Эя я ч, fQ andaM,J

162
  kakar».
Hiyləgər,  alçaq  a d a m  oğru  kimi  üzə  baxar,
Q onağı  q ov u b ,  verdiyi  aşı  başa  qalxar.
(O ğru  kiıni  qonağın  üzüno  gülən.  alçaq  hiylogor  adam   ovvol  ona  hör- 
mot edor,  so n ra  iso q o v araq   verdiyi  ycmoyi  başa  qalxar).
Ö   l  1  ü  k:  öyüd,  vo’z.  Bu  monada  « ^ j '   övüt»  do  deyilir,  lakin  osli 
«
lü
Sİ 
ögüt»dür.
Ə  t  m  о  k:  çörok.
İ  ç 
1
  i  k:  yohor  kcçosi,  içlik.
‘-*•*»1
  İ  ç  m  о  k:  quzu  dorisindon  tikilmiş  kürk.
‘-Sjj)  İ  d  h  r  i  k:  qatı  şey.  A rğuca.  Əsli  «irik»dir.
Ö   d  h  1 о  k:  zam an,  vaxt.  Bu  bonddo  do  işlodilmişdir:
ıj J jL-Z
 
£-*2
 
j(
u'2  Bu  söz əsliiKb «başra»  olmalıdır,  yazma  niisxədo düzolış  edilmişdir.

166
Mahmud Kaşğari
J jb J *  if*-* (*JJ
«Ö dhlək  k a m u ğ  küfrədi,
Ə rdəm  arığ səwrədi,
Y unçığ yaw uz tuw radı,
Ə rdəm  bəgi çərtilür».
Z a m a n  ta m a m  zəiflədi,
Ə rdəm  təmiz seyrəldi,
Azğın və y a m a n la r gücləndi,
Ə rdəm  bəyi yox edilir.
(Z a m a n ə   b ü s b ü tü n   azdı,  ərdəm-fılan  qalm ad ı,  azğınlıq  və  pislik  güc- 
ləndi,  b ü tü n   b u n la r  fəzilət  bəyi  olan  A lp   Ər  T o n q a   [Əfra- 
siyab]  ö ld ü y ü  ü çün   belə oldu).
Ü   d  h  г  э  k:  artımlı,  artan ,  «<-£-№ 
ü d h rək  n ən q   =  a rta n   şey». 
Bu,  az ikən  çoxalan nəsnəyə deyilir.
E d h 1  i g:  xeyirli,  « ^ j i j  
edhlik  n ə n q   =  faydalı  nəsnə».
Ü  r  p  э k:  tükləri  ürpərmiş  insan  və ya  heyvan.
‘-S
j
J  Ə r t i k:  işlək yol.
^ J Ö r   t  ü   k:  bir  şeyin  örtüsü,  ö rtüyü,  yəhər  ö rtüyü.  B ö y ü k b rin   qəb- 
rinə  örtü lən   ipək  q u m a ş  kim i  hər  şeyin  örtüsu  belə  adla- 
nır.
Ö  r  ç  ü  k:  h ö rü lm ü ş  saç.  Oğuzca.  Bu  söz 
örküç»  sözündən 
əmələ gəlmişdir.
>-&J Ö   r d  э  k:  ördək.  Bu  məsəldə  də  işbdilm işdir:  « 
uS'jjf  L-ijla
J j i  kaz  kopsa,  ördək  kölig  igənür  =  q az  getsə,  ördək  gölə 
yiyə  çıxar».  Bu  söz  bəy  gedəndən  so n ra   xalqa  böyüklük 
etməyə çalışan  ö zü ndənbəy  a d a m la r  ü çü n  deyilir.
‘J   Ə  r  s  э  k:  « j ^ !  
ərsək  iş b r   =   ortalığa  düşmüş  pozğun  qa- 
dın».  Bu  məsəldə  də  işlənmişdir:  « 
‘■ЗД 
ISJ  ıXujl
Divanü lüğat-it-türk
167
(jaU&j  orsək  ərgə  təgməs,  ewək  əwgə  təgməs  =  qəhbə  эг 
tap m az,  tə b s ə n   evə  çatmaz,  gəlib  çıxmaz»,  (эг  a x taran  
pozğun  q ad ın ların   bir  q ay d a  olaraq   əli  boşa  çıxar,  tələsən 
a d a m   d a  evinə  çatmaz,  çünki  tələsdiyinə  görə  heyvanı  yo- 
rular,  o n u n   d a   əli  boşda  qalar).  Peyğəmbər  əfəndimiz 
(s.ə.s.)  də  buyurmuşlar: 
Ijfrk Vj jb a  La j   V 
Bu
söz təbsm əy i  tərgitmək  üçün deyilir.
Ə  r 1 i  k:  kişilik.
