxarıb seyidin alnından 
bir güllə vurur. 
 
**** 
Qarıqışlaq kəndindən olan Qəhrəman əmi deyərdi. 
Calal bəy Sultanovun el arasında ləqəbi piyanska idi. Bil- 
səniz o piyanska sözü hansı mənanı verir? Çünki onun vurub 
öldürdüyünə sorğu-sual yox idi. O Nikolayın sol böyründə 
oturur. 
 
**** 
İndi sizin nəzərinizə daha bir maraqlı  əhvalatı çatdırmaq 
istəyirik. Bir gün Cəlal bəy adamlarına əmr edir ki, toy gecəsi 
başa çatmamış gəlini götürüb mənim yanıma gətirin. Bundan 
xəbər tutan gəlinin valideynləri vahimə içində, ağlaya-ağlaya 

Фаиг Абдуллайев____________________________________  
 
302
özlərini Aslan bəyin yanına çatdırırlar: “Amandı, Aslan bəy! 
Namusumuz ayaqlar altına atılır. Sizin əminiz oğlu, general 
Calal bəy mühafizəçilərinə göstəriş verib ki, toy gecəsi gəlin 
birinci mənim yanıma gəlməlidir. Aslan bəy, sizə yalvarırıq. 
Ümidimiz göydə Allaha, yerdə sizədir. Ölmüşük, bizi yerdən 
götürün.” Bu xəbəri eşidən Aslan bəy bərk hiddətlənərək 
yüksək səslə bildirdi: “Biqeyrət, binamus. O, bizim nəslin 
adını biabır eləyir? Onun dərsini mən özüm verəcəm!” Və 
Aslan bəy dərhal adamlarına göstəriş verib Calal bəyin bütün 
mühafizəçilərini toy evindən oğurlatdırır. Toy axşamı Calal 
bəyə Aslan bəyin bir məktubu çatdırılır. Məktubda aşağıdakı 
sözlər yazılmışdı: “Biqeyrət, binamus. Sən bizim nəslin adını 
biabır eləyirsən? Bura Rusiya deyil, Zəngəzurdur. Burada 
namus məsələsi ilə  əlaqədar olan bütün məsələlər Rusiya 
qanunları ilə deyil, şəriət qanunları ilə həll edilir. Ona görə də 
verdiyin sərəncamın nə ilə  nəticələnməyini yadda saxla. 
Adamların hamısı salamatdır və toy gecəsindən sonra 
evlərinə buraxılacaqdır. Bundan sonra Zəngəzurda ya sən 
qalmalısan, ya mən!”  
 
Aslan bəy
 
Bu hadisədən sonra Zəngəzurdan Calal bəyi qovur. Calal 
bəy işin nə ilə qurtaracağını bilərək qəzanı tərk edir. 
Nuşirəvan müəllimin xatirələrində qeyd  olunur ki, Aslan 
bəy Qarabağa və Zəngəzura rəhbərlik edərkən  o bütün qəza-
ların mərkəzi olan  Şuşa şəhərində oturudu. Şuşalıların dedi-
yinə görə o zaman hər kəs ona Çaylı Aslan bəy dyə müraciət 
edirdi. Çaylı Aslan bəy həm  daşnak quldurlarını, həm də 
içimizdə olan quldurları böyük igidliklə zərəsrsizləşdirir, on- 
ları məhv edir, həbs etdiklərini də ədalət məhkəməsinə təhvil 
verirdi. İndi də onun cəsurluğu və qəhrəmanlıqları haqqında 
Şuşanın yaşlı adamları ürək dolusu danışırlar. O vaxtlar Qa- 

