ƏZİzxan tanriverdi
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qarındaş//qartaş//qardaş.
|
151
“Kitab”dakı güyəgü//göygü sözü şivələrimizdə ilkin forma və semantikasına uyğun işlənir: göy (qərb şivələrində), giyəv (Culfa, Ordubad, Şərur...), gəv (Şahbuz)... K i ş i . Qorqudşünaslıqda “kişi” sözünün mənası ilə bağlı fikir müxtəlifliyinə rast gəlinir. Ən maraqlısı isə budur ki, indiyə qədərki araşdırmalarda “Kitab”ın poetik strukturundakı “kişi” sö- zünün həm də qadının əri, yoldaşı mənasında işlənməsinə, demək olar ki, münasibət bildirilməyib. Həmin araşdırmalardakı izahlara diqqət yetirək: O.Ş.Gökyay yazır: “Kişi (türlü yerlerde ...adam, bir kimse, birisi; erkek; kimse “kimsene; insan, şahış, zat; kadının ko- cası...; zevce, eş; erkek veya kadın şahış” 1 . Bu fikirlər mücərrəd şəkildə ifadə edildiyindən “Kitab”dakı kişi sözünün konkret olaraq hansı mənalarda işlənməsi barədə dolğun informasiya vermək gü- cündə deyil; M.Erginə görə, “Kitab”dakı kişi sözü “erkek, kadın, kız” mənalarındadır 2 ; “Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti”ndə “kişi” sözünün yalnız adam mənasında işləndiyi göstərilir 3 ; A.Məmmədova kişi sözünün adam, insan mənasında işlənmə- sindən bəhs edərkən belə bir nümunə verir: “Oğuzuŋ ol kişi ta- mam bilicisiydi”. Sonra isə geniş bir şərh verir: “...bu söz DQ-də (“Kitab”da – Ə.T.) “nəfər, kəs” mənasında da işlənir (Hər kişi atlı atına bindi)... abidənin dilində işlənmiş gəlin kişi, qızım kişi, xa- tun kişi birləşmə modelinə...Nəvainin dilində də rast gəlinir... Biz- cə, DQK dilində (“Kitab”da – Ə.T.) kişi leksemi tək işləndiyi za- man “adam, insan, nəfər” mənalarında ancaq kişi cinsini ifadə edirdi; Əgər qadın cinsini ifadə etməli idisə, o zaman mütləq qadın cinsini bildirən sözlə birlikdə işlənməli idi (anam kişi, gəlin kişi və s.). Müqayisə et: qardaş və qız qardaş” 4 . Bu izahlar onu göstərir ki, müəllif “kişi” sözü ilə bağlı ən kiçik detalı belə təhlilə cəlb etməyə çalışsa da, “kişi” sözünün qadının əri, yoldaşı mənasında
1 O.Ş.Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. İstanbul, 2000, səh.249. 2 M.Ergin. Dede Korkut kitabı. II cild, Ankara, 1963, səh.205. 3 “Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti. Bakı, 1999, səh.119. 4 A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.68-69. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 152
işlənməsinə münasibət bildirməyib; B.Məhərrəmli “kişi” sözünü “yaş-cins bildirən isimlər” müstəvisində geniş şəkildə, həm də dia- xronik və sinxronik baxımdan şərh edərkən “Kitab”a da müraciət edir: “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında “adam, insan” mənasında- dır: Məndən alçaq kişiləri ağ otağa, qızıl otağa qondurdu... Üç kişi sağ yanından, üç kişi sol yanından dəmir zəncir ilə buğayı tutmuş- lardı”
1 . Yeri gəlmişkən, müəllif “kişi” sözünün “qadın əri” məna- sında işlənməsini “Kitab” yox, bayatılarımız kontekstində dəqiq- ləşdirib:
Əzizim, nə tarazı, Nə daş var, nə tarazı. Kişini tez qocaldar Arvadın natarazı. Bəkilin xatununun dilindən verilmiş cümlənin semantik yü- künə diqqət yetirək: “Kişi, qoynunda yatan həlalına sirrin deməz- mi olur?” (D-242). Bu cümlədə ərəb mənşəli “həlal” sözünün kə- binli və ya qanuni arvad, türk mənşəli “kişi” sözünün isə qadının əri, yoldaşı mənasında işlənməsi açıq-aydın şəkildə görünür. Bu mənada kişi sözü “Kitab”da təkcə adam, insan yox, həm də qadı- nın əri mənasında işlənmişdir fikri – daha dəqiqdir. Nəhayət, bir cəhəti də qeyd edək ki, kişi sözü “Kitab”dakı sevgi, dərin hörmət və məhəbbət məzmunlu xitabların daxilində qadın, gəlin və s. kimi mənalarda işlənib: “Anam kişi, qızım kişi” (D-194). Qarındaş//qartaş//qardaş. “Kitab”da hər üç formaya rast gəlinir: qarındaş. “Qarındaş içün soylamış, görəlim, xanım, nə soylamış...” (D-222); qartaş. “Qartaşım Qaragünəyi gördim...” (D- 124); qardaş. “Ağzıŋ içün öləyim, qardaş!” (D-269). Müasir Azər- baycan ədəbi dilində “qardaş” şəklində sabitləşmişdir.