‘-S-b'  Ə  r n ə k:  b arm aq.  « 
ərnqək» də deyilir.
İ  z  1  i  к:  k əsib n   heyvanların  dərisindən  tik ib n   türk  çarığı.  Bu  ata- 
lar  sözündə  də  işbdilmişdir:  «  ^
o
-L
üjj
İ
j
 
izlik  bolsa  ər  öldiməs,  içlik  bolsa  at  yağrımas  = 
çarıq  olsa,  a d a m ın   ayağı  aşınmaz,  keçə  olsa,  at  yağır  ol­
maz».  Bu  söz  işin  nəticəsini  fıkirbşərək  hərəkət  etm ək 
üçün  deyilir.
Ə  s  r ü  k:  sərxoş.
Ə  w  ş  ü  k:  a d a m d a   əvvəllər  olm ayan,  so n ra  y aranan  hal,  xəstəlik 
və  sair  şeybr.
İ 
1
  r  ü  k:  səfra  və  bəlğəm  gətirici  bir  ot  toxum u,  üzərlik  toxum u. 
Uç dilində.
^>• 1
 Ö   m  z  ü  k:  yəhərin  ön  və  arxa  tərəfbri,  ucu.
‘-Sj*)  İ  к  d  ü  k:  süd  və q a tıq d a n   hazırlanan,  pendir  kimi  y ey ib n   azuqə.
Ə g  r i  k:  ə y rib n   ip.
‘-sjsf 
0
  g  r ü  k:  yüyrük,  uşaq  beşiyi,  nənni  yırğalama.
0
  к  ş  i  g:  turş,  meyxoş,  turşməzə  n a r  kimi.
0  
к  s  ü  k:  əskik  nəsnə. 
əksük  y arm a k   =  əskik  pul».
Ö  к  m  э  k:  q ad ın la rın   qulağa  taxdıqları  qızıl  və  ya  gümüş  halqa.
Bu  söz  əslində məsdərdir.

168
Mahmud Kaşğari
t_susi  Ö  к  m  ə  к:  toplanm ış  olan  hər nəsnə.  Bu  söz də məsdərdir.
Ə  n  d  о  k:  sətlı,  bir  şeyin  üst  tərəfı.  Oğuzca.
J*-*f  Ü  ç g  ü 
1
:  üçbucaq,  üç  bucağı  olan  nəsnə.
Ü  ç  g  i 
1
:  üçbucaq,  üç  bucağı  olan  nəsnə.
A  r s  a  1:  «£— 
arsal  saç  =  qızıla çalan  saç».
A  ş  t  a  1:  sonbeşik,  «Ə  n  d  i  k:  axm aq,  « J   ^
  əndik  ər  =  axm aq  adam».  Bu məsəldə də 
işlənmişdir:  «jVjpS  и&Ш  Uf 
əndik  u m a  əwligni  ağırlar 
= ç aşq m   q o n a q   ev  yiyəsini  əzizlər,  ağırlar».  Bu  məsəl  ilə 
ağırlanm anın  q o n a ğ a   aid  old u ğ u   bildirilir.  H əm in  söz  bu 
şeirdə də  işlədilmişdir:
ÖJ—
Jİ H J-j)
Ö J^İİJU (S J -iırS-J
(jj  * 
II 
bu jĞİS
«Əndik  kişi  titilsün,
E1  törü  yitilsün,
Toklı  böri  yetilsün,
K ad h ğ u   yomə saw ılsu n 163».
Axırıaq  a d a m   ayılsın,
Y u rd a  nizam  yayılsın,
T oxlu  q u rd la  otlasın,
Qayğı  yeno sovulsun.
(Qılıncımızla  qayğı  d ü y ü n ü n ü   açaq  ki,  a x m a q   ad am   ayılsın,  elimiz töro 
ilə  idarə  olunsuıı,  q u rd la   q uzu  bir  yerdə  otlasın,  kədər biz- 
dən  uzaq  olsun).
Bosim  Atalay  bıı  şcirin  лгоЬ  əlilbası  i b   yazılışında  bəzi  xətalar  oldıığıınu  göstər-
mişdir (DLT,  I,  s.  106).
Divanü lüğat-it-türk
169
Ö  t  r  ü  m:  insanın  qarnm ı  açan  dərmaıı.  «,»>' 
siit  ö trü m   =  mər- 
cimoyə  bonzər  ishal  vcron  bir  ot,  südb y o n   otu».  Bu,  ərəb- 
сэуэ yaxm   bir sözdür.
A  x ş  a  m:  axşam ,  günüıı  batdığı  zaman.
A  d  h  r  ı  m:  yəhərin  altına  iki  tərəfdən  qoyulan  keço.
Ö d  h  r  ü  m:  hər  nəsnənin  seçilmişi.