 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов
 
 
303
çaq Nəbiyə  də Çaylı  Nəbi deyərmişlər. Qubadlı camaatına 
Çaylı eli deyərmişlər. Çünki Qubadlı  ərazisi Həkəri və  Bər- 
güşad kimi iki gözəl çay  vadisində yerləşirdi. 
Ermənistanın  Əcənan dairəsində ermənilər azərbaycanlı 
kəndlərini mühasirəyə alıb uşaqdan böyüyə hamını  qəddar-
casına qırırdılar. Mahruzlu kəndində yaşayan Ədil danışırmış 
ki, kəndimizdə adamların çoxunu qırdılar. Mənim altı qarda- 
şımı və bacım Mehribanı öldürdülər, meyitləri mənim üstümə 
yığdılar (Onlar məni ölü biliblər). Atam Kərbalayı Cavad qa- 
çıb atını və yazdığı məktubu naxırçıya verir, deyir ki, Qubadlı 
səngərinə çapsın, məktubu Aslan bəyə çatdırsın. Naxırçı 
məktubu  Əyin səngərində Aslan bəyə verir. O, adamları 
toplayıb məktubu onlara oxuyur. Səksən nəfərə yaxın adamla 
ora tələsir. Gedənlərin arasında Burcalı Hüseynov, Abbasəli 
Muradov,  Şirin Həşimov və başqa igidlər silahlanıb  Əcənan 
dairəsinə yollanır. Aslan bəy orada da ağıllı tədbir görür. On 
metr hündürlüyündə olan sıldırımla iyirmi səkkiz nəfərlə 
gedir. Qalan adamlara tapşırıq verir ki, Ermənilərin yaşadığı 
yeri mühasirəyə alsınlar. Onlara hər tərəfdən atəş açılsın. Özü 
isə  çətin yolla, sıldırımla gedir. Ermənilərin bərk saydıqları 
keşikçi qoymadıqları yerdən hücuma keçən iyirmi səkkiz 
nəfər atəş açan kimi hər tərəfdən atəş davam etdirildi. Erməni 
quldur dəstəsi darmadağın edildi. Aslan bəyin dəstəsi itki 
vermədi. Qalan adamları, yaralı  və ölənləri yeni hücum 
gözlənilən kənddən köçürüb gətirdilər.  Ədil müalicə edildi, 
sağaldı. Onların qisasını daşnaklardan aldığı üçün Əcənan 
kəndinin camaatı Aslan bəyə  təşəkkür və minnətdarlıq dolu 
məktublar yazdılar, onunla görüşlərində öz səmimi hisslərini 
dilə gətirməkdən çəkinmədilər. 
Aslan bəy vurulandan sonra Pəyhan deyilən yerdə qaya- 
ların arasında gizlənmişdi. Yaralar olduqca ağır və ciddi idi. 
Belə bir vəziyyətdə yaxınlıqdakı “tısıx” ləqəbli birinin keçdi- 