1 B.Məhərrəmli. Türk dillərində isim köklərində leksik-semantik inkişaf. Bakı, 2012, səh.100-101. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 153
M.Kaşğari “qarındaş” sözünün məna yükünü dəqiqliklə gös- tərir: “Bir anadan doğulmuş iki uşağa “karındaş” deyilir, çünki “karın” sözünə “daş” ədatı əlavə ediləndə “bir qarında bərabər bu- lunmuş” demək olur” 1 . -daş şəkilçisinin etimologiyası isə türkolo- giyaya bəllidir: -da (ismin yerlik hal şəkilçisi)+eş (ortaq, dost) =daş (K.Q.Zaleman, Nemet, Banq). Ə.Dəmirçizadə “50 söz” əsərində yazır: “...belə nəticə çıxar- maq olar ki, qardaş sözü qarındaş sözündən, bu isə “qarın+da+eş”, yəni”qarında ortaq, şərik olan şəxs” mənasında işlənmiş ilkin ifa- dədən törəmiş bir sözdür. Hətta indi bu sözü hissələrə parçalamaq mümkün deyil və bu söz sadə sözlərdən sayılır... 2 . Bu o deməkdir ki, Ə.Dəmirçizadə də M.Kaşğari, K.Q.Zaleman kimi alimlərin mövqeyini müdafiə edir. Qeyd etdiyimiz kimi, “Kitab”dakı bir sıra atalar sözləri və zərbi-məsəllər, epiforalar, alliterasiyalar və frazeoloji vahidlərdə qardaş sözü həlledici vasitələrdən biri kimi çıxış edir. Bu sistemə tərkibində “qartaş” sözü işlənmiş təşbehləri də aid etmək olar: At diməzəm saŋa qartaş deyərəm, Qartaşımdan yeg!” (D-99).
formasında olan bu qohumluq termini müasir ədəbi dilimizdə mürəkkəb söz kimi sabitləşmişdir (qayınata). Ər və ya arvadın atası anlamlı “qayın ata” vahidinə “Kitab”da az rast gəlinir. Bura- da bir nümunəni qeyd etməklə kifayətlənirik: “Atamdan yegrək qayın ata!” (D-262). Oğul. Türkoloji araşdırmalarda bu sözün etimologiyası ilə bağlı fərqli fikirlər söylənilib: “oğul sözü ana anlamlı “ög” və ki- çiltmə bildirən –ul şəkilçisinin qovuşmasından yaranıb” (A.N.Ko- nonov); “Oğlan sözü ilk dövrlərdə ümumən “övlad” mənasında olub, “oğlan” sözünün doğulan sözündən törəmə olduğunu ehti- mal etmək olar” (Ə.Dəmirçizadə); “oğul sözü “toxum” anlamlı “ak” kök morfemindən törəmədir” (N.A.Aşmarin): “oğul sözü iki
1 M.Kaşğari. Divanü lüğat-it-türk. I cild, Bakı, 2006, səh.405. 2 Ə.Dəmirçizadə. 50 söz. Bakı, 1968, səh.43. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 154
morfemdən ibarətdir: ög “nəsil, tayfa” və olmaq feli = oğol, oğ ol “tayfa ol”, yəni tayfanı, nəsli davam etdir→oğol→oğul” (Ə.Rə- cəbli); “oğul sözünün ilkin”övlad” mənası daha qədimdir. Bu, müasir qumuq dilində eynilə mühafizə olunur (B.Məhərrəmli)... Bu fikirlər “Kitab”dakı oğul və oğlan sözləri ilə bağlı dəqiq nəticələr söyləməyə imkan yaradır. Burada tərkibində “oğul” və “oğlan” sözləri işlənmiş cümlələrə diqqət yetirək: “Oğul da qılıc quşanur baba ğeyrətiçün” (D-131); Oğlancuğı Əmran bəhadır babasına qarşu gəldi” (D-241). Bu cümlələrdəki ata anlamlı “baba” sözü göstərir ki, həm oğul, həm də “oğlancuq” sözləri eyni semantikalıdır, yəni “kişi cinsindən olan övlad” mənasındadır. Amma o da vurğulanmalıdır ki, “Kitab”da “oğul” sözü daha