Фаиг Абдуллайев
Yüklə 6,46 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Фаиг Абдуллайев____________________________________
- ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов
- Фаиг Абдуллайев____________________________________ 232 səh55
- ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 237 жа Аслан бяй вя Бящлул Яфянди, Шащсуварбяй Кялянтяров
- 410-жу фонд, сийащы 1, иш 205
- ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 245 səh 125 Nəzər Heydərov kitabın 125-ci
- Фаиг Абдуллайев____________________________________ 248 səh 57
- Ясэяр бяй, Нифталы бяй, Гасым бяй вя Абдулла бяй.
|
88-ci səhifənin sonunda yazır ki, “...atam qubernatorun idarəsinə gedib Çingiz İldırımın qəbuluna düşdü. Çingiz ona dedi ki, tezliklə bizi azad edəcəklər və istintaqı təzə qəza rəisi Axundova tapşıracaqlar. Çingiz İldırım atama verdiyi sözü yerinə yetirdi. Şuşa həbsxanasında bir ay yatandan sonra üçümüzü də azad etdilər. İlk baxışdan oxucu burada nə var ki, deyib üstündən ötüb keçə də bilər. Amma maraq doğuran bir məsələyə aydınlıq gətirməyi vacib sayırıq. Nəzər Heydərov kitabda həbs olun- ma tarixini 1919-cu ilin 21 iyunu kimi göstərir. Əslində isə Фаиг Абдуллайев____________________________________ 228 azad olunması haqqında yazır ki, Çingiz İldırımın köməkliyi ilə bir ay Şuşa həbsxanasında yatdıqdan sonra azadlığa buraxılıb. Nəzər Heydərovun və onun yaxın qohumlarının azadlığa buraxılması yalnız müsavat hakimiyyəti devrildik- dən, Sərməstbəyov və onun komandası istefaya göndəril- dikdən, bolşeviklər hakimiyyətə gəldikdən sonra baş verib. O vaxt Çingiz İldırım heç vaxt qəza hökumətinə təsir etmək qüvvəsində olmayıb. Əgər onun hər hansısa bir gücü olsaydı öz doğma əmisi oğlu Abbas Sultanov Zəngəzurun Laçın hissəsində gizli fəaliyyət göstərdiyi zaman həbs olduğunda kömək edib onu azad etdirərdi. Nəzər Heydərov oxucuu çaşdırmaqda davam edərək Çingiz İldırımın hansısa gücə qadir olduğunu qələmə verməyə çalışır. Faktiki olaraq Nəzər Heydərov 1919-cu ilin 21 iyun tarixindən Azərbaycanda So- vet hakimiyyəti qurulan günədək, təxminən 10 ay müddə- tində Şuşa həbsxanasında müsavat hökumətinin əleyhinə işlədiyinə görə ittiham olunaraq xəyanətkar kimi həbs olu- nub. səh 51. Nəzər Heydərov yazır: “... qarət olunmuş mallar Tatev kəndində Xudabaxış bəy Orbelyana ötürürlər. Aparılan mal- qara Tatev kəndində satılmayanda Əli bəy Xuramalinskinin əli ilə xaricə, İran xanlarına göndərirdilər. Orada artıq malları da alırdılar. Quldurlar sevinirdilər”. Bir gün Əmir bəy quldur- ları öyrədir ki, Gürcülü (Nəzər Heydərovun anadan olduğu kənd) kəndinin mal-qarasını qovub aparmaq lazımdır. Sonra guya Əmir bəyin xahişi ilə qaytarıb vermək lazımdır ki, Gür- cülülər bundan sonra özlərini Əmir bəyə (Əmir bəy sultanov da Aslan bəyin əmisi oğlu idi) borclu bilsinlər, itaətindən çıxmasınlar. ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 229 Müəllif bu yerdə də nə məqsədləsə yenə öz ənənəsinə sa- diq qalaraq bir çox mətləblərin üstündən öz üslubuna uyğun olaraq sükutla keçir. O Əli bəy Xuramalinskinin adını çəksə də onun kimliyi barədə heç nə yazmır. Əslində isə Azərbay- can Respublikası Prezident Aparatının Siyasi Sənədlər Arxi- vində fond 1, siyahı 2, saxlama vahidi 105 qrifi ilə saxlanı- lan sənəd də təsdiq edir ki, o vaxt Əli bəy Xuramalinski qəza milis idarəsinin rəisi Aslan bəy Sultanovun köməkçisi, eyni zamanda sərhəd zonasına aid olan 4-cü sahənin milis rəisi olmuşdur. Bu faktı gizlətməyin arxasında hansı məqsədin dayandığını bilmək bir o qədər də çətin deyil. Müəllif yazmır ki, həmin vaxt qəza inqilab komitəsinin sədri Aslan bəy Sul- tanovun əımisi oğlu Xudabaxış bəy Sultanov, qəza milis ida- rəsinin rəisi Aslan bəy Sultanov, İstintaq komissiyasının üzvü Aslan bəy Sultanovun başqa əmisi oğlu Behbud bəy Sulta- nov, cinayət axtarış şöbəsinin rəisi isə digər əmisi oğlu İsrafil bəy Sultanov idi. Onun bunları gizlətməkdə məqsədi o idi ki, Aslan bəy fenomeninin yenidən ortalığa çıxmasından ehtiyat edirdi. Müsavat hakimiyyəti dövründə qəza mahal pristavı olan, eyni zamanada qəza rəisinin hərbi məsələlər üzrə müavini olan Aslan bəyin sovet hökumətinin ilk illərində hansı zərurətdən qəzada rəhbər vəzifə tutması sual doğura bilər. Müəllif o suallara cavab verməkdən qorxduğu üçün bu məsələlərin üstündən sükutla keçir. Elə ona görə də Əli bəy Xuramalinskinin həmin dövrdə qəza milis idarəsi rəisinin köməkçisi olması barədə heç nə yazmır. Əgər bu barədə o nəsə yazmış olsaydı bəylərdən təşkil edilmiş inqilab komitə- sinin də hansı tarixi zərurətdən yaranmasını açıqlamalıydı. Bunu arxiv sənədləri də təsdiq edir ki, o dövrdə yaradılmış bəylərdən ibarət inqilab komitəsi mərkəzin fövqəladə səlahiyyət verdiyi hərbi qüvvələrin başında dayanan Aslan bəy Sultanov tərəfindən təşkil edilmişdi. Bu qüvvələrin Фаиг Абдуллайев____________________________________ 230 sonrakı fəaliyyəti özünü tamamilə doğrultduğundan, xalqın rəğbətini qazandığından mərkəz istər-istəməz bu qüvvələrlə hesablaşmaq