Фаиг Абдуллайев____________________________________  
 
304
yini gördü və ondan evlərinə sifariş göndərmək üçün yanına 
çağırdı.”Tısıx” dünənki qarətçilərdən biri idi. Ona görə  də 
heç kəsin olmadığını görüb qisasını almaq üçün Aslan bəyi 
iki dəfə güllələdi. Beləliklə Aslan bəy həlak oldu.  
Artıq Aslan bəyin meyidinin yeri hamıya bəlli idi. Lakin 
hökumət adamları ciddi əmr vermişdilər ki, heç kim Aslan 
bəyin cəsədinə yaxın düşməsin. Buna baxmayaraq Aslan bə- 
yin əmisi oğlu, vaxtilə onun işçisi olmuş Behbud bəy Sulta- 
novun həyat yoldaşı Minə xanım heç nəyə məhəl qoymadan, 
öz həyatına risk edərək Aslan bəyin meyidinə yaxınlaşmışdır. 
Meyiti yuyub dəfn eləmək üçün Xələcli Abbasquluya adam 
göndərdilər. Meyit nəhayət ki, dəfnə hazır vəziyyətdə idi.  
Əyin, Çardaxlı, Xələc Tarovlu, Misdan, Xallava, Qarıqış-
laq, Hacılı, Məmmədli, Xudular, Qurdalaq, Şamsız, Ağbulaq 
camaatının demək olar ki, hamısı, qalan kəndlərin isə nüma- 
yəndə heyəti dəfndə  iştirak edirdi. Qarağac kəndinin  ərazisi 
insan dənizini xatırladırdı. Xalq öz qəhrəmanı, xilaskarı arxa- 
sı, ümidi ilə vidalaşmağa gəlmişdi. Camaatın nəzərini cəlb 
edən ağlayanlardan biri Bayram kişi idi. O ermənilərlə vuruş- 
da həlak olmuş tək oğlunun iyini Aslan bəydən alırdı. Aslan 
bəyin ölümü onun belini ikinci dəfə qırmışdı. Ağlayan ağbir- 
çək analardan biri erməni əsarətindən ailəlikcə azad olduqla- 
rına görə, digəri isə divansız bir yerlə haqqı-ədaləti bərpa 
etdiyinə görə Aslan bəyə dualar edir, rəhmətlər diləyirdilər. 
Təkcə bir nəfərin “tısıxın” nə üçün ağladığını bilmək müm- 
kün deyildi. O, ya cinayətinin açılmaması üçün Allaha yalva- 
rır və ya özü ölüm xofu ilə üzbəüz dayandığına görə kövrəlib 
yaş tökürdü.  
1922-ci il oktyabrında Mac kəndində hökumətdən küsmüş 
vəziyyətdə, atası Kərbəlayi Hüseyn bəyin kəndi olan Macda 
dincələn Aslan bəyə  mərkəzi hökumət başda Nəriman Nəri- 
manov olmaqla ona müraciət etdi. Aslan bəy Zəngəzurda baş 

 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов
 
 
305
qaldırmış separatizmin qarşısını almaq, bu diyarın qəhrəmanı 
olan Sizə tapşırılır. Bu gün hər vəchlə Azərbaycanın parça- 
lanmasının qarşısı alınmalıdır. Mərkəzin bu müraciətinə ca- 
vab olaraq Aslan bəy ona sadiq olan bütün hərbi dəstələri 
qaldırır və qoçu Təhməzə öz tələbini göndərir. “Qoşu Təh- 
məz, bu gün Azərbaycanın heç bir ad altında parçalanmasına 
yol vermək olmaz. Ona görə də, öz dəstənizi Zəngəzurun Qu- 
badlı  qəzasının mərkəzindən, Xanlıq kəndindən  çəkin,  əks 
halda siz oradan zor gücünə çəkilmək məcburiyyəti qarşısın- 
da qalacaqsınız”. Bu tələbinə müsbət cavab almayan Aslan 
bəy bütün dəstəsini Xanlıq mərkəzinə yeridir Qoçu Təhməzi 
alnından vuraraq bu hərəkatı yatızdırır və bu bölgədə Azər- 
baycan hökumətini bərpa eləyir, buna görə də o ölkə rəhbər- 
liyi tərəfindən mükafatlandırılır.  
Deyilənləırə görə Qoçu Təhməz yaralanarkən öz yaxınla- 
rına vəsiyyət edib ki, Aslan  bəyə  mənim xahişimi çatdırın, 
məni özü dəfn etdirsin. Gədə-güdə atın quyruğuna bağlayıb 
sürüyərək məni biiman etməsinlər. Bu xahiş Aslan bəyə 
çatdırılan kimi göstəriş verir onu el adəti ilə dəfn etdirir. Bu 
əməl artıq bəyliyin fəlsəfəsini açır. Bütün bunları Savalan 
Şirinov danışarkən bir şeyi də xüsusi olaraq qeyd etdi. Aslan 
bəy Qoçu Təhməzi dəfn etdirərkən hamı çaşmışdı. Çünki 
birinci gülləni Təhməz ona atmışdı.  
Bu illərlə bağlı  aşağıdakı arxiv sənədi ilə tanış ola 
bilərsiniz. Çox təəssüflər olsun ki, xanlıq üsyanının yatırılma- 
sını da kommunistlər öz adlarına çıxıblar. Həmin göstərdiyi- 
miz sənəddən məlum olur ki, o vaxt Zəngəzur qəzasının fəal 
kommunistlərindən olan Aslan bəyin əmisioğlu Abbas Sulta- 
nov mərkəzə göndərdiyi məlumatında  bu üsyanın məhz As- 
lan bəy tərəfindən yatırılmasını gizli saxlamışdır. Səbəb də 
məlum idi. 