inten- sivdir. Digər tərəfdən, “Kitab”da oğlan sözünün “kişi cinsindən olan yeniyetmə” mənasında işlənməsini də qeyd etmək lazım gəlir: “...Yanındağı yoldaşları çıplaq oğlan” (D-247). Qeyd etdiyimiz kimi, “oğul” sözü “Kitab”da ən intensiv sözlərdən biridir. Bu söz “Kitab”dakı assonans, epifora, anastrofa, epitet, təşbeh, metafora kimi poetik kateqoriyalarda həlledici vasitələrdən biri kimi çıxış edir. “Kitab”da “oğul” sözünün üstün mövqedə olmasını təs- diqləyən çoxsaylı faktlar sırasında onu da qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra sintaktik bütövlərdə “oğul” sözü ilə başlanan semantik dinamika elə “oğul” sözü ilə də tamamlanır:
Oğul, oğul, ay oğul! Bilürmisin nələr oldu? * * * Oğul, oğul, ay oğul! Toquz ay tar qarnımda götürdigim oğul! On ay deyəndə dünyaya gətürdügim oğul! Tolması beşikdə bələdügim oğul! “Oğul” sözünə bütövlükdə Oğuz cəmiyyətindəki müraciətlər kontekstində yanaşan N.Cəfərov maraqlı mülahizələr irəli sürür. Müəllif ilk olaraq dəqiqləşdirir ki, Dədə Qorqud gənc igidlərə
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 155
“oğul”, - deyə müraciət edir: Hay, oğul, Qarcar!...Oğul, Təpə- göz!...”. Sonra isə belə bir ümumiləşdirmə verir: “Ümumən orta əsrlər türk cəmiyyətində olduğu kimi, “Kitab”da da ata-ana ilə övlad münasibətləri sistemində əsas yeri ata-oğul münasibətləri tutur. Ona görə də atanın oğula, oğulun ataya müraciətləri “Ki- tab”da xüsusilə zəngin, rəngarəng və diqqəti çəkəndir” 1 . “Kitab”dakı “oğul” sözünün müasir Azərbaycan ədəbi dilin- də eynilə sabitləşməsindən bəhs etdiyimiz kimi, onun müasir türk dillərindəki variantlarına da münasibət bildirmək lazım gəlir. Bu- rada “oğul” qohumluq terminini bir sıra türk dilləri kontekstində təhlil süzgəcindən keçirən İ.Kazımovun fikirlərini eynilə təqdim etməklə kifayətlənirik: “Müqayisəli tədqiqat göstərir ki, türk dillərində intervokal mövqedə ğ, q samitlərinin düşümü nəticəsində qohumluq termin- lərinin cildi qismən dəyişir. Məsələn, müqayisə et: oğul sözü -ul (tatar, başqırd, qazax, qaraqalpaq dillərində), uul (qaqauz, xakas və tuva dillərində), ool (yakut), yol-oqul (Altay) və s.” 2 . Bu faktlar həm də onu deməyə əsas verir ki, Orxon-Yenisey abidələri və “Kitab”da intensivliyi ilə fərqlənən “oğul” sözü qeyd olunan dillərin heç birində eynilə mühafizə olunmayıb. Müasir Azərbaycan dilində isə məhz “Kitab”dakı forma və semantikasını eynilə saxlayıb.
obrazların, həm də təhkiyəçinin dilində rast gəlinir: Qazanın dilin- də: Tayım Uruzu (Aruzu – Ə.T.) gördim...” (D-125); Yeynəyin dilində: “Dayım Əmən imiş, anı bildim” (D-207); Aruzun dilində: “...tayısı Aruzı aŋa tursun” (D-293); Qılbaşın dilində: “Əlbətdə, Tayım Aruz gəlsün”, - dedi” (D-293); Təhkiyəçinin dilində: Qa- zanıŋ tayısı Aruzıŋ evinə gəldi” (D-292)... Bu nümunələrdə dayı – bacıoğlu münasibətlərinin bir sıra spesifik cəhətləri ifadə olunub (əvvəlki səhifələrə bax).