Ə  r  d  э  m:  ərdəm,  ədəb,  lərbiyə,  fəzibt.  Bu  ibarədə  də  işbnmişdir: 
«Jjj IJAj 
ərdəm  başı  tıl
164
  =  ərdəmin  başı  dildir».  Çünki 
gözəl söz  deyən  adam   şərəfə çatar.
Ü  s  t  э  m:  yəhərlərə,  к э т э г   başına,  to q q alara  işb n ən   qızıl,  gümüş, 
inkrustasiya.  Oğuzlar  b una  «saxt»  deyirbr.
I  s  r  ı  m:  « 
pjU   ısrım kişi  =  qaşqabaqlı  adam».
İ  ş  к  ü  m:  saray la rd a  xanlar  üçün  q u ru lan   böyük,  dəyirmi  ayaqsız 
süfrə.
О   к  t  а  m:  «  j a  ^  
bir  o k tam   yer  =  bir  ox  atımı  yer,  bir  ox  məsa- 
fəsi».
Ə g  r i  m:  suyun  toplandığı,  qaynadığı  vo girdabkındığı  yer.
İ  m  г  э  m:  hər cür  yığınaq,  yığıncaq. 
imrəm  tərişti  =  ca-
ınaat  yığınağa  toplaşdı».
О  t  ğ  u  n:  yohorin  solunda  qayışın  halğası  kcçiribn,  d i b   bağlanan 
cnli  bir qayış.
(jäj  А  г  к  u  n;  vohşi  ayğırla 
cv 
qısrağından  olan  at.  Cıdırda  эп  çox  bu 
atla r  birinci  olur.
£&J Ö   r g э  n:  u rğan,  örkən.
IM  Hüscyn  Diizgün  kimi  tncrüboli  bir  şoxs  Kaşğari  dövründo  türkcə  olilln  bir  qayda 
olaraq  ə,  fothoııin  isə  a  səsini  il'ado  eldiyini  unııdaraq  çağdaş  farscanııı  tosiri  altında 
mcxaııiki  sahvo  yol  verərok  bu  ibarnni  «oıdnm  bəşi  til»  şnklindo  traııskripsiya  elmişdir 
J J  s.  127).

170
Mahmud Kaşğari
с
Ə  г  к  э  n:  «ikən»  m ən asın d a  bir  ədat,  hal  bildirir. 
Ji
ol 
kəlür ərkən  k ö rd ü m   =  o n u   gələrkən gördüm ». 
l£j!  İ  г  к  i  n: 
c£J.  irkin  suw  =   yığılmış  su».  Toplanmış,  bir  уегэ
yığılmış  hər  şeyə  belə  deyilir.  B u  sözdən  ilham  alaraq  kar- 
luq  b o y u n u n   böyüklərinə  « ü * J   J j*   köl  irkin»  deyilir  ki, 
«ağlı göl  kim i  dolm uş,  to p la n m ış
» 165
 deməkdir. 
c £ J   İ  г  к i  n: 
uŞJ  irkin y ağ m u r  =  günlərcə yağan  yağış».
А   г  к  u  n:  gələn  ilin  adı.  B u n d a n   a lm a r a q   « j j ^   C&J  ark u n   izi»  de­
yilir ki,  bu d a   «gələcək il,  о  biri  il» deməkdir.
£&J  Ü   г  к  ü  n:  ü rk ü n tü ,  vahimə,  d ü şm ən   vahim əsindən  ulus  arasm a 
düşən ürkm ə,  ham ı  təlaşla q a la la r a  və sığınacaqlara qaçır.
О   r t a n:  tu m an ,  libas.  B unu y a ğ m a  elində eşitdim.
İ  ç  к  i  n:  «  J   u f-d   içkin  эг  =  d ü ş m ə n d ə n   olduğu  h ald a  qaçıb  bu 
tərəfə sığınan və a m a n d a   olan  ad am » . 
lA*-İ 
Ü   s  t ü  n:  ü s tü n  və yuxarı  m ən asın d a  b ir sözdür.  « lA - j' 
6
^   andan 
ü stü n   =  o n d a n   yuxarı,  o n d a n   ü stü n ,  o n u n   üstündə». 
ü M   A   s 
1 1
  n:  aşağı,  alt.  Bu  söybyiş  d ü zg ü n   deyil,  d o ğ ru su   « ö ^  altın»- 
dır.
А   1
1 1
  n:  aşağı,  alt.
A   w r a n:  dəmirçi  kürəsi  şəklində düzəldilən çörək  fırını,  təndir. 
u*-“ !  I  ş  ğ  u  n:  çiçək  xəstəliyi  zam an ı  şərbətindən  istifadə  olunan  çiçəyi 
qırmızı  bir ot.
