ƏZİzxan tanriverdi
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- düzəltmə quruluşlu qohumluq terminləri.
|
119
dırmış K.Əliyevin fikirlərini xatırlatmaq yerinə düşür: “...Dirsə xanın xanımı və Qazan xanın xanımı Burla xatun İç Oğuzdandır, Banıçiçək Dış Oğuzdan, Selcan xatun və Dəli Domrulla Səyrəyin xatunları isə kafər (kafir – Ə.T.) düşərgəsindən İç Oğuza gəl- mişlər. Dış Oğuzdan və kafər (kafir – Ə.T.) düşərgəsindən İç Oğuza gəlin gələn qızlar bu düşərgələr arasındakı barışığı simvolizə edirlər və barışığın karrantıdırlar (qarantıdırlar – Ə.T.). Deməli, “Dədə Qorqud” eposu vuruş və davanın deyil, məhz barışıq və vahid dünya modelinin eposudur” 1 . K.Abdulla bu cür nikahları “barışığa zəmanət” yox, qan qohumluğu yasağı”, tayfa- daxili nikah yasağı prizmasından şərh edir. Məsələn, Qanturalı ilə Selcan xatunun nikahını belə səciyyələndirir: “... Əsas məsələ – Qanturalını arvad seçimində Oğuzdan kənara çıxarmaqdır. Oğu- zun, başqa sözlə, “öz məxsus olduğun tayfanın üzvü olan qızla ev- lənmək olmaz” yasağı “qız kənar yerdən olmalıdır” fikrinə dönür və Dastanda Qanturalının yad diyara getməsi, sevgilisi Selcan xa- tuna qovuşması ilə bağlı hadisələrin təsvirinə çevrilir. Bu yasağın Dastanda hər hansı şəkildə olursa-olsun təsviri, heç şübhəsiz ki, Dastanın çox qədim bir zamanla əlaqəsinin qırılmamasını göstə- rir” 2
“Kitab”dakı eynitipli hadisələrin müxtəlif bucaqlardan şərhi, həm də müxtəlif məzmunlu nəticələrin çıxarılması məhz “Kitab”ın sirli-sehirli dünyası ilə bağlıdır; “Kitab”da obrazların qohumluq münasibətlərinin araş-dırıl- ması göstərir ki, obrazların bir qismi baba və ata, bir qismi oğul və qız, bir qismi əmi və dayı və s. statuslarda çıxış edir. Bu mənada onları aşağıdakı kimi sistemləşdirmək olar: ulu babalar – burada yalnız Qam Ğanı qeyd etmək mümkün- dür (Uruzun ulu babasıdır)
1 K.Əliyev. Eposun poetikası: “Dədə Qorqud” və “Koroğlu”, Bakı, 2011,səh.84 2 K.Abdulla. Mifdən yazıya və yaxud gizli Dədə Qorqud. Bakı, 2009, səh.131. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 120
babalar – Qam Ğan (Burla xatunun babası), Ulaş (Uruzun və Qarabudağın ata babası), Bayındır (Uruzun ana babası), Aruz (Dəli Dondarın ata babası)... nənələr – Qazanın qarıcıq anası (Uruzun, Qarabudağın...ata nənəsi), Aruzun xatunu (Dəli Dondarın ata nənəsi)... atalar – Qam Ğan (Bayındırın atası), Bayındır (Burla xatu- nun atası), Ulaş (Qazanın atası), Qazan (Uruzun...atası). Dirsə xan (Buğacın atası), Qanlı qoca (Qanturalının atası), Baybörə (Beyrə- yin atası), Baybican (Dəli Qarçarın və Banıçiçəyin atası), Duxa qoca (Dəli Domrulun atası), Qaragünə (Qarabudağın atası), Qazı- lıq qoca (Yeynəyin atası), Aruz (Basatın və Qıyan Səlcikin atası), İlək qoca (Dülək Uran, Alp Ərən və Sarı Qalmaşın atası), Toğsun (Alp Rüstəmin atası), Uşun qoca (Əyrəklə Səyrəyin atası), Əŋsə qoca (Oqçıının atası), Qırqqınuq (Qaraçəkürün atası)... analar – Burla xatun (Uruzun anası), Ulaşın xatunu (Qazanın və Qaragünənin anası), Dirsə xanın xatunu (Buğacın anası), Bə- kilin xatunu (Əmranın anası), Aruzun xatunu (Basatın və Qıyan Səlcikin anası), Qıyan Səlcikin xatunu (Dəli Dondarın anası), Du- xa qocanın xatunu (Dəli Domrulun anası), Qanlı qocanın xatunu (Qanturalının anası), Uşun qocanın xatunu (Əyrəklə Səyrəyin anası)... ərlər, kişilər – Qazan (Burla xatunun əri), Beyrək (Baniçi- çəyin əri), Qanturalı (Selcan xatunun əri) ... xanımlar, arvadlar – Burla xatun (Qazanın arvadı), Banıçiçək (Beyrəyin arvadı), Selcan xatun (Qanturalının arvadı)... oğullar – Bayındır (Qam Ğanın oğlu), Qazan (Ulaşın oğlu), Uruz (Qazanın oğlu), Buğac (Dirsə xanın oğlu), Qanturalı (Qanlı qocanın oğlu), Beyrək (Baybörənin oğlu), Dəli Qarçar (Baybi- canın oğlu), Dəli Domrul (Duxa qocanın oğlu), Qarabudaq (Qaragünənin oğlu), Yeynək (Qazlıq qocanın oğlu), Basat (Aru- zun oğlu), Qıyan Səlcik (Aruzun oğlu), Dəli Dondar (Qıyan Səlci- kin oğlu), Dülək Uran, Alp Ərən və Saru Qalmaş (İlək qocanın oğulları), Alp Rüstəm (Toğsunun oğlu), Əyrək və Səyrək (Uşun “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 121
qocanın oğulları), Oqçı (Əŋsə qocanın oğlu), Qaraçəkur (Qırqqını- ğun oğlu)... qızlar – Burla xatun (Bayındırın qızı), Banıçiçək (Baybicanın qızı), Selcan xatun (Təkürün qızı), Çeşmə (Ağ Məliyin qızı), Bay- börənin yeddi qızı... qardaşlar – Qazan və Qaragünə, Basat və Qıyan Səlcik, Dü- lək Uran, Alp Ərən və Sarı Qalmaş, Əyrək və Səyrək, Qaraca Ço- ban, Qabangüci və Dəmirgüci... bacılar – Banıçiçək (Dəli Qarçarın bacısı), Beyrəyin yeddi bacısı, Aruzun bacısı (Qazanın qarıcıq anası)... nəvələr – Burla xatun (Qam Ğanın nəvəsi), Uruz (Ulaşın və Bayındırın nəvəsi), Qarabudaq (Ulaşın nəvəsi), Dəli Dondar (Alp Aruzun nəvəsi)... əmilər – Qazan (Qarabudağın əmisi), Qaragünə (Uru-zun əmisi), Basat (Dəli Dondarın əmisi), Əyrəklə Səyrəyin əmisi... dayılar – Alp Aruz (Qazanla Qaragünənin dayısı), Əmən (Yeynəyin dayısı)... bibilər – Qazanın qarıcıq anası (Basatın və Qıyan Səlcikin bibisi)
qudalar – Bayındır – Ulaş; Baybörə - Baybican, Qazan – Qaragünə; Qanlı qoca – Təkur... qayınatalar – Bayındır (Qazanın qayınatası), Qazan (Qarabu- dağın qayınatası), Qaragünə (Qazanın qızının qayınatası), Baybi- can (Beyrəyin qayınatası), Ulaş (Burla xatunun qayınatası), Qanlı qoca (Selcan xatunun qayınatası), Baybörə (Banıçiçəyin qayına- tası), Təkür (Qanturalının qayınatası)... qayınanalar – Burla xatun (Qarabudağın qayınanası), Qaza- nın qarıcıq anası (Burla xatunun qayınanası), Beyrəyin anası (Banıçiçəyin qayınanası), Səyrəyin anası (Səyrəyin xatununun qayınanası)... gəlinlər – Burla xatun (Ulaşın gəlini), Səyrəyin arvadı (Uşun qocanın gəlini), Qıyan Səlcikin xatunu (Alp Aruzun gəlini), Uru- zun xatunu (Burla xatunun gəlini), Qazanın qızı (Qaragünənin gəlini)...