1 N.Cəfərov. Xanım, hey!. Bakı, 1999, səh.24, 31. 2 İ. .Kazımov. Müasir türk dillərinin müqayisəli leksikası. Bakı, 2010, səh.49. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 156
Bu tip nümunələr kontekstində bir detalı xüsusilə vurğula- maq lazım gəlir: “namərd tayı” ifadəsi Aruzu tipik bir obraz kimi səciyyələndirməyə əsas verir: “Namərd Aruz tayıŋdan adam gəl- di” (D-298); “Namərd tayıŋ qaqdı, Beyrəgi qılıcladı” (D-298); “Namərd tayıŋ al eyləmiş” (D-300). Qazanın Aruza ünvanlayaraq dediyi “Mərə qavat, muxannatlıq ilə ər öldürmək necə olur, mən saŋa göstərəyim!” cümləsindəki “muxannatlıqla” (müxənnətliklə - namərdliklə) sözü də “namərd Aruz”, “namərd tayı” kimi ifadələ- rin təsadüfi olaraq işlənmədiyini göstərir.
“Kitab”da bu tip qohumluq terminləri, əsasən, bunlardan iba- rətdir: ana, gəlin, həlal, xatun, qayın, ana//qayınana, qız, qız qarın- daş, övrət, yoldaş, yengə. Araşdırmalar göstərir ki, həm qadın, həm də kişi cinsini ifadə edən “həlal” və “yoldaş” qohumluq terminləri “Kitab”da, əsasən, qadınlarla bağlı işlədilib. Yəni həmin sözlər “Kitab”da əri yox, arvadı mənasında çıxış edir. Məsələn, həlal: “Kişi, qoynında yatan həlalına (arvadına – Ə.T.) sirrin deməzmi olur?” (G-242); yoldaş: “Adəmlər əvrəni yoldaşına (arvadına – Ə.T.) qıyamadı” (D-168). Cəmi bir nümunədə isə “həlal” sözü hər iki cinsin nümayəndəsi ilə bağlı işlədilib: “Ol iki həlala (ər-arvada – Ə.T.) yüz qırq yıl ömr verdim” (D-169). Bu mənada həlal və yoldaş sözlərini şərti olaraq “qadın cinsini ifadə edən qohumluq terminləri” başlığı altında təqdim edirik. Qadın cinsini bildirən qohumluq terminlərinə ayrılıqda diqqət yetirək:
çox “övladı olan qadın mənasında işlənmişdir: “Bərü gəlgil, ağ südin əmdigim, qadunım ana!” (D-28). “Ana” sözü obrazlı ifadə və deyimlərdə də üstün mövqedə görünür: atalar sözləri və zərbi- məsəllərdə (“Ağ südin toya əmzirsə, ana görkli”...); frazeoloji
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 157
vahidlərdə: anadan toğma soymaq – anadangəlmə soyundurmaq, çılpaq etmək. “Bu yigidi anadan toğma soyuŋ!” (D-179)...; andlar- da: “Ana həqqi, təŋri həqqi” (D-53). Qeyd etdiyimiz kimi, “ana” sözü assonans, anafora, epitet kimi poetik kateqoriyalarda da həlledici vasitələrdən biri kimi çıxış edir. Cici-bici. “Kitab”da cəmi bir dəfə işlənib: “Pəs varasıŋ, bir cici-bici türkman qızını alasan” (D-171). Bu sözə müxtəlif prizma- lardan münasibət bildirilib: T.Hacıyevin fikrincə, “cici-bacı (bici – Ə.T.) loru söz və ifadə kimi fərsiz qadın mənasında eynilə qal- maqdadır” 1 . “KDQ”-nin izahlı lüğətində zəif, körpə, həm də xoşxasiyyət, həlim, mehriban qız mənasında verilib 2 ; K.Bəşirova görə, “cici- bici – hər ikisi qohumluq ifadə edən sözdür. Tərkibindəki bacı sö- zünün izahına ehtiyac olmasa da, deməliyik ki, cici sözü uşaq sözü olub, böyük bacıya, anaya, nənəyə edilən müraciətlərdən biridir. Cici-bacı tərkibi kifayət qədər qədim tarixə malik olub. “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanının dilində rast gəlinir... Cici-bacı həm də bir-birinə yaxın, dost olan şəxslər barədə də işlənir... 3 ; Ə.Tahir- zadə bir sıra mənbələrə istinadən göstərir ki, Şəki arealındakı “ana” anlamlı ciyi//cici//ciji//ci sözü gürcü dilində qoşa söz da- xilində mühafizə olunur (ciciapa-cici (ana), - apa (ana) 4 ... Məhz bu cür izahlara görə “Kitab”da işlənmiş “cici-bici” sözünü şərti olaraq “qadın cinsini ifadə edən qohumluq terminləri” sırasına daxil etmək olar.