E  ş  к i  n:  « J İ
jjj
 
eşkin  to p r a k   =  ax ıb  enən,  üyünən  torpaq».
E  ş  к  i  n:  uzun  yola  «eşkin  yol»,  ç a p a -ç a p a   gedən  at  p oçtuna  isə 
eşkinçi»  [yəni  uzun  yol  gedən  yolçu]  deyilir.
0  
m  ş э n:  k ü rk   tik ib n   quzu  dərisi.
165 Nağıllarımızdakı  «dərya  kamallı»  ifadəsinin  ekvivalenti.
Divanü lüğat-it-türk
L71
A  n  d  a  n:  o n d a n   sonra.  Oğuzca. 
an d an   aydıın  =  o n d an
sonra  s ö y b d im ».  Digər  türklər  bu  sözü  « ' ^   a n d a»   şək- 
lində  əliflə  s ö y b y ir b r ,  «orad a»   mənasındadır.  «  j»JJ  
<> 
m ən  a n d a   ərdim  =  mən  o rad a  idim».
BU BABIN MÜZAƏFLƏRİ
^ j A r t u t :   a t  və  digər  hədiyyə  olub  bəylərə  və  başqalarına  verilir.
S o n rad an   b u   söz hər cü r hədiyyə üçün işlədilmişdir.
Jäji А  г к  u  k: 
j a j   ark u k   kişi  =  söz eşitməyən,  tərs  adam».
j a j  А  г к u  k:  iki  divar  və ya iki  dirək  arasına  qoyulan  ağac.
^ 4  Ü  b g ü  k:  h o p -h o p  quşu.  Çigilcə.
<-££-•1  Ə  m  g  э  к:  эгпэк,  zəhmət,  məşəqqət.  Bu  ifadədə  də  işbnm işdir: 
«ouUSä ijjşi  ıS&*\ əmgək  əgində  kalmas  =  sıxıntı çiyində qal- 
maz».  Bu,  ulu T an rın ın 
j - * 1'  £-•  u'  »  sözü  i b   səsləşir. 
Bu  şeirdə  də  işlədilmişdir:
j J j f  
и и
  (_$ JjI
jAjİ  - 
iSJSuA 
I66j j j l   i —
«Aydı:  səninq  udhu,
Əmgək  təlim  ıdhu,
Y u m ş a r  katığ ödhü,
K ö n q lü m   s a n q a yügrük».
Dedi:  sənin  yuxun,
Əməyin,  zəhmətin  çoxdur.
ıw’  Buradakı  j  dh  hərfi  j z   ilə olmalıdır.  DLT-də ara-sıra  b c b   hallar müşahidə edilir.

172
Mahmud Kaşğari
Sərt  dağ  yumşalar,
K ö n lü m  sənə yüyürər.
(Sevgilisinin  x əy ah nd an   bohs  edorək  deyir  ki,  böyük  zəhm ət  və  əziyyət 
çəkərək,  yuxusuz  q ala ra q   bu  sərt  dağları  necə  keçib  bizə 
gəldin?  C a v a b   olaraq   bildirir  ki,  k ö n lü m   sənə  tez  çatmaq, 
q o v u şm aq   arzusu  ilə  çırpmırdı,  nəticədə  dağlar  d a  yum- 
şaldı).
Ü   m  g ü  k:  əmgək.  K ö rp ə  u ş a q la n n   təpəsində olan   yum şaq yer.
E  ş g э k:  eşşək.  İki  ləhcodən  (oğuz və  türk)  birində 
eşyək». 
t$  у  hərfı  q o şa  sam itdən  birini  əvəz  etmişdir.  Bu,  эгэЬ  di- 
lində  də  var.  Məsələn:  j  jbil 
deyirlər,  əsli 
-dir.
U lu   T a n rın ın   ı_^Ai 
və  ULuTj 
ayə-
lərindo də  b eb d ir.  B unların əsli 
və 
-dir.
E  г  к  э  к:  hər  h eyvanm   erkəyi.  «
er kək  tak ağu   =  erkək 
toyuq,  yoni  xoruz».
İ  n  q  э k:  inək.
*-*■*-*!  İ  n q  э  k:  oğuzlar  tısbağanın  dişisinə d ə 
inqək»  deyirbr.