Фаиг Абдуллайев____________________________________  
 
306
Azərbaycan Respublikası Prezident Aparatının Siyasi 
Sənədlər Arxivi, fond 1, siyahı 85, saxlama vahidi  214 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов
 
 
307
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Фаиг Абдуллайев____________________________________  
 
308
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов
 
 
309
 
 
 

Фаиг Абдуллайев____________________________________  
 
310
 
**** 
Respublika Dövlət Elm və Texnika sənədlər arxivinin di- 
rektoru, əməkdar mədəniyyət işçisi Şahsuvar Həşimovun de- 
dikləri də son dərəcə maraq doğurur və onun xatirələrinin  
hamısı faktlara söykənir. Qeyd etmək lazımdır ki, Şahsuvar 
Həşimov əslən Zəngəzurun Əyin kəndindəndir.  
– Mən uşaq olanda yaşlıların söhbətlərini  həvəslə dinlə-
yərdim. Ən çox xoşuma gələn söhbətlər üzünü görməsəm də 
adını eşitdiyim yerli qəhrəman, igid şəxsiyyət  Aslan bəy Sul-
tanov haqqında idi.  
Mən onun 20 metr məsafədən iynəni güllə ilə vurması, 
ceyranı görmədən uzaq məsafədən onun səsi ilə yerini müəy- 
yənləşdirib güllə ataraq ovlayan və ətrafındakılara: “Mən onu 
başından vurmuşam, gedin gətirin”,- deyən  bir igid olması 
haqqında möcüzəyə, əfasnəyə oxşayan həqiqətləri az eşitmə- 
mişdim. Mən belə söhbətlərə saatlarla qulaq asmaqdan doy- 
mazdım.  Eşitdiyim çoxsaylı söhbətlərdən biri bu gün də 
xatirimdədir.  
Bir gün anama – Xalq yazıçısı Süleyman Rəhimovun 
böyük bacısı Qiymət xanıma yalvardım ki, keçmişdə gördüyü 
maraqlı hadisələrdən mənə danışsın. O tərəddüd etmədən 
həmyerlimiz Aslan bəy Sultanovdan söhbət açdı: 
– Bala, Aslan bəy çox igid və cəngavər bir insan idi. Bilir- 
sən, mən onun səviyyəsində başqa bir cəngavər eşitməmişəm. 
Aslan bəy  hədsiz çevik, cəld, namuslu bir şəxsiyyət idi. Bi- 
zim elin insanları ona pərəstiş edirdilər. Ermənilər bizim 
Əyin kəndi ətrafında canfaşanlıq edərkən, müsəlman qadınla- 
rın döşünü kəsir, uşaqları süngüyə keçirir, əsir götürdükləri 
azərbaycanlıların belinə qaynar samovar bağlayır, onlara ölə- 
nə qədər olmazın işgəncələr verirdilər. Bu zaman Aslan bəy 
əsl aslan kimi hərəkət edərək onların cavabını artıqlaması ilə 