(“Ala gözlü oğlına al duvaxlu gəlin aldı” – D-253) və “qayınataya, qayınanaya görə oğlun arvadı” (“Yalansa bu sözləriŋ gerçək ola, gəlincigüm” – D- 117) mənalarında işlənmişdir.
1 T.Hacıyev. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı, 1976, səh.68. 2 “Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti. Bakı, 1999, səh.37. 3 K.Bəşirov. Azərbaycan dilində sinonim qoşa sözlərin izahlı lüğəti. Bakı, 2012, səh.35. 4 А.Тагирзаде. Древнетюркский лексико-грамматический пласт в диалектах и говорах азербайджанского языка. АКД. Баку, 1983, с.15-16. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 158
“Kitab”ın dilində düzəltmə quruluşlu gəlin sözü əsasında ya- ranmış düzəltmə və mürəkkəb isimlərə təsadüf olunur: düzəltmə isimlərdə: gəlincik. “Dilüŋ içün öləyim gəlincigüm!” (D-117); qız-gəlin. “Ağca yüzli qızım-gəlinim əkşəşmədin” (D-299). Gəlin sözünə epifora, epitet kimi poetik kateqoriyalar tərkibində də təsadüf olunur (əvvəlki səhifələrə bax).
həm də kəbinli və ya qanuni arvad mənasında işlənməsinə rast gə- linir: Qazanın həlalı – Qazanın arvadı. “Qırq incə bellü qızla Qa- zanıŋ həlalını biz gətürmişiz” (D-40); həlalı – arvadı. “Sürdi həlalı yanına gəldi” (D-166); həlal – arvad. “Dizin basub oturanda həlal görkli” (D-6). Sonuncu nümunədəki “həlal” sözü “Kitab”ın 1988- ci il Bakı nəşrində “arvad” yox, “qadın” mənasında verilib. Evfemistik ifadənin sinonimi kimi çıxış edir,daha doğrusu, evfemistik ifadənin semantik yükü məhz “həlal” sözü vasitəsilə açılır. “Xan qızı həlalıŋı tanımayan gözüŋ olmuş!” (D-149). Buradakı “xan qızı” ifadəsi “arvadı” mənasındadır, yəni “xan qızı = həlalı (arvadı)” modeli mətnin semantikasına tam yapışıqlı vəziyyətdədir. “Arvad” anlamlı “həlal” sözünə poetik kateqoriyalar tərki- bində də təsadüf olunur: “Ala gözlü görklü həlalıŋ yüklü qoduŋ, - aslan oldı!” (D-212). A.Məmmədova “həlal” sözünün sinonimliyindən bəhs edər- kən belə bir sxem verir: “dişi – halal – qadın – qarı “qadın”. Sonra isə aşağıdakı nümunələri təqdim edir 1 : Dirsə xan dişi əhlinin söziylə ulu toy eylədi... Dizin basub oturanda halal görkli. Qo bəni qadın ana, çəngələ ursunlar... Qarılar dört dürlüdür. Sonuncu nümunədəki “qarı” sözü barədə M.Qıpçaq yazır: “Qarı sözü kontekst daxilində substantivləşərək “qadın”, “arvad”,
1 A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.75. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 159
“zövcə” mənaları da kəsb edir” 1 . Bu, ikinci nümunədəki “həlal” sözünə də aid edilə bilər. Konkret desək, ikinci nümunədəki “hə- lal” sözü daha çox “qadın” yox, “arvad” mənasında qavranılır. Burada o da vurğulanmalıdır ki, ərəb mənşəli “halal” sözü “Kitab”da təkcə kəbinli və ya qanuni arvad yox, həm də “haramın ziddi” mənasında müşahidə olunur: südü həlal eyləmək. “Ağ sü- dini anam maŋa həlal eyləsün” (D-145); ətməgi (çörəyi) həlal ol- maq. “Ağaŋuzıŋ ətməgi sizə həlal olsun!” (D-101); axirət həqqini həlal etmək. “Axirət həqqini həlal etsün” (D-299). X