məcburiyyətində qalmışdı. Təsadüfi deyil ki, bu yerli hökümət hərbi qüvvələr və mərkəzdən gələn 28-ci diviziya ümumi düşmən olan daşnaklara qarşı birləşərək daşnak hökumətini tamamilə darmadağın edib orada fəhlə- kəndli hakimiyyətini qurmuşdular. Bu yerli hökumət özünü doğrultmasaydı heç vaxt mərkəz etimad göstərib kommunist partiyası üzvü olmayan Aslan bəyi bütün Qarabağın və Zən- gəzurun fövqəladə komissarı təyin etməzdi. Çox güman ki, onun nüfuzu, gücü, qüdrəti Nəzər Heydərovu qıcıqlandırırdı. O vaxt Aslan bəy kimi Kommunist partiyası üzvü olmayan bir şəxsin elə vəzifələrə irəli çəkilməsinin analoqu yox idi. Əlimizdə olan arxiv sənədləri də təsdiq edir ki, Aslan bəy fövqəladə komissar təyin edilən dövrdə Mircəfər Bağırov da Qarabağda işləmiş, Şuşa qəza inqilab komitəsinin sədrinin müavini vəzifəsini və daxili işlər şöbəsinin rəisi vəzifəsini tutmuşdu. Bu da o demək idi ki, Aslan bəyin fövqəladə komissarın tabeliyində işləmişdir. Bu barədə ətraflı olaraq daha sonra arxiv sənədlərinə istinad edilərək danışılacaq. ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 231 Bu fikirləri Azərbaycan Respublikası Prezident Aparatının Siyasi Sənədlər Arxivi, fond 1, siyahı 1, saxlama vahidi 126 qrifi ilə qorunub saxlanılan arxiv sənədi təsdiq edir. Фаиг Абдуллайев____________________________________ 232 səh55 Bu yerdə gülüş doğuran başqa bir məsləyə də toxumnaq yerinə düşər. Kitabın 55-ci səhifəsində müəllif Əli Əmir- aslanovun kiçik əmisi oğlu Möhbalı Əmiraslanova istinad edərək yazır: “Möhbalı Əmiraslanov 1920-ci ilin yayında könüllü olaraq Semyonovun qızıl əsgər polkuna getdi və daşnaklara qarşı döyüşdə iştirak etdi”. Bu həmin Möhbalı Əmiraslanovdur ki, sonralar Az. SSR Nazirlər soveti sədrinin birinci müavini və MK-nin katibi vəzifələrində işləyib. Əlimizdə olan arxiv sənədi təsdiq edir ki (fond 27, siyahı 1, iş 1). İnternetdə yerləşdirilmiş Möhbalı Əmiraslanovun səhifəsində göstərilir ki, onu ilk dəfə 1920-ci ildə Qubadlı qəza milis idarəsinə işə götürüblər. Möhbalı Əmiraslnovu qəza inqilab komitəsinin katibi vəzifəsinə Aslan bəygil qəbul ediblər. Hansı ki, əlimizdə olan sənəd də təsdiq edir ki, Xudabaxış bəy Sultanov Şuşaya, Aslan bəyə, Qara- bağın və Zəngəzurun fövqəladə kommissarına ünvanladığı məktubunun sonunda Xudabaxış Sultanovun inqilab komitə- sinin sədri kimi, Möhbalı Əmiraslanovun isə qəza inqilab komitəsinin katibi kimi imzası var. Bundan sonra bir məsələ- yə də diqqət edək ki, eyni zamanda Möhbalı Əmiraslanov həm də Aslan bəyin əsgəri olub. Ancaq Nəzər Heydərov yazmır ki, Aslan bəy Sultanov nəinki Semyonov ordusunun kəşfiyyatına rəhbərlik edib, həm də bu diviziyanı Ersevənnik- də daşnak mühasirəsindən çıxartdıqdan sonra faktiki olaraq həmin diviziyanın komandiri olub. Nəzər Heydərov bütün bu tarixi həqiqətləri gizlətməklə xalqımızın qəhrəmanlıq tarixinə kölgə salıb. Müəllif oxucuları aldadaraq yazır ki, qəza rəisinin idarəsi Dondarlıda idi. Tarixdən məlumdur ki, Dondarlıdakı qəza rəi- sinin idarəsi müsavat hakimiyyəti dövründə olub. 1920-ci ilin yayında, Semyonovun diviziyası ora gələndə artıq orada Sul- ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 233 tanovlardan ibarət inqilab komitəsi fəaliyyt göstərirdi. Nəzər Heydərovun təbiri ilə desək kommunist partiyası üzvü ol- mayan bəylərdən ibarət yerli inqilab komitəsi rəhbərləri. **** General Nijdenin aprelin 6-da Aqarakda təşkil edəcəyi yığıncağa bir də qayıdaq. Nəzər Heydərov kitabının 112-ci səhifəsundə yazır ki, ge- neral “nümayəndələrə” bildirmişdir ki, belə bir yığıncaq apre- lin 6-da Aqarakda olacaqdır. Martın 31-də biz Dondarlıda yığıncaq çağırdıq. Şahsuvar- bəy Kələntərovu və Bəhlul Əfəndi Bəhcəti də dəvət etdik. Savalan Bakıya əksinqilabçıların siyahısını göndərəndə Şah- suvar bəyin də adı var idi. Çünki onlar aprelin 6-da Aqaraka gedib, orada danışıqları poza bilərdilər. Hər halda biz, bu yığıncağın təşəbbüskarları Oruc Babayev, Yeqo Qazaryan, Hümbətəliyev və mən az da olsa buna ümid bağlayırdıq. Çünki Aqaraka yaxın kəndlərdə nüfuzumuz az olduğu üçün oraya kommunistləri göndərə bilmirdik, yoldaşlarımızı itir- məkdən qorxurduq. Biz bilirdik ki, Bəhlul Əfəndi və Kələntərov istəsələr, çox adamı general Nijdenin yanına yığıncağa getməyə qoymazlar. Yığıncaqda mən vəziyyəti ətraflı izah edib, “nümayəndə- lər”dən xahiş etdim ki, Nijdenin planını pozmağa çalışsınlar. 114-жц сящифядя йазыр ки, эенерал Ниъденин йанына Ага- рака мцшавиряйя хейли азярбайжанлы эетмишди. Бунлар Хо- жащан, Минживан, Хурама, Исэяндярбяйли вя диэяр кяндляр- дян олан антисовет ящвал-рущиййяли зящмяткешлярин ингилаб- чы тябягясинин илк нювбядя коммунистлярин ялейщиня фяал мцбаризя апармаьа щазыр олан бяйляр вя голчомаглар иди. Эенерал Ниъде деди ки, Совет щюкумяти иля мцщарибядя дашнак Ермянистаны тяк дейил. Тцркийяни бу мцщарибяйя Фаиг Абдуллайев____________________________________ 234 жялб едяжяк инэилис–америка империалистляри онларын архасын- да дайанмышдыр. О, билдирди ки, америкалылар вя инэилисляр Ермянистанын ящалисини бол ярзаг вя сянайе маллары иля, ордуну ися силащ вя палтарла тямин едирляр. Антанта империалистляри доьрудан да, дашнакларын гошу- нуну лазым олдуьундан да артыг ярзаг вя силащла тямин едирди. М.