BU BABIN MİSAL OLANLARI
U  у  ğ  u  r:  beş  şəhərli  bir  vilayətin  adı.  İskəndor  Zülqərneyn  türk 
xaqanı  i b   barışdıqdan  sonra  bu  şohərbri  salmışdır.  Mo­
ham m ad  Ç a k ır  T o n q a   xaıı  oğlu  N izam oddin  İsrafıl  Toğan 
Təkin  atasın d an   rə v a y ə tb   т э п э   nəql  edərək  dedi  ki,  Zül- 
qərneyn  uyğur  elb rin ə  gələrkən  türk  x aq anı  ona  qarşı 
dö rd   min  əsgor  göndərmişdi.  O n la rın   dəbilqobrino  taxdıq- 
ları  lə b k   Г tel 
1
  şahin  q a n a d ı  kimi  iırıiş.  B u n lar  öno  ox  at- 
dıqları  kimi.  eyni  moharotlo  arx ay a  da  atırırıışlar.  Zi.il-
Divarıü lüğat-it-türk
173
qorneyn  bunlara  mat  qalmış  vo 
иЦл  iııan  xudh
xurond»  demişdir.  yoni  « bunlar  özlorini  dolandırarlar, 
başqasının  çöroyino  m ö h tac  olmazlar,  çünki  ov  bunların 
olindon  qurtııla  bilmoz,  istodikbri  zam an  ovlayıb  yeyərlər» 
deırıok  istəmiş  və  bıı  vilayəto  « 
X udhxur»  adını  ver- 
mişdir.  S o n ra la r  t   x  hərfi  olifə  çevrilmişdir.  Boğaz  hərflə- 
rinin  bu  şəkildo  bir-birinə  çevrilmosi  norm al  şeydir.  H ə b  
olifın  t   x  hərfinə,  t   x  hərfinin  əlifə çevrilməsi  lap çoxdur.
K itab ın  müəllill  M a h m u d   deyir:  b una  görə  do  bizim  atalarım ız  olan 
bəyloro  « j j a İ   Xomiı»  deyirlor,  çünki  oğuzlar  « j ^ l   omir» 
deyə  bilmədikləri  üçün  əlifı  t   x  horfıııo  çevirib  söyləyirlər. 
A tam ız  tü rk   ellorini  S a m a n o ğ u lla n n d a n
167
  alan  boydir, 
ad ın a  Xomir Tokin  deyilir168.
U yğur  sözündo  old u ğ u  kimi,  olif hərfı  £  x  horfino  çevrilmiş,  bu  b e b  ol- 
d u q d a   xudlı  sözündoki  j  dh  horfi  do  j   у  horfıno  çevril- 
mişdir.  Bu  j  dh  horfinin  j   у  horfino  çevrilmosi  bö y ük   bir 
q ay d ad ır.  B undan  sonra  xur  sözündoki  t   x  horfı  £  ğ  ol- 
m uşdur.  £  ğ - n in   t   x  horfino,  £  x  horfinin  £ 
8
  horfinə  çev- 
rilmosi  do  hor zam an  baş  vcron  şeydir.  Ərobco xotoro  vo ğə- 
doro  sö/.lorindo  do  voziyyot  belodir.  Bu  vilayotdo  beş  şohor 
vaıdır.  Vilayotin  xalqı  on  qatı  kafirlordir.  Son  dorəcə  sər- 
rast  atıcıdırlar.  Zülqorııeynin  salmış  olduğu  şohorlorin  ad- 
lan  Sülmi,  Koçu,  Ç an  balık,  Bcş  balık  vo  Ycııqi  bahkdır.
167  « S ' a m a n o ğ u l ) a n = S a m a n i b r  d ö v b l i   vo  s ü l a b s i »   d e m o k d i r .
1 f,f<  D L T - 2 0 0 5 - i n   m i i o l l i f b r i   b u r a d a   b e b   b i r   q c y d   v m n i ş b r :   « B o s i m   A t a l a y   b u n u   t ə s h i h  
e d o r o k   « X o m i r T c g i n »   k i m i   o x u m u ş d u r .   A ı ı c a q   ə n   v o x   c h t i m a l   o l u n a ı ı   o x u ı ı ı a   v ə   t ə s h i h  
« o l - Ə m i r   B o h r T e g i n »   ( « o l - X o m i r » i n   o r i j i n a l   m o t ı u b   x ə l a l t   ya/.ılışı)  v.ı  y a   « ə l - Ə m i r   N ə s r  
T e g i n » d i r .   Bu   / a t   M a l ı m u d   Q ə z n . ı v i   ilo  b i r l i k d n   9 9 9 - c ı ı   i l do  S a m a n i   d ö v b l i n o   s o n   q o -  
y a n   A r s l a ı ı   İlig  N o s r   b i n   Ə l i d n n   z i y a d ə   9 9 2 - c i   i k b   B u x a r a ı ı ı   S a m a n i b ı x b n   a l a n   B u ğ r a  
x a n   H a r u ı ı   ə l - H o s n n   i b n   S i i l c y m a n d ı r »   ( П Ь Г - 2 0 0 5 ,   s . 6 3 0 ) .