 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов
 
 
311
verərdi. Onun seçdiyi məkanlardan biri də, bizim uzun illər 
Ocaq zəmi adlandırdığımız sahə idi. Həmin Ocaq Zəmi ətraf 
kəndlərdən Ermənistana gedən yolun üstündəydi. Bu yoldan 
həm də Ermənistanın yaxın kəndlərindən gələrək bizim qonşu 
kəndlərdə canfəşanlıq edən, günahsız insanlara işgəncələr 
verən erməni daşnakları da keçərdi. Aslan bəy həmin daşnak- 
lara layiqli cəzalarını vermək üçün təklikdə Ocaq Zəmiyə 
gedərək otlardan başna papaq düzəldib, bədəninə də otlardan 
örtük düzəldərək (komfulyaj) heç kəsin diqqətini cəlb etmə- 
dən zəminin ortasında özünə mövqe tutardı. Daşnak quldur- 
ları oradan keçərkən Aslan bəyin gülləsinə tuş  gələr, məhv 
edilərdi. O zəminin ortasında tutduğu mövqedən o qədər tə- 
səvvürolunmaz sürətlə qalxıb atəş açar, daşnakları vurar və 
yenidən mövqe tutardı ki, daşnaklar güllənin haradan atıldığı- 
nı    təyin etməyə macal tapmazdılar. Bu metodla Aslan bəy  
orada olan daşnakların axırına çıxardı.   
Ağsaqqallar deyirdilər ki, Aslan bəy Zəngəzurun hər bir 
yerində törədilən daşnak vəhşiliklərinin cavabını artıqlaması 
ilə verərdi. Ən çətin anlarında insanlar ümidlərini Asln bəyə 
bağlayar, ona – öz qəhrəman sərkərdələrinə arxalanardılar. 
Aslan bəy günahı olmayan heç kəsə, hətta günahsız erməniyə 
belə güllə atmazdı. Xalq arasında deyərmişlər ki, o ancaq za- 
lımlara qarşı zalım olub.  
Yaşlı adamlar deyərmiş ki, Aslan bəy yaxın  ətrafları ilə 
oturub dərdləşərkən tez-tez bu el məsəlini işlədərmiş: “Keç- 
mə namərd körpüsündən qoy aparsın sel səni, yatmam çaqqal 
yatağında aslanlar yesə məni.” 
O dünyasını da  əsl aslan kimi, düşmən qabağında əyilmə- 
dən dəyişdi. Tülkülər, çaqqallar qarşısında ölümün gözlərinin 
içinə düz baxaraq  dəyişdi. Çünki qəhrəmanlıq missiyadır, o 
tanrı  tərəfindən verilir, vəzifə tutmaq deyil. Seçilmiş  qəhrə- 
manlar  ölərkən də öz ölümləri ilə son qəhrəmanlıqlarını edib 

Фаиг Абдуллайев____________________________________  
 
312
dünyadan köçürlər. Çünki şüurlu ölümdən qorxmayan insan- 
lara mənəvi ölüm yoxdur. Əsl qəhrəmanlar şərəfli ölümü düş- 
mən qarşısında əyilməkdən üstün tutanlardır! Qəhrəmanlığın 
fəlsəfəsi də elə budur.  
Şahsuvar müəllim onu da dedi ki, o zamanlar məsul vəzi- 
fələr tutmuş  İsmayıl  Şəfiyevdən soruşanda ki, rəhbər vəzifə 
tutmuş komissarların xarakteri necəydi? İsmayıl müəllim belə 
cavab verdi: Onların hamısı kitablarda təsvir olunan kimi de- 
yildilər. Məsələn, yollar və rabitə komissarı Çingiz İldırım 
M.Qorkinin təbirincə deyildiyi kimi şimşək, od, alov deyildi. 
Tez-tez yığıncaqlarda Çingiz İldırım müxtəlif vədlər verər, 
lakin bunlara əməl etməzdi. Mənim də iştirak etdiyim iclasla- 
rın birində o yenə də vədbazlığını davam etdirdi. İclas zalın- 
dan çölə  çıxarkən biz hamımız onun xidməti avtomobilinin 
arxasında içində süpürgə olan bir vedrənin bağlandığını gör- 
dük. O xeyli əsəbiləşib bildirdi ki, məni  təhqir edəni tapa- 
cam.  İ.Şəfiyev onu sakitləşdirərək bildirir ki, sən onu tapa 
bilməzsən, çünki günahkar özünsən. Nə qədər yalançı vədlər 
vermək olar? Bu vedrəni bağlayan sənin yalançı vədlərindən 
təngə gələn sadə insanlardır.  
Tarix boyu yalan vədlər vermiş  hətta  şahların belə atla- 
rının quyruğuna süpürgə ilə vedrə bağlayırdılar ki, bir də ya- 
landan vəd verməsin, camaatı aldatmasn. 
 