Б.Траскунов «Гафгазскайа Краснознамен- найа» китабында архив сянядляриня ясасланараг йазыр: «Дашнак ордусу Америка чюряйи йейирди. Йалныз 1920- жи илин ийулунда АБШ Ермянистана 50 мин ясэяр цчцн ярзаг, силащ вя щярби сурсат эюндярмишдир. АБШ-ын дашнак- ларла беля йахынлыг елямяси Инэилтяряйя, Франсайа, Италийайа вя диэяр империалист юлкяляря Йахын Шяргдя, Загафгазийада вя Ермянистанда ярази зябт етмяйя мане олмурду. Ллойд– Жорж щюкумяти дашнак ордусунун дюйцш габилиййятини йцксялтмяк гайьысына галараг, 1920-жи илдя она 40 мин ясэяр цчцн силащ вя палтар эюндярмишдир. Франса ися 10 мин тцфянэ вя 10 милйон патрон вермишди.» 115-жи сящифянин ахырында йазыр ки, эенерал Ниъденин чаьырдыьы мцшавиряйя бир дя гайыдаг. Губадлы гязасындан эялмиш бяйляр вя голчомаглар, эенералын бош сюзляриня ина- нараг, тцфянэ вя хянжярлярини ойнадараг, дашнаклара щяр жцр кюмяк едяжякляриня сюз верирдиляр. Анжаг бу гярибя мцшавирянин ахырында Исэяндярбяйли кяндиндян олан гожа Аслан бяй Султанов сюз истяйир: – Жянаб Ниъде, эяряк унутмайасыныз ки, сизин команда- ныз алтында олан дашнак ордусунун бурада йцзлярля кянди мящв етдийи, чохлу силащсыз бядбяхт адамлары эцллялядийи, щямин ганлы щадисялярдян щеч бир ил дя кечмяйиб. Мян сизя билдирирям: мцсялманлар сизя инанмырлар вя инди бурада мейдан охуйан бу башы бош адамларын архасынжа щеч ким эетмяйяжяк. ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 235 Йеня йалан данышыр. Исэяндярбяйлидян олан гожа киши тя- пядян-дырнаьа гядяр силащланмыш Ниъденин вя ону мцша- йият едяn щярбчилярин гаршысында беля жцрят едиб даныша билмязди. Чцнки ону юлдцрярдиляр. Бу чыхыш бура топлашанлары, хцсусян, эенерал Ниъдени айылдыр. О, щямин дягигя дюнцб евя эедир. Сонра йазыр ки, Исэяндярбяйли кяндиндян олан гожа Аслан бяй чох да варлы адам дейилди. О, Шярг ядябиййаты классиклярини: Фирдовсини, Сядини, Щафизи, Юмяр Хяййамы чох йахшы билирди. О, милля- тиндян вя дининдян аслы олмайараг адам юлдцрмяйи ян бюйцк жинайят щесаб еляйирди. О, эцнащсыз инсанларын ганыны сел кими ахыдан, инди ися щяр шейи унутмуш кими, адамлары болшевиклярин ялейщиня бирляшмяйя чаьыран бу щярбичи адамы эюрмяк беля истямирди. Беляликля, Ниъде иля азярбайжанлы яксингилабчыларын даны- шыглары баш тутмады. Буну бизя Агаракда мцшавирядя иш- тирак етмиш бир няфяр данышды. Тякяббцрлц Исэяндярбяйли кяндиндян олан гожа Аслан бяй ися юмрцнцн сонуна кими бу барядя щеч кяся бир кялмядя данышмамышды. Нязяр Щейдяров китабында йеня инсанлары чашдырмаьа чалышыр. Юзцнямяхсус щийляэярликля билдирир ки, эащ Бящлул Яфянди иля Шащсуварбяй Кялянтяров, ондан сонракы сящи- фядя ися билдирир ки, эуйа Исэяндярбяйли кяндиндян олан гожа Аслан бяй Султанов Ниъдейя дейиб ки, сян индийя гя- дяр ня гядяр ганлар тюкмцсян, инди дя щеч ня олмамыш кими мцсялманларла бирляшмяк, барышмаг тяклифи едирсян. Эуйа ки, бу сюзлярдян Ниъде айылыр вя чыхыб эедир. Бу мясяляни бир аз тящлил етмяйя чалышаг. Яввяла кимляр- ся дюнцк чыхыб Ниъде иля бирляшмяк истяся беля, буну едя билмязди. Чцнки о заман гяза–милис идарясинин ряиси Аслан бяй Султановун йаратдыьы гяза рящбярлийинин йазылы ямри вар иди. Бу бирбаша миллятини севян гящряман Аслан бяйин ирадяси иди. Щямин йазылы ямрдя эюстярилир ки, ким дашнак- Фаиг Абдуллайев____________________________________ 236 ларла щяр щансы ялагяйя эирся, йериндяжя дярщал эцллялянсин. Бу ня демякдир? Йяни ким жцрят едиб Ниъденин бирляшмяк, достлашмаг тяклифини гябул едя билярди? Яэяр кимся беля бир ниййятдя олса иди, о заман щямин адам йерли щюкумятин йазылы ямриня ясасян йериндяжя эцллялянярди. Щятта, Аслан бяй мяркязя цнванладыьы иттищамедижи мярузясиндя дя эюстярир ки, апрелин 6-да Агаракда Ниъденин тяклиф етдийи мцсялманларла бирляшмяк, йахынлашмаг планыны мящз гяза рящбярлийи позмушдур. Даща доьрусу, щямин вахт, 1921-жи илдя гяза–милис идарясинин ряиси (о вахтлар милис идаряси НКВД адланырды. НКВД-нин ряиси), ейни заманда гязайа фактики рящбярлик едян Аслан бяй вя она садиг щярби гцввя- ляр Ниъденин бцтцн тяклифини рядд етмишдиляр. Бцтцн бунлар барядя Аслан бяй Няриманова цнванла- дыьы иттищамедижи мярузясиндя там тяфсилаты иля мялумат вермишдир. Аслан бяй мярузясиндя айдын эюстярир ки, гяза- да баш верян бцтцн щадисяляр онун там нязарятиндядир вя щяр бир щаллара гаршы адекват тядбирляр эюрцлцр. Бурадан бир мянтиги суал мейдана чыхыр. Ня цчцн Нязяр Щейдяров китабында щямин дюврдя гяза рящбярляринин ким олдуьу барядя бир кялмя беля йазмыр. Чцнки о заман гязанын рящбяри Аслан бяй вя онун тяйин етдийи миллятиня садиг яги- дяли инсанлар иди. Нязяр Щейдярова суал вермяк лазымдыр ки, ялиндя щеч бир щярби эцжц олмайан адамлар нежя дашнак щюкумятинин рящбяри тяпядян дирнаьа гядяр силащ- ланмыш эенерал Ниъденин планыны поза биляр? яэяр Ниъденин щяр щансы бир тяклифи олсайды