174
Mahmud Kaşğari
A   у 
1 1
  ş:  iki  adam ın  b ir-b irib  hal-əhval  tutması.
fcy'  А   у 
1 1
  ğ:  «aytış»  m ənasında  o la n   bir  sözdür.  Kef-hal  və  b u n a   bən- 
zər şeylər so ru şm aq   ü çü n  i ş b d i b n  sözdür.
jlw'  А   у  r u  к:  «başqa»  m ə n asm d a  istifadə  o lunan sözdür.  Oğuzca.
(İjjİ  А   у  г 
1
  к:  ayrıq  otu.  T ü r k b r   b u n a  
adhrık»  d ey irb r.  O ğuzlar  j 
d h  hərfini  ts  y-yə çevirirbr.
ƏLİFLƏ BAŞLAYIB  ƏLİFLƏ BİTƏN SÖZLƏR
E  у 1 э:  elə,  ö y b .  Oğuzca.  «J*^ 5У e y b   kılğıl  =  e b  et».
ЫЛ  Ö   у  1  э:  g ü n o rta   vaxtı.  O ğuzca.  Q ıp ç a q la r  j   hərfini  j   hərfinə  çevi- 
rərək «Vjf ö z b »  d e y irb r.
B U N U N  BAŞQA BİR NÖVÜ
Jl*» A  ç ]  ı  k:  aclıq.
A  ş  1
1
  k:  aşxana,  mətbəx.  O ğ u zlar  b u ğ d a y a  « Jb -1' aşlık» deyirbr.
E  ş  у  э  k:  eşşək. 
eşgək»  də  deyilir.  Bunu  j   у  hərfı  ilə  söyb-
mək  d a h a   fəsihdir.
baı  A   w  у a:  heyva.  Bir  ləhcədə.
BU BABIN DÖRD HƏRFLİLƏRİ
j&\  İ  к  t ü 169:  əldə bəslənən  heyvan,  əhliləşmiş  heyvan.
169  Seçkin  Ərdi  və  Sərap  Tuğba  Yurtsevər  bu  sözü  «igtü»  (DLT-2005,  s.287),  çinlibr 
isə «iktü»  kimi oxumuşlar  (DLT-Çin,  I  cild,  s. 123).
Divanü lüğat-it-türk
175
jjäi  А  к  r  u:  «yavaş  ol»  mənasındadır.  «jj*'  jjäl  ak ru -ak ru   =  yavaş-ya- 
vaş».
j s j '  E d  h g ü:  yaxşı,  gözəl.  Bu  bənddə də  işbdilmişdir:
1 fl* u 
^  ı ^ ^  1  *  *
( j - J j c i   jSol  J iŞ  
(J «.  ı il  ı—ıJI  ü _ jj I 
(İ—
« K o şn ı-k on u m ,  oğışka 
Kılğıl  a n q a r  ağırlık,
A r t u t   alıp anunğıl,
Edhgii  taw ar  oğurluk».
Q o n u -q o n şu,  oym ağa 
Sən  qılginən ehtiram,
Hədiyyə al,  hazırla 
G özəl,  uğurlu ənam.
(Q o n u -q o n şu y a,  q o h u m -q a rd a şa   həmişə  hörmət-izzət  göstər,  hədiyyə- 
b r   ver,  sənə  bir  şey  bağışlasalar,  əvəzində  sən  d a h a   gözəl 
hədiyyələr  hazırla).
B U N U N  BAŞQA BİR NÖVÜ
j  
j
£
la
\ A  m  ş  u  y:  sarı  ərik.
BU BABIN ĞÜNNƏLİLƏRİ
J ^ -Я  A  n  q  d  u  z:  yerdən  qazılıb çıxarılan,  q arın   ağrısı  d ərm an ı  olan   bir 
k ök.  H əm in   söz  bu  məsəldə  də  işlənmişdir:  «
o-bJf a n q d u z   bolsa,  a t  ölməs  =  andız  olsa,  at  ölməz»,  (an-

176
Mahmud Kaşğari
dız  hazır  olsa,  at  qarın  ağrısından  ölməz).  Bu  kök  toz  ha- 
lına  salmıb  a tm   b u r n u n a   üfü rülü r  və at  sağalır.  Bu  söz  yo- 
la  çıxan  a d a m a   hazır  olm aq  lüzum unu  bildirmək  üçün 
s ö y b n ir.
İ  n  q 
1
  i ç:  k ab ab la  y e y ib n   sarım sağa  bənzər dağ  otu.
Ə  n  q  1  i  k:  ənlik.  Q ad ın ların   yan aq ların a  sü rtd ü k b ri  qırmızı  bo- 
ya.
Ö   n  q  d  ü  n:  ö ndən,  q a b a q d a n .  O ğuzlar d  i b   n  hərfıni  ataraq  « ^ i  
önq»  d e y irb r.  «&Ji 
ö n q d ü n  yorıt=atını  öndən  sür». 