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 122
kürəkənlər – Qazan (Bayındırın kürəkəni), Beyrək (Baybica- nın kürəkəni), Qarabudaq (Qazanın kürəkəni), Qanturalı (Təkürün kürəkəni)... qayınlar – Dəli Qarçar (Beyrəyin qaynı), Uruz (Qarabudağın qaynı), Qaragünə (Burla xatunun qaynı)... baldızlar – Beyrəyin yeddi bacısı (Banıçiçəyin baldızları)... yengələr (qardaş arvadı) – Qıyan Səlcikin xatunu (Basatın yengəsi), Burla xatun (Qaragünənin yengəsi)... əmizadələr – Alp Aruz, Basat və Qıyan Səlçik → Baybican, Dəli Qarçar və Banıçiçək... Yuxarıda təqdim etdiyimiz qohumluq terminlərindən bir ne- çəsi “Kitab”ın dilində işlənməmişdir. Məsələn, nənə, bacı, bibi, quda, kürəkən, baldız. Amma onu da qeyd etmək lazımdır ki, “Ki- tab”ın dilində bacı əvəzinə, “qız qarındaş”, kürəkən əvəzinə “gü- yəgü” sözü işlənib. Yaxud “Kitab”da “qayın” sözü müstəqil şəkil- də işlənməsə də, “qayın ata”, “qayın ana” kimi birləşmələrdə bi- rinci komponent kimi çıxış edir (sonrakı səhifələrə bax). “Kitab”dakı obrazların qohumluq əlaqələrinin ümumi mən- zərəsini bütöv şəkildə əks etdirən yuxarıdakı faktlar bir daha təs- diq edir ki, həmin sistemdə ən fəal, ən intensiv obraz məhz Qazan xandır, onun qohumluq əlaqələrinin əhatə dairəsi daha genişdir. Hesablamalar göstərir ki, “Kitab”dakı əsas obrazların əksəriyyəti Qazan xanla bu və ya digər dərəcədə qohumluq münasibətlərin- dədir (şübhəsiz ki, burada Qazan xanın səkkiz boyda iştirak etmə- sinin də təsiri vardır). Konkret desək, Qazan, Ulaş və onun xatunu üçün oğuldur, Qaragünə üçün qardaş, həm də qudadır, Burla xatun üçün ərdir, Uruz üçün atadır, Qarabudaq üçün əmi, həm də qayın- atadır, Qam Ğan üçün nəvəsinin əridir, Bayındır üçün kürəkəndir, Alp Aruz üçün bacıoğludur, Basat və Qıyan Səlcik üçün bibioğlu- dur, Dəli Dondar üçün atasının bibisi oğludur, Beyrək üçün qayınatasının əmizadəsinin bacısı oğludur (bax: Baybican Alp Aruzun əmizadəsidir), Banıçiçək üçün əmizadəsinin oğludur (bu, Baybicana və Dəli Qarcara da aiddir)...
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 123
“DƏDƏ QORQUD KİTABI”NDA QOHUMLUQ TERMİNLƏRİ Buraya qədərki bölmələrdə istər-istəməz “Kitab”dakı qo- humluq terminlərindən də müəyyən qədər bəhs etdik. Amma “Ki- tab”da qohumluq terminlərinin yeri, mənası, mənşəyi, intensivliyi, arxaikləşməsi, obrazlılıq yaratma imkanları və s. kimi məsələlər problemin ayrılıqda, həm də diaxronik və sinxronik müstəvidə tədqiq olunmasını diktə edir. Bu mənada “Kitab”dakı qohumluq terminlərinin aşağıdakı istiqamətlər üzrə araşdırılmasını məqsədə- uyğun hesab edirik:
qədim türk mənbələri müstəvisində “Kitab”da işlənmiş qohumluq terminlərinin şumer dili və qədim türk abidələrindəki uyğun dil vahidləri ilə müqayisəsi ma- raqlı nəticələr söyləməyə imkan verir. Bəri başdan qeyd edək ki, bu nəticələrin hər biri təkcə qədim türk dili yox, həm də qədim türk tarixi və etnoqrafiyası baxımından əhəmiyyətlidir: Şumer dili üçün səciyyəvi olan ama, ada və er kimi qohum- luq bildirən sözlər “Kitab”da cüzi fonetik dəyişmələrlə