беля, бу гязанын рящбярлийиня оларды. Адамлары чашдырараг китабында бир сящифядя йазыр Бящлул Яфянди вя Шащсуварбяй Кялянтяров, диэяр сящифядя йазыр ки, яслян Исэяндярбярли кяндиндян олан гожа Аслан бяй эуйа ки, Ниъденин планыны позуб. Ня гядяр йалан данышыр. Ниъденин Агаракдакы апрелин 6-да олан мцсял- манларла бирляшмя планы Исэяндярбяйли кяндиндян олан го- ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 237 жа Аслан бяй вя Бящлул Яфянди, Шащсуварбяй Кялянтяров тяряфиндян дейил, щямин дюврдя гяза–милис идарясинин ряиси, ейни заманда гязадакы бцтцн щярби гцввялярин башчысы, гяза щюкумятинин йарадыжысы о заман реал щярби эцж сащиби олан мящз Аслан бяй Султанов тяряфиндян позулмушдур. Буну архив сяняди дя тясдиг едир (Баш Милли Дювлят Архиви 410-жу фонд, сийащы 1, иш 205). Эюрясян Нязяр Щейдяров, Савалан Ширинов вя гейриляри кими адамлар щягигяти эизлят- мякля вя яслиндя тарихимизя гаршы эетмякля кимлярин ряьбя- тини газанмаг истяйирмишляр. Яввялки фясиллярдя гейд етдийимиз кими, Аслан бяйин ямиси оьлу Чинэиз Илдырымын тя- лиматы иля щярякят едян бу дюнцк адамлар гящряман инсанларын миллятиня тямяннасыз етдикляри хидмятляри юз адларына чыхармаьа чалышмышлар. Бу йердя бир аталар мясялини йада салмаг йериня дцшяр: «Сян сайдыьыны сай, эюр фяляк ня сайыр». Бяли, тарих тякрар олунду. Тарихин тякрар олмасы иля дя яввялки тарихдя баш вермиш жинайятлярин цстцнцн ачылмасы цчцн мцнбит шяраит йаранды. Цчрянэли байраьымыз йенидян йцксялди. Совет щю- кумятинин, Совет империйасынын щеч заман даьылмайа- жаьына цмид едянлярин хцлйалары алт-цст олду. Тарихимизин эерчяк мянзяряси цзя чыхды. Эизли олараг данос йазыб: тя- миз, гящряман инсанлары лякяляйяряк юзляриня мянсяб га- занан хаинлярин ич цзляри ачылды. Миллятимиз цчцн ян тящлц- кяли мягамларда кимин щансы мювге тутдуьу цзя чыхды. səh 113 Kitabın 113-cü səhifəsində müəllif yazır : “Səhər gözlənilmədən Çingiz İldırım atlı gəldi. Çingiz İl- dırım Azərbaycan Kommunist (bolşevik) Partiyası MK-nin sovetlərə seçkilər haqqında tapşırığını bizə yetirdi. Biz qəza- da vəziyyət barədə Çingizə məlumat verdik. O ölkənin daxili və xarici vəziyyəti ilə bizi müfəssəl tanış etdi: Фаиг Абдуллайев____________________________________ 238 – Biz bilirik ki, sizin vəziyyətiniz çox çətindir. Lakin bu çətin günlərə çox az qalıbdır. Gördüyünüz kimi partiyanın mərkəzi komitəsi bu çətin günlərdə belə imkan tapıb sizinlə əlaqə saxlayır. Mən xüsusi tapşırıqla gəlmişəm: necə olursa olsun sizin yanınıza gəlim, dediklərimi sizə çatdırım. Bəzi sözləri də deyəcəyəm... (o bəzi sözlərin nə olduğunu müəllif nə kitabda nə də başqa sənədlərdə açıb demədi). Yəqin ki, qəzanın rəhbərləri olan əmisi oğlanlarını ləkələmək üçün böhtan dolu danosları mərkəzə ötürməyi tövsiyyə edirdi. Sovetlərə seçkilər məsələsinə keçərkən Çingiz İldırım nəzərdə tutulan seçki sisteminin mahiyyətini, inqilab komi- təsinin sovetlərlə əvəz etməyin zəruri olduğunu bizə izah elədi. O dedi ki, Qubadlı istisna təşkil edə bilməz, ona görə bü- tün kommunistləri sovetlərə seçkilər keçirməyə cəlb etmək lazımdır. Çingiz İldırımın Azərbaycan Sovet Sosialist Res- publikasının nümayəndəsi kimi gəlməsi qəzanın camaatını ruhlandırdı, sovetlərə seçkiləri kəndlilər sovet hakimiyyə- tinin möhkəmlənməsi əlaməti kimi qiymətləndirdi”. Göründüyü kimi Nəzər Heydərov Çingiz İldırımın (Nəzər Heydərovun pataloji nifrətlə qəbul edə bilmədiyi bəy sinfinin nümayəndəsinin) qəzaya gəlməsini, onlara mərkəzin son tap- şırıqlarını çatdırması, necə deyərlər onları təlimatlandırması barədə ürək dolusu söz açır. Lakin kitabın bir yerində qeyd etdiyi kimi, Çingiz İldırımın “mən xüsusi tapşırıqla gəlmi- şəm, necə olur olsun, sizin yanınıza gəlim, dediklərimi sizə çatdırım...” fikirlərini açıq aydın xatırlayır və bu barədə yazır. Amma həmin fikrin sonundakı “bəzi sözləri də deyəcəyəm” fikirlərinin üstündən yenə də özünəməxsus sükutla ötüb ke- çir. Bu barədə, məsələnin görünməyən tərəfi barədə heç nə yazmır. Bu yerdə bir məsələni sizin diqqətinizə çatdırmağı vacib bilirik. Necə ki 1920-ci ilin dekabrında Gorusda ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 239 keçirilən qurultayın üzvü seçilməsindən fəxarətlə yazan Nəzər Heydərov bir dəfə də olsa qurultayın hansı qərarı qəbul etməyini dilə gətirmədi. Hansı ki, həmin qurultayda Zəngəzurun Ermənistana verilməsi qərarı qəbul olunmuşdu və bu həmin xəyanətkar qərarı Nəzər və bütün kommunist partiyası üzvləri birmənalı şəkildə dəstəkləmişdilər. Amma illər sonra əldə etdiyimiz arxiv sənədləri həmin qurultayın hansı səbəbə çağırılması və qurultayda hansı qərarın qəbul edilməsi o qərarı ortaya ataraq dəstəkləyənlərin kimliyi üzə çıxdı. Çingiz İldırımın himayə etdiyi yerli xainlərin hamısı qurultayın qəbul etdiyi qərara imza atmışdılar və o qərara elə don geyindirmişdilər ki, guya Azərbaycan əhalisi özü istəyir ki, Zəngəzur Ermənistana verilsin. Nəzər Heydərovun yazdığına görə Çingiz İldırım əqidə yoldaşları ilə görüşündə deyir ki, “... bəzi sözləri də