**** 
Gorusun Qurdqalaq kəndində yaşamış, (vaxtilə Aslan  bə- 
yin milis işçilərindən biri olub) xalq arasında Geroy Əli ləqə- 
bi ilə tanınan ağsaqqallardan birinin söhbətlərinə görə  Qafa- 
nın Zeyvə kəndində Şamxal adlı bir gənci erməni daşnakları 
qətlə yetirmişdilər. Onun qohumları bu xəbəri Aslan bəyə 
çatdırırlar. Aslan bəy də öz növbəsində bu vəhşiliyə cavab 
olaraq həmin kənddə bu hadisəni törədənlərdən  Şamxalın 

 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов
 
 
313
qisasını alır, daşnak dəstəsinin üzvlərindən, qətlin iştirakçıla- 
rından 38 nəfərinin başını  kəsdirərək onlara dağ  çəkib, gü- 
nahsız bir gəncin qanını alıb.  
Gorusun Qurdqalaq kəndində anadan olmuş Rafiq Abdul- 
layevin atası rəhmətlik Balaca Abdullayevdən eşitdiyi xatirə- 
lər də maraq doğurur. Rafiq müəllim deyir ki, atam Aslan bə- 
yin mahir atıcılığı ilə bağlı bir çox maraqlı əhvalatları həmişə 
ürək dolusu ilə nəql edərdi.   
Aliminiumdan olan qabı bir nəfər var gücü ilə havaya  
atar, qab yerə düşənə qədər Aslan bəy deyirmiş ki, o yerə ça- 
tana qədər onu neçə dəfə güllə ilə deşəcək. Qab yerə düşəndə 
Aslan bəyin verdiyi proqnoz tamamilə düz çıxarmış. Insanlar 
heyrətdən donub qalarmışlar. 
Başqa bir söhbətində kişi deyərmiş ki, toyuq yumurtalarını 
yolun sağından-solundan müxəlif məsafələrdə düzərmişlər, 
Aslan bəy də atın belində sürətlə çaparaq gələr, düzülmüş yu- 
murtaların hamısını güllə ilə vurarmış. 
Bir dəfə Aslan bəy  meşədə  ağacın dibində namaz qılar- 
kən onun düşmənlərindən biri bəyin namaz qıldığını görüb 
onu öldürmək fikrinə düşüb. Həmin adam onu öldürmək istə- 
yərkən canına bir qorxu xofu dolub, düşünüb ki, birdən güllə 
açılmaz, ya da çaxmağı çəkərkən onun çıqqıltısını eşidə bilən 
Aslan bəy onu cəld bir hərəkətlə vurub öldürə bilər. Bu hadi- 
səni sonralar həmin adamın özü etiraf edirmiş... 
 
**** 
Rafiq müəllim atasından eşitdikləri xatirələrə istinad edə- 
rək maraqlı bir hadisə danışdı. Andronik dəstəsi ilə Türkiyə 
ərazisindən keçib Zəngəzur kəndlərini talan edib, yandırıb, 
camaata divan tutub, kəndləri viran edərək Gorusa qədər gə- 
lib çıxmışdı. Ancaq o hiss etmişdi ki, Gorusdan Xankındinə 
keçmək üçün onun qarşısında Aslan bəy kimi keçilməz bir 