müşahidə olunur: ana, ata, ər. Burada “baba” sözünün şumer dili “Kitab” və müasir Azərbaycan dilində eyni fonetik tərkibdə olmasını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Bir sıra qohumluq terminləri “Kitab”da və Orxon-Yenisey abidələrində eyni fonetik tərkibdədir: ana, ata, oğul... Orxon-Yenisey abidələrindəki qohumluq terminlərinin bir qismi “Kitab”da fonetik dəyişikliyə uğramış şəkildədir, daha doğ- rusu, nisbətən fərqli formadadır: Orxon-Yenisey abidələrində – gəliŋ, katun, kız kadaş, küdəgü...; “Kitab”da – gəlin, xatun, qız qarındaş, güyəgü... “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 124
Orxon-Yenisey abidələrindəki qız anlamlı “kız oğul” ifadəsi ilə “Kitab”dakı “qız kişi” (Ağız-dildən, qız kişi, xəbər, maŋa!) eyni semantik yuvaya daxil olur. Yaxud Orxon-Yenisey abidələ- rindəki “kız oğul” modelinin semantik yükü “Kitab”dakı xatun, arvad anlamlı “xatun kişi” (Bəkil gördi xatun kişiniŋ əqli-kəlicəsi eyüdür) modelini yada salır. “Böyük bacı” və kiçik bacı” vahidləri “Kitab”da və Orxon- Yenisey abidələrində müxtəlif sözlərlə ifadə olunub: “Kitab”da – ulu qız qarındaş (Ulu qız qarındaşları yanına gəldi), kiçi qız qarındaş (...kiçi qız qarındaşı binardan su almağa gəlür); Orxon- Yenisey abidələrində – əkə (böyük bacı), əgəc (böyük bacı, xala), siŋil (kiçik bacı). “Kitab”da və M.Kaşğarinin “Divan”ındakı qohumluq ter- minlərinin bir qismi eyni fonetik tərkibdədir (ata, ana, oğul...), bir qismi isə nisbətən fərqli formalardadır: “Kitab”da – ana, tayı, güyəgü, gəlin; “Divan”da – aba, tağay, küdhəgü, kəlin. Burada bir cəhəti də qeyd edək ki, “Kitab”dakı qarındaş//qartaş (qardaş) sözü ilə “Divan”dakı kanqdaş, kadaş (atabir qardaş) sözləri eyni semantik şaxədə birləşir. “Divan”ın dili üçün səciyyəvi olan “anabir qardaş” anlamlı “ikdiş” və “süd qardaşı” anlamlı “əmikdəş” sözləri barədə isə bun- ları söyləmək olar: “Kitab”ın dilində “ikdiş” müşahidə olunmur, “əmikdış” isə, qeyd etdiyimiz kimi, “süd qardaşı” anlamlı “əmdi” sözü ilə səsləşir. Fikrimcə, kanqdaş (qandaş), ikdiş, əmikdəş kimi arxaizmlərin müasir ədəbi dilimizdə sabitləşməsini təmin etməyin vaxtı çatıb. Heç şübhəsiz ki, belə bir sabitləşmə ədəbi dilimizi da- ha da zənginləşdirə bilər. Konkret desək, söz birləşməsi modelləri sözlə əvəzlənmiş olar: atabir qardaş=qandaş, anabir qardaş=ikdiş, süd qardaşı = əmikdəş//əmikdaş. “Kitab”da və Balasağunlu Yusif Hacibin “Qutadğu Bilig” (XI əsr) poemasında bir sıra qohumluq terminləri tam eyni fonetik tərkibdə müşahidə edilir:ata, ana, oğul...Fonetik tərkibcə fərqlənən qohumluq terminləri isə bunlardır: “Kitab”da – qayın (qayın ata və qayın ana birləşmələrində birinci tərəf kimi işlənib), qarındaş//
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 125
qartaş; “Qutadğu Bilig”də – kadın, kadaş. Bu tip sözlərlə bağlı maraqlı mülahizələr söylənilib. Burada Ramiz Əskərin bir fikrini təqdim etməklə kifayətlənmək olar: “Bakı ləhcəsində işlənən qə- deş sözünün “Qutadğu Bilig”dəki qadaş sözü ilə eyni olduğuna heç bir şübhə yoxdur” 1 .