Bu,  o ğ u zlard a  bir qaydadır.
SO NUNDA ĞÜNNƏLİ BİR HƏRF OLAN SÖZLƏR
0   1  d  a  n  q:  padoş,  çarığın  altı.  H əm in  söz  bu  məsəldə  də  işbdil-
mişdir:  «<_нЦу 
Uul  cjai  lüı  ıtka  uwut  atsa,  oldaııq  yi- 
məs  =  itə  həya  verilsə,  məstin  altını  yeməz».  Bu  söz  kimi- 
sə  u ta n d ır m a q   m əq səd ib   işbdilir  və  utandırılan  adam ın 
pis  işdən  əl  çəkməsi  arzu  edilir.
U  j  1 a  n  q 170:  b u q ə b m u n ,  (iki  məxrəc arasındakı  j  j  ib).  Oğuzca.
1  z  d  э  n  q:  balıq  o v u n d a   iş b d ib n   bir  to r   növii.  Yaş  ağac  çubuq-
lar  suyun  içinə  düzülür,  çayın  o rtasında  bir  qapı  qoyulur. 
to r  qapının  ağzına  bərkidilir.  Balıqlar  tora  düşən  kimi  çı- 
xarılır.
‘-Sj-Äİ  A  x  s  u  n  q:  « J  
axsunq  ər=sorxoş  olub  dava  salan  adam».
«j»İÄj axsum»  d a  deyilir.
170
  S e ç k i n   Ə r d i  i b   S ə r a p   T u ğ b a   Y u r t s e v ə r   bu  s ö z ü n   ilk  h ə r fin i  a  i b ,   yə n i  « a j l a n q »   k im i
( D L T - 2 0 0 5 ,   s.  137)  o x u m u ş l a r .
Divanü lüğat-it-türk
177
BU BABIN MİSAL OLANLARI
А у  b  a  n  q 171:  « J   *-*-У  ay b a n q   эг  =  keçəl,  adam ».  Çigilcə. 
u
SJ
jj
I А  у d  ı  n  q:  aydın,  ay aydınlığı.
BU BABIN DÖRD HƏRFLİLƏRİ
jlSJJ  0   r  n  q  э  n:  ərgən,  subay.  H əm in  söz  bu  məsəldə  də  işbnm işdir: 
«(^ULSj  ?( jj j 
uSJi  isji&jj  ərnq ən g ə  əlig  karı  b ö z  ü m   ti- 
k əm əs= ərg
3
nə  əlli  arşın  bezdən  don,  şalvar  tikilməz»,  ya- 
xud  « subaya  əlli  arşın  bezdən  də  d o n ,  şalvar  çıxmaz»  de- 
məkdir.  Ç ü n k i  y a d   adam ın   s u b ay a  ürəyi  yanm az,  ona  ev- 
b n m ə si  ü çün  öyüd-nəsihət  verməz,  yaxşılığını  istəməz.  Bu 
söz ev b n m əy i  təşviq etmək  ü çün  s ö y b nir.
ORTASI MÜXTƏLİF HƏRƏKƏLİ 
ƏF’AL,  U F’AL, İF'AL üH  .  juif * juäl  BABI
J*J  А  г  к  a  r:  bu y n u zu n d an   bıçaq  sapı  d ü z ə ld ib n   dişi  dağ  keçisi. 
jLuii A  ş  b a  r:  sam anla  kəpək  qarışdırılır  və  ata  yem  olaraq  verilir. 
j ^ !   İ  ş  1  э  ı 172:  qadın.  Əsli  « S b ^ \  işibr»dir,  çox  işbndiyindən  bu  söz- 
dən  i  hərfı  d ü şm ü şdü r,  «xanımlar»  deməkdir.  Bu  söz  с э т  
haldadır,  tək  o la ra q   işbnir.  M ö h tərəm   qadınlara  «işb r»
171  Seçkin  Ərdi  ilə  Sərap  Tuğba  Yurtscvar  bu  sözü  p  ib   «aypanq»  kimi  (DLT-2005,  s. 
163) oxumuşlar.
I7: Scçkin  Ərdi  i b   Sərap Tuğba  Yurtsevər  bu  sözü  e  i b   «cşbr»  kimi (DLT-2005,  s.  269) 
oxumıışlar.

178
M ahmud Kaşğari
deyilməsinin  uzun  bir  hekayəsi  var.  Qısa  olsun  deyə  j   i 
hərfı  atılmışdır.
£ L ü f  О  
x
 
ş  a  ğ:  bənzəmə. 
^ 4   an ın q   oxşağı  =  o n u n   bənzəri,  ox-
şarı».
А   г  к a ğ:  arğac,  bez,  xalı,  kilim kimi  ş e y b r   to x u n a rk ə n   enləməsinə 
atılan  ip və y a iplik.