deyəcə- yəm”. Amma həmin o “bəzi sözlər” haqında heç nə yazmır və o fikrin üstündən keçir. Bizsə müqayisəli məntiqi təhlillər apararaq hadisənin görünməyən tərəfini, Nəzər Heydərovun üstündən sükutla keçdiyi bəzi məqamları sizə çatdırmağa çalışacağıq. Bununçün birinci tarixə nəzər salaq. Nəzər Heydərov yazır ki, Çingiz İldırım sovetlərə seçkilər haqqında tapşırıqalrı yerli kommunistlərə çatdrımaq üçün gəlibmiş. Ancaq bu məsələnin konkret tarixi haqqında, qəs- dən heç nə yazmır. Arxiv sənədlərindən də məlum oldu ki, 1921-ci ilin aprel ayından başlayaraq artıq başda Nəriman Nərimanov olmaqla mərkəzi hökumət inqilab komitələrinin sovetlərlə əvəz olun- masının zəruriliyi məsələsini ortaya atmışdılar. Nəzər Hey- dərov bu yerdə yenə Çingiz İldırımın onları təlimatlandırmağı və o zaman, yəni 1921-ci ilin aprel ayında və sonrakı dövrlər- də yerli hakimiyyətin başında Ç.İldırımın əmisi oğlanları dayanırdılar, yəni Aslan bəy Sultanov və onun əqidə qardaş- Фаиг Абдуллайев____________________________________ 240 ları. Diqqəti hədəfdən yayındırmamaq üçün bu Sultanovların da hansı qəhrəmanlıqlar göstərərək qəza hakimiyyətinin başında dayandıqlarını, xalqın içində necə böyük nüfuz sahibi olduqları barədə heç nə yazmır. Daha əvvəlki hissələrdən sizə məlumdur ki, partiya üzvləri olmayan yerli hakimiyyətin başında dayanan bu Sultanov- ların böyük nüfuzu var idi, onların millətə qarşı münasibət- ləri də birmənalı idi, onlar heç bir təmənna güdmədən xalqa xidmət edirdilər. Elə ona görə də Çingiz İldırımın qısqanclıq hissi, Nəzər Heydərov və onun ətrafındakıların qisasçılıq hissi bu qara niyyətli elementləri Aslan bəy və onun koman- dasına qarşı bir cəbhədə birləşdirmişdir. Arxiv sənədlərinin təhlilindən məlumdur ki, 1921-ci ilin yanvar-aprel aylarında və may ayında Çingiz İldırımın himayə etdiyi adamlar xalqın qəhrəman övladlarına qarşı hansı xəyanətkar addımlar atmış, böhtan dolu məlumatları mərkəzə göndərmiş və onları ləkələməyə çalışmışlar. Buradan da məlum olur ki, əgər Nəriman Nərimanovun xeyir-duası olmasaydı Ç.İldırım və onun yerli əlaltıları mərkəzin də yaxşı tanıdığı xalqının qəh- rəman övladlarını bu cür damğalamağa cəsarət etməzdilər. Həmin hadisələrə bu günün prizmasından baxdıqda kimin kim olduğu gün kimi aydın olur və necə deyərlər oğruların doğruları ittiham etdikləri məlum olur. səh 120 Nəzər Heydərov kitabın bu səhifəsində yazır ki, qəza icra- yə komitəsinin plenumu Azərbaycan Kommunist Partiyası- nın MK-nin tövsiyyə etdiyi nümayəndəni Şuşalı Hüsü Hacıyevi sədr seçdi. Sovetlərə seçkilərin keçirilməsində Hüsü Hacıyev də yaxından iştirak etmişdi. Qəza Sovetlər qurultayı Azərbaycan Sovetlər qurultayına on nümayəndə seçdi. Onlaırn arasında ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 241 Qubadlıdan kəndli Ramazan Məmməd oğlu, Teymur- Müsganlı kəndindən Talıb (familiyası yadımda deyil), Çingiz İldırım, Hüsü Hacıyev, Qara İlyasov, mən (Nəzər Heydərov) və başqaları var idi. Ümumazərbaycan sovetlər qurultayı 1921-ci ilin mayın 6-dan 19-dək Bakı şəhərində davam edir- di. Azərbaycan xalqınının tarixində birinci dəfə olaraq qurul- tay Azərbaycan SSRİ-nin Konstitusiyasını qəbul etdi. Qurul- tay Konstitusiyaya əsasən Azərbaycan İnqilab Komitəsi əvə- zinə Respublikanın ali qanunverici və təşkilatçı orqanı 74 üzvdən 25 nümayəndədən ibarət Azərbaycan Mərkəzi İcraiy- yə komitəsini seçdi. Bu sətirlərin müəllifi də (Nəzər Hey- dərov) Azərbaycan Mərkəzi İcrayə Komitəsinin üzvlüyünə seçildi”. Müəllif kitabda göstərir ki, qəza sovetlər qurultayı Azər- baycan sovetlər qurultayına 10 nümayəndə seçdi. Onların arasında Çingiz İldırım, Hüsü Hacıyev, Talıb, Qara İlyasov, Nəzər Heydərov və başqaları var idi. Buradan bir sual yara- nır; Zəngəzurun ermənilərə verilməsinin vacib olduğunu tə- kid edən və bu xəyanətə imza atan (Çingiz İldırımın himayə etdiyi) yerli xainlərin indiyə qədər görəsən xalq qarşısında hansı xidmətləri olmuşdur ki, onları Azərbaycan Respublika- sı sovetlər qurultayına nümayəndə seçirdilər? Doğrudan da bu adamlarda yüksək mənəvi keyfiyyətlər, xalqının düşmən- ləri ilə vuruşmaq əzmi var idisə, bəs onda nə üçün 1920-ci ilin aprelində fəhlə-kəndli hakimiyyəti müsavat hökumətini devirdikdən sonra mərkəzi hakimiyyətə rəhbərlik edənlər o zaman Andronikin yaratdığı daşnak hökumətinə qarşı vuruş- maq üçün yerli sərkərdə axtarışına çıxanda əvvəl Laçınlı Sultan bəylə, sonra digərlərindən yerli kəşfiyyat qurmaq, daşnaklara qarşı vuruşmaq üçün əməkdaşılıq etmək istəyər- kən nə üçün bu qurultaya seçilən nümayəndələrin heç birinə təklif olunmamışdı? Əgər doğrudan da onlar layiqli adamlar Фаиг Абдуллайев____________________________________ 242 idilərsə ölüm-dirim savaşı zamanı təpədən-dırnağadək o dövrün müasir silahları ilə silahlanmış daşnak hökumətinə qarşı müharibə etmək üçün Çingiz İldırım başda olmaqla qurultaya nümayəndə seçilənlərlə nə üçün birləşmədilər? Çünki qarşıda ağır sınaq dayanırdı, vuruşmaq, şücaət göstər- mək, şəhid ola bilmək kimi şərəfli və ağır bir