a t u n. Orxon-Yenisey abidələri və digər qədim türk mənbələrində olduğu kimi, “Kitab”da da “xatun” sözü xanım, ar- vad, həyat yoldaşı mənasındadır: xanım mənasında – Burla xatun, Selcan xatun kimi antroponimik modellərdə “xatun” sözü xanım mənasındadır; həyat yoldaşı mənasında – “Xatunı ayıtdı...” (D- 242); “Razı oldı. Əzrayil xatunıŋ canın almağa gəldi” (D-168)... B.Məhərrəmli “Kitab”dakı “xatun” sözünün semantikası və fonetik variantlarına müxtəlif bucaqlardan yanaşıb: “...”Kitabi- Dədə Qorqud” dastanında xatun// kadun//qadın//qadun variantla- rında “xanım”; “xanın arvadı”; “qadın”; “arvad, kişinin həyat yol- daşı” mənalarında işlənmişdir: ...Boyu uzun Burla xatununu gəti- rib sağraq sürdürmək gərək – dedi. Dastanın dilində “qadın anlayı- şını bildirmək üçün xatun kişi birləşməsindən istifadə olunmuşdur. Özbək dialektlərində xotun//xutun fonovariantları mövcuddur” 2 .
Bu fikrin davamı olaraq qeyd edək ki, “Kitab”da həlal (halal), övrət, yoldaş (həyat yoldaşı mənasında) sözləri ilə sinonimik cərgə təşkil edən “xatun” sözü Azərbaycan dili şivələrində ilkin forma və semantikasına uyğun şəkildə mühafizə olunur: Cəlilabad şivə- sində “xatun” (arvad, qadın), Şəki şivəsində “xatın” (arvad), Qax şivəsində “xatınşı” (arvad, qadın), qərb şivələrində isə sinonim
1 M.Qıpçaq. “Dədə Qorqud kitabı”nın dilində əlamət və keyfiyyət bildirən sözlər. Bakı, 2012, səh.43. 2 B.Məhərrəmli. Türk dillərində isim köklərində leksik-semantik inkişaf. Bakı, 2012, səh.304 “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 160
qoşa söz kimi: xanım – xatın. Burada “xatun” sözünü qədim türk mənbələri və Təbriz dialekti müstəvisində araşdıran M.Məmməd- linin fikirlərini xatırlatmaq lazım gəlir: “xatın. Bu söz Təbriz dia- lektində əsasən qayın xatını birləşməsinin tərkibində fəaliyyət göstərir...Təbriz dialektində qeyin arvadı arvad xəttinə, qeyin xa- tını birləşməsi isə kişi xəttinə aid edilir. Bundan əlavə, Təbriz dia- lektinin əhatə dairəsinə daxil olan bütün ərazilərdə səliqəli geyi- nən təmizkar qız və gəlinlərə xatın qız və yaxud xatın gəlin, yaşlı qadınlara isə xanım-xatın arvad deyilir” 1 . Müəllifin qeydləri belə bir fikri reallaşdırır: Təbriz dialekti üçün səciyyəvi olan “xatın qız”, “xatın gəlin” qohumluq terminləri forma və semantikasına görə “Kitab”dakı “xatun kişi”, “anam kişi” və s. kimi vahidlərlə səsləşir. Qayın ana//qayınana. Bu qohumluq termininin “Kitab”dakı səciyyəvi cəhətlərini belə ümumiləşdirmək olar: ismi birləşmə modeli və mürəkkəb söz formasında işlənib – “Anamdan yegrək qayın ana!” (D-262); müasir ədəbi dilimizdə mürəkkəb söz forma- sındadır: qayınana; “ər və ya arvadın anası” anlamlı qayınana sö- zü “Kitab”da “ərin anası” mənasında müşahidə olunur (Banıçiçək və Selcan xatunla bağlı parçalara bax); mətnlərdə daha çox “qa- yınata” qohumluq termini ilə yanaşı işlənib: “Qız bildi kim, qayı- nanası, qayınatasıdır” (D-194).
Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|