£jjäf  О   w  r  u  ğ:  sü m ü y ü n   əlavə  y erb ri.  « t ’j ^   oğruğ»  d a   deyilir.  D a ğ  
y am acın a və  qurtardığı  уегэ də 
owruğ»  deyilir.
О   w  r  u  ğ:  bel  s ü m ü y ü n ü n   b o y u n a   birb şd iy i  yer.  Bu  ü ç
173
  sö zü n  
эп d o ğ ru   şəkli 
oğruğ»dur.
O  ğ г а ğ:  niyyət etmək,  qəsd etmək.
A   n   d  a  ğ:  « eb »   m ənasındadır. 
an dağ  ayd ım   =  e b   de-
dim».  Çigilcə.
£4^ A   n  d  ı  ğ 174:  ə b k ,   xəlbir kimi  ş e y b rin  qasnağı.
O p r a k 175:  əzilmiş, yıpranm ış.  «äjZ 
o p ra k   to n = s ü z ü lm ü ş   p a l­
tar».
j l ü i   A   t  ğ  a  k:  q a rın d a   yığılan  sarı  su  xəstəliyi.  Sarı  bir  bitkinin  adı  d a  
«atğak»dır.  Q ay ğıd an   üzü  saralm ış  olanlar  o n a   bənzədilir.
jUa.1  U  ç m a  k:  u çm aq,  cənnət.  Bu  şeirdə də işbnmişdir:
lSj ----b *  
Crf-Jri
iSJri 
j  
Ц)
171  Əslində  burada  üç  dcyil,  iki  söz  olduğu  barəda  Bosim  Atalayın  mətııaltı  qeydi  var
(DLT,  I,  s.  118).
174  Seçkin  Ərdi  i b   Sərap  Tuğba  Yurtsevər  bu  sözi'ı  xeyli  fəıqli  şəkildə  «ındağ»  kimi
(DLT-2005.  s.  280) oxumuşlar.
175  Salih  Mütəllibov  bu  sözü  «ubrak»  (TSD,  1  tom,  bet  140),  çinlibr  isə  «uprak»  kimi 
oxum uşlar  (DLT-Çin,  I  cild,  s.128).
176  Bu  söz  yazma  nüsxədə 
yazıldı»  şəklindədir.  Kilisli  onu  qafiyə  xatirino  bu
şə k b  salmışdır (DLT,  I,  s.l 19), çinlibr «ya/.ıldı»  verm işbr  (DLT-Çin.  I  cild.  s.128).
Divanü lüğat-it-türk
179
« T ürlüg çoçək  yarıldı,
Barçın  yadhım  kərildi,
U ç m a k   yeri  körüldi,
T u m lu ğ  yana  kəlgüsüz».
D ü r lü  çiçək b r açıldı,
İpək  döşək  sərildi,
C ənn ət  yeri görüldü,
Qış  d a h a  gəlməyəcək.
(Y azm   gəlişini  vəsf edərək  deyir  ki,  əlvan  çiçəklər  açdı,  ipək  p a rç a d a n  
xalı  sərildi,  cənnətin  yeri  g ö rü n d ü ,  hava  qızdı,  d a h a   qar, 
so y uq  geri  gəlməyəcək).
A  x s a  k:  axsaq,  topal.
J l j J  A   r t  a  k:  x a ra b   olmuş.  «<-*-3^ J I
j
J   a rta k   nənq  =  x a ra b  olmuş  şey».
О  r ğ a  k:  oraq.
J tjc f   О   ğ  г  а  к:  sərhəddə  yaşayan  bir  tü rk   oymağı.  O n la ra   «  jrifä 
k a r a   yığaç»  d a   deyilir.
Lplci A   ğ 1 a  k:  « j a  tpL&f  О   ğ  1  a  k:  oğlaq.  H əm in   söz  b u   məsəldə  də  işbnir:  « <^4*  ciP^
j*- uSJj ö  
ju , oğlak  yiligsiz,  oğlan  biligsiz  =  o ğ la q d a ilik, 
u ş a q d a   bilik  olmaz». 
uSliuıi  İ  s  t  э  k:  istək,  arzu,  araşd ırm a,  ird əb m ə.  «&•*£ 
istək  kopdı 
=istək  yarandı».
ı_SUj  Ü   s  t  э  k:  üstəlik;  minin  ü stünə  yüz  qoym aq.  «pŞja 
6*  mən 
üstək  berdim   =  mən  üstək  verdim».
A  p  1 a  n:  siçan  cinsindən  bir  heyvan.
< jjc J   A   r  ğ  u  n:  siçan  cinsindən  yarım  arşın  u zu nluğunda  bir heyvan.
D iv ar  y a rıq la n n d a n   sərçələri  ovlayır.  Əgər  q o y u n u n   üs-