“Kitab”dakı qadın cinsini ifadə edən, arvad anlamlı “dişi əh- li” (Dirsə xan dişi əhliniŋ sözilə ulu toy elədi) birləşməsi ilə “Qu- tadğu Bilig”dəki “tişi” (qadın, arvad) sözü eyni semantik yuvaya daxil olan vahidlər sırasındadır. “Kitab”, Orxon-Yenisey abidələri, M.Kaşğarinin “Divan”ı və Yusif Xas Hacibin “Qutadğu Bilig” poeması ən sanballı, həm də ən mötəbər qədim türk mənbələridir. Bu mənbələrin hər biri qə- dim türk tarixi və mədəniyyətinin bir parçasıdır. Bu mənada “Ki- tab”dakı qohumluq terminlərinin həmin abidələrlə səsləşməsi, on- larla zəncirvari bağlılığı heç də təsadüfi deyil. Yekun olaraq onu da qeyd edək ki, yuxarıda şərh etdiyimiz qohumluq terminlərinin əksəriyyəti müasir türk dilləri üçün də səciyyəvidir. b) qohumluq terminləri müasir Azərbaycan dili müstəvisində Qorqudşünaslıqda “Kitab”ın məhz Azərbaycan dilində yazıl- ması ilə bağlı kifayət qədər tutarlı fikirlər var. Heç şübhəsiz ki, “Kitab”dakı qohumluq terminlərinin müasir Azərbaycan dili kon- tekstində tədqiqi həmin qənaətləri bir az da qüvvətləndirə bilər. Bu mənada aşağıdakı qarşılaşdırmalara diqqət yetirək: Müasir Azərbaycan ədəbi dilindəki qohumluq termin-lərinin bir qismi “Kitab”dakı forma və semantikaslına tam uyğundur: ata, oğul, qız, gəlin, yoldaş... “Kitab”dakı qohumluq terminlərinin bir qismi müasir Azər- baycan ədəbi dilində müəyyən fonetik dəyişmələrlə sabitləşmişdir: “Kitab”da – qarındaş//qartaş//qardaş; əmmi, tayı//dayı; müasir
1 R.Əskər. Qutadğu Bilig. Bakı, 2003, səh.180. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 126
Azərbaycan ədəbi dilində - qardaş, əmi, dayı... Qeyd edək ki, “Ki- tab”da müvazi işlənmiş qarındaş//qartaş//qardaş”, “tayı//dayı” söz- lərindən yalnız sonuncular (qardaş, dayı) müasir ədəbi dilimizdə sabitləşib. “Kitab”da daha çox söz birləşməsi formasında işlənən bəzi qohumluq terminləri müasir Azərbaycan ədəbi dilində mürəkkəb söz formasındadır: “Kitab”da – qayın ata//qayınata, qayın ana//qa- yınana; müasir Azərbaycan ədəbi dilində - qayınata, qayınana. “Kitab”da intensivliyi ilə fərqlənən “baba” sözü müasir Azərbaycan ədəbi dilində semantik dəyişmə ilə sabitləşmişdir: “Kitab”da – baba (ata); müasir Azərbaycan ədəbi dilində - baba (atanın atası, ananın atası). Amma bu da var ki, “Kitab”dakı ata anlamlı “baba” sözü Azərbaycan dilinin qərb şivələrində ilkin forma və semantikasına uyğun işlənir. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində sabitləşməyən bir sıra qo- humluq terminləri “Kitab” və müasir Azərbaycan dili şivələri üçün səciyyəvidir. “Kitab”da: ağa (böyük qardaş) – “Ağam Beyrə- gin yaylasıydı...” (D-103), yengə (böyük qardaşın arvadı) – “Ağca yüzli yengəmi tul eləmişsən...” (D-232), güyəgü//göygü (kürəkən) – “Beyrək bizdən qız almışdır, güyəgümizdir” (D-295), “...Bayın- dır xanıŋ göygüsi..,” (D-35); müasir Azərbaycan dili şivələrində: “ağa” (böyük qardaş) – Ağsu və Dmanisi (Başkeçid) şivələrində; “yengə” (qardaşın, əminin və ya dayının arvadı) – Şəki şivəsi və qərb şivələrində; göy (kürəkən) – qərb şivələrində ... “Dədə Qorqud” antroponimik modelində “Dədə” ləqəbi ən müdrik, ən aqil qoca mənasındadır. “Yox, ol, ananıŋ babasıdır, sə- niŋ dədəŋdir” (D-282) cümləsindəki “dədə” qohumluq termini isə “baba” mənasındadır. Maraqlıdır ki, müasir Azərbaycan dili şivə- lərinin əksəriyyətində “dədə” sözü “baba” yox, “ata” mənasında işlənməkdədir...; “Kitab”dakı əmdi (süd qardaşı), qız qarındaş (bacı), qız kişi (qız) kimi qohumluq terminləri müasir Azərbaycan dilində sabit- ləşməyib. Ancaq bu da həqiqətdir ki, həmin qohumluq terminlə- rinin yaranmasında iştirak edən sözlər müasir Azərbaycan dili