Фаиг Абдуллайев____________________________________  
 
314
qala var. Ona görə Aslan bəylə görüşmək üçün onun yanına 
elçilərini göndərir. Aslan bəy onunla görüşə razılıq verir, gö- 
rüşə kiçik bir dəstə ilə gedir, görüş  zamanı Andronk ondan 
Xankəndinə gedərkən yolunun kəsilməməsini xahiş edir, 
onun təhlükəsizliyinə təminat alır, əvəzində vəd edir ki, bun- 
dan sonra Zəngəzurun  ərazisində bir müsəlmana da güllə 
atılmayacaq. Daşnak psixologiyasını  dərindən bilən Aslan 
bəy kimi bir  sərkərdə  düşməni öz metodu ilə  məhv etmək 
prinsipinə sadiq qalaraq Andronikin şərtləri ilə razılaşdığını 
bildirir. Amma qeyd edir ki, camaatın şübhələnməməsi üçün 
əvvəlcə silahları  keçirsinlər, sonra da ordu keçsin. Aslan bə- 
yin düşmənləri də yaxşı bilirdilər ki, o sözünə sadiq adamdır. 
Andronik də Aslan bəyin şərti ilə razılaşır. Aslan bəy də dər- 
hal öz adamlarından bir-neçəsini Sultan bəyin yanına göndə- 
rir, ona hazır döyüş planını verir və tapşırır ki, bu plan əsa- 
sında hərəkətə keçsinlər. Onun təlimatına görə  Mığı  dərəsi  
Androniki  “sürpriz qarşılama” üçün ən əlverişli yer idi. Daha 
sonra Aslan bəy öz ordusu ilə planını həyata keçirmək üçün 
hərəkətə keçir. Andronik ordusu öz əli ilə “bağışladığı” silah- 
larla tələyə salınaraq məhv edilir. Coğrafi cəhətdən Mığı 
dərəsi bir tərəfi sıldırım qayalar, digər  tərəfi də sərt dağlarla 
əhatələnmiş  dərədir. Daşnaklar atın, ulağın belində silah 
sursatı o tərəfə keçirdikdən sonra silahlar bizimkilərin  əlinə 
düşür, bundan xəbərsiz olan daşnaklar yollarına davam etdik- 
də isə bir tərəfdən Aslan bəyin, digər tərəfdən də Sultan bəyin 
silahlılarının gülləsinə tuş gəlirlər. Maraqlısı odur ki, daşnak- 
ları məhv edən güllələr onların öz silahlarından atılırdı. O dö- 
yüşdə Andonik özünə sadiq kiçik bir dəstə ilə geriyə- Gorusa 
tərəf  qaçıb canını qurtara bilirb. Bu hadisənin ən maraqllı və 
diqqəti çəkən cəhəti odur ki, Aslan bəy cəsarətini itirmədən 
Gorusun içində Androniklə görüşə gedib, daha sonra isə An- 
droniki inandıra bilib ki, camaat inansın deyə əvvəlcə silah- 

 ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов
 
 
315
ları o tərəfə keçirmək lazımdır və Andronik də buna inanıb. 
Andronik də Aslan bəyi inandırmağa çalışıb ki, camaata 
xəbər verə bilər ki, bundan sonra daşnaklar Zəngəzurda mü- 
səlman  əhalisinə qarşı bir də zorakılıq etməyəcəklər. Aslan 
bəy bu daşnak tülkülərinin hiylələrindən yaxşı xəbərdar idi və 
bilirdi ki, əgər Andronik Xankəndinə, Qarabağa keçib Dro ilə 
birləşərsə Qarabağda qan su yerinə axacaq. Ona görə  də    
Aslan bəy ilk baxışdan Andronikə inandığını göstərsə də An- 
droniki silahları göndərməyə, sonra ordunu çəkib aparmağa 
razı salır və qurduğu plan əsasında daşnaklara ağır zərbə 
vurur.  Bu döyüşdə  Aslan bəyin dəstələrinə Kəlbəcərdən və 
ətraf yerlərdən də sayseçmə igidlər köməyə  gəliblər. Aslan 
bəyin Andronik döyüşçülərini öz silahları ilə öldürməsi yerli 
camaat arasında şərəfli bir tarix kimi hörmətlə xatırlanıb.