imtahan daya- nırdı. Bunu mərkəzə təmiz və qəhrəman insanları ləkələmək üçün gizli olaraq böhtan dolu donoslar ötürməklə müqayisə etmək olmazdı. Burada kişilik, qəhrəmanlıq qorxmazlıq gös- tərmək lazım idi. Ona görə də bu şeytani missiyanı aparanlar- dan mərkəz gizli xəyanətlərini həyata keçirmək üçün birdə- fəlik alət kimi istifadə etmişdir. Əsl qəhrəmanlıq, kişilik, düş- mənə qarşı vuruşma məqamında mərkəz birmənalı olaraq Aslan bəyin alternativsiz sərkərdə olduğunu dərk etmiş, bü- tün iddialarından əl çəkmiş, məhz ona müraciət etmiş, onun gücünə sığınmağa üstünlük vermişdir. Ümumi düşməni, daş- nakları birlikdə məhv etmək təklifini etmişdi. Göründüyü kimi XI ordunun komandanlığı Aslan bəyə qoşulmuş, öz kəşfiyyatına rəhbərlik etməyi birbaşa ona eitbar etmişdir. Müharibə şəraitində, ordu sistemində kəşfiyyatın nə demək olduğnu siz oxucular da gözəl bilirsiniz. Bu o demək idi ki, XI ordunun Qarabağa və Zngəzura göndərilən diviziyası kəşfiyyatı Aslan bəyə etibar etməklə bərabər həm də öz həyatlarını ona etibar etmişdidilər. Bəzi ağzıgöyçəklər Aslan bəyin XI orduya nə üçün qoşul- ması faktına başqa donlar geyindirməyə çalışırlar. Əslinə qalanda isə XI ordu Aslan bəyə qoşulmuşdu, çünki XI ordu birləşmələri o yerlərə bələd deyildi, coğrafi cəhətdən keçil- məz dağlar, meşələr, qayalıqlardan ibarət bir yerlərdə etibarlı bələdçi olmadan hərəkət etmək mümkün deyildi. Həm də XI qızıl ordu Zəngəzura gəldiy vaxt artıq Aslan bəy Sultanovun daşnaklarla mübarizə aparamaqda xeyli təcrübsəi var idi. Ona ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 243 görə də XI qızıl ordunun 28-ci diviziyasının Aslan bəylə birləşməsi zamanın tələbi idi. Çox mürəkkəb bir tarixi şəraitdə, mərkəz seçim qarşısında qalanda, qəhrmən sərkərdə axtarışında olanda Aslan bəyə üz tutur, onun fitri hərbi istedadından istifadə edərək son dərəcə ağır bir müharibəni udur. Onun bu qəhrəmanlığı qızıl medalla qiymətləndirilir. Onun daşnak hökumətinə qarşı qurduğu hər- bi plan qələbə çaldığına görə bütün Qarabağın və Zəngəzurun fövqəladə komissarı təyin edilir. Nəticədə şərəfli missiyasını aparan qəhrəmanlara qarşı yerli şərəfsizlər tərəfindən gizli olraq qarayaxma, böhtançılıq kompaniyası başlanılır. Milləti- nin yolunda canını belə əsirgəməyən, xalqının düşmənlə- rindən layiqli qisasını alan oğullarımız içimizdən olan xainlər tətəfindən güdaza verilir. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, Azərbaycan sovetlər qurultayına Çingiz İldırım və qeyri- lərilə birlikdə üzv seçilməyindən qürur hissi keçirən Nəzər Heydərov artıq etdiyi xəyanətin ilk mükafatının bəhrəsini görürdü. Əfsuslar olsun ki, Çingiz İldırım kimi, onun əlal- tıları Nəzər Heydərov, Savalan Şirinov və qeyrilərini bu dünyada ancaq bir şey maraqlandırırdı. Nəyin bahasına olursa olsun karyerasını qurmaq, hətta Zəngəzur kimi strateji əhə- miyyətli(onun verilməsi bütün türk dünyasını coğarafi cəhətdən ayrı salmaq məqsədi daşıyırdı) bir ərazini düşmənə vermək kimi bir xəyantə imza atmaq və onalrın etdikləri bu xəyanətə qarşı çıxan qəhrəmanlara -Aslan bəy, Lətif, Kərim və digər qəhrəmanlara şər və böhtan atmaq niyyətində olmuş- lar. Özlərinin rahat həyatlarını qurmaq üçün kitabında səhifə 126-da qeyd etdiyi kimi heyvanlarla bir yerdə yataraq səhərə qədər yaş peyin iyləməkdən canını qurtarmaq üçün bu yolu seçmişdir. Ancaq bu imansızlar bir həqiqəti anlamırdılar ki, ataların da dediyi kimi, hiylə və kələk ağacının barı acı fəla- kətdir və zülm ilə abad olanın axırı bərbad olar. “Qurani- Фаиг Абдуллайев____________________________________ 244 Kərimi”in məntiqi ilə desək axirətə inanmayan bu kafirlər şeytana xidmət edərək dərk edə bilməmişlər ki, insan bu dünyadakı əməlləri ilə cənnəti və cəhənnəmi qazanır. Vicdanına, millətinə hər-hansısa səbəbdən xəyanət edənlər haqq dünyasında ən ağır cəzaya məhkum olacaqlar, onların məkanı cəhənnəm olacaqdır. Əksinə, ən çətin anlarda öz vicdanına xəyanət etməyən, xalqının yolunda canını belə əsirgəməyən, millətinin düşmənlərinə qarşı vuruşan şərəfli insanların mükfatı böyük və qadir olan Allah tərəfindən haqq dünyasında cənnət olacaqdır. Bu fikirləri “Qurani-Kərim”in məntiqi diqtə edir. Çingiz İldırım, Nəzər Heydərov, Savalan Şirinov və qeyriləri etdikləri xəyanətə görə başda oturanlardan yüksək vəzifələr aldılar. Hətta ermənilər Savalan Şirinovu Amasiya rayonunun birinci katibi vəzifəsinə təyin etmişdilər. Bir müd- dət bu vəzifələrin ləzzətini duydular, ancaq sonra nə oldu? Sovet imperiyası dağıldı, arxivlər açıldı, kimin kim olduğu üzə çıxdı. Hadisələrə bu günün prizmasından baxdıqda isə bir təkzibolunmaz faktla razılaşmaq məcburiyyətində qalırsan. Gec də olsa haqq-ədalət üzə çıxır, necə deyərlər düz əyrini kəsir. Şaumyanların, Nərimanların və qeyrilərinin deyil, za- manın ən böyük hakim olduğunu anlamayan, gözləri, qəlbləri şeytan tərəfindən möhürlənmiş bu qara elementlər yəqin ki, son anda ölüm xofu ilə üzləşəndə nələrini nələrinə qurban verdiklərinin fərqində olublar. Ancaq atalar demişkən təəsüf ki, sonrakı peşimançılıq fayda verməz. Xalqına, vicdanına xəyanət edənlər mənəviyyatlarını kariyeralarına qurban verənlər bir həqiqəti anlamalıdırlar ki, bu dünyada cəzadan qaça bilsələr də haqq dünyasında cəzadan qurtula bilməyə- cəklər. ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 245 səh 125 Nəzər Heydərov kitabın 125-ci səhifəsində bizə arxiv sənədlərindən daha dəqiq məlum olan bəzi hadisələr barədə aşağıdakıları yazır: “1921-ci ilin may ayının əvvəlləri idi. Kəndimizə (Gürcülü kəndinə) bir dəstə erməni kommunisti gəlmişdi. Əliquluuşa- ğından xəbər verdilər ki, daşnaklar bunu bilib kəndə siahlı dəstə göndəriblər. Başda Arşak Balayan olmaqla kommunist- lər daşnakları qarşılamaq üçün Laləzar körpüsünə tərəf yola düşdülər. Bizim kəndin kommunistləri və silahlı bitərəflər də onlarla getdi. Bir az keçdikdən sonra atışma səsi gəldi. Atışma kəsildikdə kimsə şaiyə yaydı ki, daşnaklar bütün kommunistləri körpüdə qırıb, bizim kəndi də dağıtmağa, talamağa gəlirlər. Yeqo Qazaryan bizim evdə xəstə yatırdı. Yerindən tərpənə bilmirdi. Birinci növbədə onu xilas etmək lazım idi. Qadınlar ona arvad paltarı geyindirib, qoca qarıla- rın arasında gizlətdilər. Ancaq bütün təşviş əbəs imiş. Daşnaklar Ağyazı tərəfdə Gürcülülərin və Əliquluuğağılıarın atəşi altına düşüb vahimə içərisində Aynaxlı dərəsinə çəkil- mişdilər”. Kitabdakı bu hissəni sizin diqqətinizə çatdırmaqda məqsə- dimiz iki əqidə qardaşı olan Nəzər Heydərovla Savalan Şirinovun müxtəlif illərdə və müxtəlif yerlərdə dedikləri və yazdıqları parodaksal fikirlərə toxunmaq istəyirik. Nəzər Heydərovun yuxarıdakı hadisəni necə qələmə verdiyi ilə artıq tanış oldunuz. Bəs görək Savalan Şirinov həmin hadisələri necə qələmə vermişdir. Bu barədə sizə daha əvvəl də məlu- mat verməyimizə baxmayaraq, həmin məqama bir daha qa- yıtmaq istəyirik: “1921-ci ildə Daşnak generalı Nijde başının dəstəsi ilə Qubadlı rayonunu Gorusla birləşdirmək fikrinə düşür və bu məqsədlə Eyvazlı kəndində konfrans təşkil edir. May ayında Фаиг Абдуллайев____________________________________ 246 isə quldurlar bizim dəstəyə qarşı 200 nəfərlik silahlı qüvvə göndərirlər. Rayon milis idarəsini rəisi Aslan Sultanov bizim köməyimizə gəldi. Quldurlar məhv edildilər. Daha əvvəlki abzasda isə yazır ki, 1920-ci ildə müsavatın rəhbərləri əyinlərinə arvad paltarı geyinib qadınların arasın- da gizlənmişdilər və s. və ilx.” Maraq doğuran odur ki, iki əqidə qardaşı eyni hadisələri başqa-başqa yozumda çatdırmağa və qələmə verməyə çalışır- lar. Nəzər Heydərov hadisələrdən söz açaraq daşnakların güc- lü müqaviməti ilə qarşılaşdığını yazsa da, o müqaviməti kimin qırdığını, kimin daşnakları zərərsizləşdirib məhv etdi- yini yazmır. Savalan Şirinov isə Nəzər Heydərovun yazdığı kimi ermə- ni Yeqo Qazaryana arvad paltarı geyindirib qoca qarıların arasında gizlənməyinə 1982-ci ildəki söhbətində başqa cür don geyindirərək guya nə vaxtsa (1920-ci ildə) müsavatçı- ların qadın paltarı geyinərək qadınların arasında gizlənməyi ilə səhv salır. Bu insanların tarixi hadisələri nədən bu qədər təhrif etməkləri təəccüb doğurur. S.Şirinov bu yerdə bir vaxt- lar özlərinin istifadə etdikləri metodu səhv salaraq onu müsavatçıların ayağına yazmağa çalışır ki, guya müsavatçılar arvad paltarı geyinərək qadınların arasında gizlənirmişlər. Amma Nəzər Heydərov yazır ki, onun evində olan Yeqo Qazaryana arvad paltarı geyindirib qoca qarıların arasında gizlədiblər. Yəni be metod onlara xas olan bir üslub imiş... Kitab boyu özünün “qəhrəmanlığından, şücaətindən, erməni qardaşlarla yaxın münasibətlərindən” ürək dolusu ya- zan Nəzər Heydərov kitabında yazır ki, “Calal bəy (Çingiz İldırımın əmisi oğlu) bacıma (Molla Abbasın həyat yoldaşı) şillə vuranda mən əmim oğlu ilə birlikdə kolların arxasına girib gizlənmişdik.” O hansı qəhrəmandır ki, bacısı təhqir olunduğu, şillələndiyi bir vaxtda kol dibində gizlənib ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 247 hadisələri seyr edirmiş? Biz tarixdə belə bir qəhrəman tanı- mırıq. Qəhrəmanlar anadan qəhrəman doğulur... Bir də bu sual doğurur ki, bacısı şillələnəndə qaçıb kol dibində gizlə- nərək hadisəni kol dibindən seyr edən bir adam daşnak gene- ralı Nijdenin qarşısına necə çıxa bilər? Bu yerdə deyirlər ki, “gop da olsa çox maraqlıdır”. Amma gopun da, marağın da bir limiti olur. Arxivlər maraq sindiromunu, gop sindromunu alt-üst etdi. Savalan Şirinovu ahıl yaşlarında müəyyən etiraflar etməyə nə vadar etmişdi? Yəqin ki, tarix və həyat, ölümlə axirət yolunun yolçusu olan hər kəs ömrünün müəyyən vaxtında azacıq da olsa vicdanı varsa keçdiyi həyat yoluna bir nəzər salır, etdiyi səhvləri, gördüyü günahları götür-qoy edir. Yəqin ki, Savalan Şirinov da əbədi yolçuluq öncəsi vicdanının narahat səsini dinləmək zorunda qalıb. Yoxsa o həmin etiraf- ları edə bilməzdi. Nəzər Heydərovdan fərqli olaraq Savalan Şirinov bu hadi- sələrdə yerli kommunistlərin Nijde qoşunun önündə aciz qaldığını və bu zaman qəza milis idarəsinin rəisi Aslan