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 127
üçün də saəciyyəvidir: “Kitab”da – “əmdi”, müasir Azərbaycan dilində – əmmək, əmcək, əmzik...; yaxud “Kitab”da – “qız qarın- daş”; müasir Azərbaycan dilində - qız, qardaş... “Kitab”ın poetik strukturundakı antroponimik modellərdə, “ata”, “dədə” və “yengə” qohumluq terminləri müşahidə olunur: Qorqud ata, Dədə Qorqud, Qısırca yengə (modellərdəki ata, dədə və yengə sözləri məcazi mənadadır. Bu baxımdam onların qohum- luq terminləri başlığı altında verilməsi şərtidir). Burada xüsusi olaraq qeyd edək ki, “Kitab”dakı qohumluq terminlərinin əksəriy- yəti müasir Azərbaycan dilində həm də şəxs adı kimi çıxış edir: ata – Ata, Ataxan, Atakişi, Atabəy...; baba – Baba, Babaxan, Ba- bakişi...; dədə – Dədə, Dədəbəy, Dədəxan, Dədələr...; qardaş – Qardaş, Qardaşxan, Qardaşağa...; ana – Anabacı, Anagül, Anaxa- nım...; qız – Qızlar, Qıznaz, Qızxanım...; gəlin – Gəlingül... Bu qarşılaşdırmalar “Kitab”ın müasir dilimiz üçün nə qədər doğma və yaxın olduğunu bir daha əyaniləşdirdi, eyni zamanda bir daha göstərdi ki, “Kitab”ın möcüzəli dünyasından ayrılmaq mümkün deyil.
“Kitab”dakı qohumluq terminlərini (qohumluq bildirən isimləri) quruluşuna görə sadə, düzəltmə və mürəkkəb olmaqla üç yerə bölmək olar: sadə quruluşlu qohumluq terminləri. Bu qrupa daxil olan qohumluq terminləri “Kitab”ın dilində üstün mövqedə görünür: ata, ana, baba, dədə, qartaş, oğul, qız, dayı və s. Türkoloji araşdırmalarda ana, ata, qardaş kimi sözlər həm də düzəltmə sözlər başlığı altında izah olunur. Burada Ə.Rəcəblinin bir fikrini xatırlatmaq yerinə düşür: “...belə bir yanlış fikir söyləni- lir ki, ata, ana, bacı, qardaş, oğul tipli sözlər əslidir, sadədir. Əslin- də, bu və bu tipli sözlərin hamısı törəmədir. Qardaş sözünün karın “qarın”, – da ismin yerlik hal şəkilçisi və eş “dost” morfemlərin- dən əmələ gəlməsi haqqında artıq Ə.Dəmirçizadə fikir (“50 söz”) “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 128
söyləmişdir... Ata və ana sözlərinin kökü at “ad” və an “anlaq” (anlaq sözünün özü də törəmədir: an və laq morfemlərindən iba- rətdir) morfemləridir. –a morfemi isimlərə vermək, etmək feilləri- nin ifadə etdiyi məfhumu əlavə edir, adlardan feil, feli sifət yara- dır. Bu tip feil və xüsusən feli sifətlər substantivləşməyə meyllidir (meyillidir – Ə.T.): “ad” → ata “adlandır, ad ver, ad verən, adlan- dıran” → ata “ata”; an”öyüd, tərbiyə” → ana “tərbiyə verən” → ana...” 1
lər “Kitab”ın dili kontekstində götürüldükdə düzəltmə yox, məhz sadədir. Belə ki, “Kitab”dakı ata və ana sözlərində -a şəkilçi mor- femi tam daşlaşmış vəziyyətdədir. Yəni bu sözləri “an+a”, “at+a” morfemlərinə parçalamaq olmur. Qardaş sözünə isə başqa prizma- dan yanaşmaq lazımdır: “Kitab”dakı “qartaş//qardaş (Qartaşım Qaragünəyi gördim...Dilüŋ içün öləyim, qardaş!) sözü kök və şəkilçi morfemlərinə parçalana bilmədiyi üçün sadədir. Əksinə, “Kitab”dakı “qarındaş” (...kiçi qız qarındaşı binardan su almağa gəlür...) sözü kök və şəkilçi morfemlərinə parçalana bildiyi üçün düzəltmədir: qarın+daş. “Kitab”da ana rəhmi, uşaqlıq anlamlı “qarın” sözünün üstün mövqedə görünməsi də dediklərimizi arqu- mentləşdirir: “qarın” – “Toquz ay tar qarnımda götürdigim oğul!” (D-52). Burada bir cəhəti də qeyd edək ki, “qardaş” sözünün etimologiyası ilə bağlı ilk fikir (qarın+da ismin yerlik hal şəkilçisi + dost, yoldaş, ortaq anlamlı “eş” sözü) Ə.Dəmirçizadəyə yox, K.Q.Zalemana məxsusdur. düzəltmə quruluşlu qohumluq terminləri. Bu tip qohum- luq terminləri cəmi bir neçə sözü əhatə edir: gəlin, qarındaş, yol- daş... Şübhəsiz ki, bu sistemə əgü//gü şəkilçili güyəgü//göygü kimi sözləri də daxil etmək olar. Amma, qeyd etdiyimiz kimi, bu cür sözlərdə kök və şəkilçi morfemləri sintez şəklindədir. Digər tərəf- dən, belə sözlərin etimologiyası ilə bağlı hələ də türkologiyada konkret bir fikir yoxdur.
1 Ə.Rəcəbli. Göytürk dilinin leksikası. Bakı, 2004, səh.128-129. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 129
“Kitab”dakı qohumluq terminləri aşağıdakı leksik şəkilçilər vasitəsilə düzəlmişdir: -in şəkilçisi. “Kitab”ın dilində “gəlin” sözündə müşahidə olunur: gəlin – “Qədəmin qutsuz gəlin deyincə, udsız gəlin desün- lər” (D-262);
sözündə daşlaşmış vəziyyətdədir. Qarındaş (Dədə, qız qarındaşı- mıŋ yolına bən nə istərsəm, verərmisən?) və yoldaş (Dəli Domrul yüz qırq yıl dəxi yoldaşıyla yaş yaşadı) sözlərində isə bir şəkilçi morfemi kimi müstəqil şəkildə çıxış edir. Diqqətçəkən məqamlardan biri də budur ki, -daş şəkilçisi “Kitab”da və digər qədim türk mənbələrində o qədər də məhsuldar olmayıb. Müasir ədəbi dilimizdə isə məhsuldarlığı ilə müşahidə olunur, hətta üslubi səciyyəli neologizmlərdə də özünü göstərir. Məsələn, T.Əfəndiyeva –daş şəkilçili üslubi neologizmləri R.Rza- nın dili kontekstində belə səciyyələndirir: “Bədii üslubda həmin şəkilçinin (-daş şəkilçisi nəzərdə tutulur – Ə.T.) semantik xüsusiy- yətinə əsaslanaraq yeni-yeni üslubi səciyyəli neologizmlər düzəlt- mək olur. Məsələn, R.Rza yaradıcılığında –daş şəkilçisi vasitəsilə əmələ gələn bir sıra neologizmlərə rast gəlmək olar: cəbhədaş, dö- yüşdaş, vaxtdaş, əsrdaş, sinifdaş, silahdaş, gündaş, işdaş, könüldaş və s. Bu cür neologizmlər hər dəfə üslubi məqsədə müvafiq yaran- mışdır. Şair fikrini emosional-ironik şəkildə ifadə etmək məqsədi- lə həmin sözləri düzəltmişdir” 1 . Müəllifin şərhləri inandırıcıdır. Amma bir həqiqəti də qeyd edək ki, “könüldaş” sözünü R.Rza yaratmayıb. Yeri gəlmişkən, “Okkazional sözlərin kim tərəfindən yaran- dığı məlum olur”, - deyən B.Xəlilov da könüldaş sözünün məhz R.Rza tərəfindən yaradıldığını göstərir: “-daş şəkilçisi ilə əmələ gələnlər: əsrdaş, cəbhədaş, vaxtdaş, döyüşdaş, könüldaş (R.Rza) və s.” 2
1 T.Əfəndiyeva. Azərbaycan dilinin leksik üslubiyyatı. Bakı, 2011, səh.298. 2 B.Xəlilov. Müasir Azərbaycan dilinin leksikologiyası. Bakı, 2008, səh.90-91. |