bəyin və onun dəstəsinin köməyə gələrək daşnakalrı məhv etməsini yazır. səh 56 “Aslan bəy bir qədər söhbət edikdən sonra adamlarına: – Atlanın ,- əmri verdi və geri qayıtdılar. Beləliklə də hökumət yüzbaşısı, inqilabçı kənddən açıqca qovuldu”. Bu məqamda bir şey ikrah hissi doğurmaya bilmir ki, bütün kitab boyu Aslan bəyi əksinqilabçı, sovetlərin düşməni kimi qələmə verməsinə baxmayaraq bu yerdə özünə nəzarəti itirib Aslan bəyi inqilabçı adlandırır. Oxucular bunun hansına inansınlar. Фаиг Абдуллайев____________________________________ 248 səh 57 “Bu Aslan bəyin yazılı məlumatından sonra qəza hökumətini xəyanətə və hiyləyə əl atmağa məcbur etdi. Pristav Sultanova (yəni Aslan bəyə) tapşırılır ki, Əmrah Məmişoğluna və mənə məktub yazıb, hökumət yüzbaşısının ləğv olunduğunu bildirsin və gələcəkdə icmanı necə idarə etmək barədə danışmaq üçün bizi öz yanına dəvət etsin. Biz Dəmirçilər kəndinə gəldik, pristavın idarəsi burada idi. Kabinetə girdik, söhbət başlandı. Sonra bizi tutub qəzəmətə saldılar”. Нязяр Щейдяров китабынын 7-жи сящифясиндя эюстярир ки, бизим Эцржцлц 1 кяндиндя 1,5 км аралыда бир пир вар иди. Буну биз она эюря гейд едирик ки, йяни Нязяр Щейдяров Эцржцлц кяндинин онларын доьма кянди олдуьуну тясдиг едир. Сонра 40-жы сящифядя буну тясдиг едяряк эюстярир ки, бяй кянди олараг галмыш бизим Эцржцлц кяндиндя баш вер- миш ашаьыдакы тясвир етдийим ящвалат кечмиш Зянэязурун Азярбайжан щиссясинин о заманкы бцтцн мцлкядар кянд- ляри цчцн сяжиййявидир. Китабын 20-жи сящифясиндя ися цряк йаньысы иля билдирир ки, Султановларын улу бабасы (йяни Аслан бяй Султановун, Чинэиз Илдырым Султановун, Аббас Султановун, Худабахыш бяй Султановун, Бещбуд бяй Султановун) Няжяф бяй щяля лап фарсларын щакимиййяти дюврцндя Бяхтийарлы кяндиндя йашайырды. О, Нясир Султанын няслиндян иди. Няжяф бяй Эцр- жцлц кяндинин илк феодал аьасы олуб. Аз юнжя йухарыда гейд етдик ки, Нязяр Щейдяров китабын мцхтялиф сящифяля- индя Эцржцлц кяндинин онун доьма кянди олдуьуну эюстярир. Бурадан беля бир мянтиг йараныр ки, Нязяр Щей- дяровун тябири иля десяк, Аслан бяйин улу бабасы Няжяф бяй 1 Эцржцлц кяндинин ады эцржц сюзцндяндир. ___________________Зянэязур асланы–Аслан бяй Султанов 249 Эцржцлц кяндинин илк феодал аьасы идися демяли, Нязяр Щейдяровун бабалары вя улу бабалары да онларын нюкярляри олмушдур. Сонра гейд едир ки, кянддя олан щяр шей Няжяф бяй Султановун ихтийарында иди. Няжяф бяйин 4 оьлу вар иди: Ясэяр бяй, Нифталы бяй, Гасым бяй вя Абдулла бяй. Йери эялмишкян сонралар Аслан бяйин юлцмцндян сонра Миржяфяр Баьыровун тювсиййяси иля Султановлар фамилийасы- ын Абдуллайев олмасы щямин бу Абдулла бяйин ады иля баь- ыдыр. Архасынжа билдирир ки, Эцржцлц кяндинин жамааты да мал-гара кими бу дюрд бяйин арасында бюлцнмцшдц. 21-жи сящифянин сонунда йазыр ки, Бярэцшад чайынын цстцндя Эцржцлц кяндиндя (Нязяр Щейдяровун кянди) Абдулла бяйин эюзял баьы вар иди. Сонра бу баь онун оьланлары Ши- ряли бяйя вя Мяшяди Щямид бяйя галмышдыр. Бийардан ялавя кяндин жамааты щяр ил бу баьы сувармаг цчцн су анбары тикяр, арх чякяр, аьажларын дибини йумушалдар, гуру будаг- лары кясяр, мейвяни йыьыб атлара йцкляйяряк Данзавер (Армудлуг кянди, Аслан бяйин ямиляринин кянди) кяндиня эюндярярдиляр. Китабын 39-жу сящифясиндя ися эюстярилир ки, В.И. Ленинин эюстяришини йериня йетиряряк Бакы болшевикляри башда С.Ша- умйан, М.Язизбяйов, Няриман Няриманов, П.Чапа- ридзе, И.Фиалетов вя диэярляри олмагла халг кцтляляринин Советляр уьрунда мцбаризясинə рящбярлик едирдиляр. Бакы Совети 1917-жи ил нойабрын 2-дя С.Шаумйанын мярузяси ясасында щакимиййятин Советляря верилмясиня даир ямяли иш програмы гябул етди. Бакы Совети Бакыда Совет щакимиййя- тинин мющкямляндирилмяси вя бцтцн Гафгазда гялябя чалмасы уьрунда гяти мцбаризяйя эиришди. Эюрцндцйц кими, Шаумйанын дястясинин цзвц олан Ня- риман Няриманов «уф» демядян Зянэязурун вя Гараба- ьын эетмясиня бирбаша имза атмыш вя бунунла да юз аьаларынын ряьбятини газанмаьа чалышмышдыр. Фаиг Абдуллайев____________________________________ 250 Сящифянин ахырында эюстярир ки, мцсаватчылар вя дашнак- лар Советляр ялейщиня мцбаризя апармаг цчцн харижи мц- дахилячиляри кюмяйя чаьырдылар: яввял тцркляр, сонра инэилис- ляр эялди. Тцрк вя инэилис мцдахилячиляринин, еляжя дя дахили яксингилаби гцввялярин тязйиги нятижясиндя 1918-жи ил ийулун 31-дя Бакыда Совет щюкумяти мцвяггяти йыхылды. Тцркийя ишьалчылары Бакыда мцстямлякячи-полис реъими йаратдылар, ганлы суи-гясдя башладылар, щярби сящра мящкямяляри гур- дулар, адамлары асмаьа, дюймяйя эиришдиляр. Бу инсан эюрцн вижданына ня гядяр хяйанят едир. Тарихимизин ян чятин анларында бизя гардашлыг кюмяйини эюстярмиш тцркляри ишьалчы адландырыр вя инди фяхр етдийимиз мцстягил дювлятин, щансыкы бу эцн дя биз бюйцк фяхрля 18-20-жи иллярдя гурулмуш мцстягил демократик дювлятин вариси олмагдан гцрур щисси кечиририк. Нязяр Щейдяров ися щямин демок- ратик дювляти утанмадан мцстямлякячи-полис реъими адлан- дырыр. Yüklə 6,46 Mb. Dostları ilə paylaş:
|