Эя я ч, fQ andaM,J

15
başlam ışdır.  B u n u n   səbəbini  öyrənən  s ə h a b ə b ri  də  Buğra  xanı  g ö rm ək  
istəm işb r.  P ey ğ əm b ər  onların  bu  arz u s u n u   qəbul  etmiş  və  e b   bu  d əm  
b a ş la r m d a   tü rk   p ap ağ ı,  ə lb rin d ə   silahlar  olan   40  atlı  p eyda  o la ra q   sa- 
lam   vermişdir.  B u n la r   Buğra  xanın  və  o n u n   silahdaşlarının  r u h u   imiş. 
B u ğ ra  x a n a   h id a y ət  yolunu  göstərəcək  S am a n i  şahzadəsi  Ə bu  N ə s r  d ə 20 
40  atlın ın   a r a s m d a   imiş.
M ə n q ib ə d ə   d a h a   so n ra  deyilir  ki,  şah zad ə  Ə b u   N əsr  b ir 'gün  röya- 
s ın d a  peyğəm bəri  g örm ü ş  və  peyğəmbər  o n a   «Q alx  və  T ü r k ü s ta n m   y o ­
lu n u   tut!  O rad a  T ək in   S atuk  Buğra  m ü səlm an   o lm aq   ü çü n  səni  gözlə- 
yir!»  demişdir.  Ə bu  N ə s r  300  nəfərlik  bir  k a rv a n la   yola  d ü şm ü ş  və  bir 
m ü d dət  so n ra   Ə n d ic a n d a   S a tu k   Buğra  ilə  g ö rü şm üşd ü r.  О   z a m a n   S a tu k  
B u ğ ran m   12  yaşı  varm ış.  S a tu k   Buğra  a n a d a n   olarkən  bəzi  m öcüzələr 
baş  vermiş,  yer  tərp ən m iş,  qış  fəsli  olm asm a  b ax m ay araq   hər  tərəfdə  çi- 
çəklər  açmışdır.
S a tu k   B uğ ra  a i b   ü z v b r in in   etirazlarına  b ax m ay araq   islam  dinini 
q əb u l  etm iş,  x an  o lu n c a   bu d in in   yayılması  ü çün  mübarizə  aparm ış,  96  il 
ö m ü r   sü rm ü ş,  A m u - D ə r y a   ətrafında,  c ə n u b d a   Qış-Kəzəkə,  şim alda  isə 
Q a r a q o r u m a  q əd ər  h ər y an d a  k a fırb ri m ü səlm an  etmişdir21.
Ə b d ü lk ə rim   S a tu k   Buğra  x an   955-ci  ildə  vəfat  etmiş  və  K a ş ğ a rm  
şim a lın d a k ı  A tış  (A tu ç)  şəhərində  dəfn  edilm işdir22.  Tədqiqatçı  N u r a n i-  
yə  H id ay ət  xanın  d ə fn   yerini  bir  qədər  də  d əq iq b şd irərək   yazmışdır. 
«M əzarı  D o ğ u  T ü r k ü s ta n ı n  A tu ş  şəhərinin  M a ş a t  kəndindədir»23.
1047-ci  ildə  Q a r a x a n i b r   d ö v b ti  taxt-tac  u ğ ru n d a   ged9n  daxili  çə- 
k iş m ə b r   və  qonşu  Q ə z n ə v ib r   d ö v b ti  i b   a p a rılan   ağır  m ü h a r i b ə b r   ü zün-
20  O sm an  Turan.  Tiiık  Cihan  Hakimiyeti  Mefkuresi  Tarihi.  Istanbul,  8.  baskı,  cilt  1, 
1995,  s.  158-159.
21  Osm an  T u ran ,  həmin  əsər,  s.  158-159.
22  R .R .A rat.  K utadgu  Bilig,  I.  Metin.  Ankara,  1979.  Giriş,  s.  X.
23  Nuraniye  Hidayet,  həmin əsər, s.  27.

16
M ah m u d K a şğ a ri
dən  xeyli  zəifbyərək  Şərqi  və  Qərbi  xaq an lıq   o lm aq la  üzrə  iki  yerə  b ö -  
lündü.  R .R .A r a tın   fikrincə,  faktiki  bölü n m əy ə  b ax m ay araq   ehtim al  ki, 
S üleym an  A rslan  xanın  ö lüm ünə  qədər  (1056)  Q ərbi  Q a r a x a n ib r   K a ş -  
ğ ar x aq an ın ı  d ö v b ti n   başçısı kimi  ta n ım a q d a  d a v a m  etm iş b r24.
Q ərbi  Q a r a x a n i b r   dövlətinə  ölkənin  M a v ə r a   ün-nəhr  bölgəsi,  F ə r -  
q an ə  vadisinin  bir  qismi,  Zərəfşan  çayı  üzərindəki  Buxara  və  Səmər- 
qənd,  Sır-D əryanın  o r ta   ax arın d a  yerləşən  F ə r a b   (digər  adı:  Otrar),  hə- 
m in  çay m   yuxarı  ax arın d akı  Ə ndican  şəhərləri,  O ş  və  o n u n   şərqindəki 
Ö zk ən d   (Özçənd)  daxil  idi.  P ay tax t  avvəlcə  Ö zk ən d ,  sonra  S əm ərqənd 
olm uş,  x a q a n   bu  şəhərlərdə,  ikinci  x aq an  isə  B u x a ra d a  o tu rm u şd u r.
Şərqi  Q a r a x a n i b r   dövlətinə  Şaş,  y ax u d   Ç a ç   (sonrakı  adı:  D a ş k ə n d ), 
o n u n   şərqində  Talas,  şimalında  İsfıcab  (Ç im kənd),  Yeddisu  bölgəsi, 
F ə rq a n ə   vadisinin  b ö y ü k   qismi,  Q a r a g ö b   t ö k ü b n   K aşğar  çayı  üzərin- 
dəki  O r d u - K ə n d ,  yax u d   K aşğar,  o n u n   c ə n u b u n d a   Y arkənd,  İssık- 
K u lu n   qərb in d ə n   ax an   Ç u   çayının  üzərində  yerləşən  K uz-O rdu,  yaxud 
B alasağun,  o n u n   yaxınlığındakı  Q a ra -O rd u ,  Balxaş  gölünə  t ö k ü b n   İli 
çayının  sahilindəki  Almalıq,  cənub-şərqdə  C u n q a riy a   bozqırları,  Ala- 
göl,  İrtış  çayı,  Т э к Ь - М э к а п   səhrası,  sərhədə  yaxın  Xotən  şəhəri,  Hin- 
diquş  və  Q a r a q o r u m   dağları  arasındakı  G ilgit  şəhəri  daxil  idi.  Ölkənin 
əsas  m ərkazi  K aşğar,  ikinci  mərkəzi  gah  B alasağun,  gah  da  Talas  idi. 
« Q u ta d ğ u   Bilig» və « D ivan» yazılan d ö v rd ə  p ay tax t  Kaşğar idi25.
Şərqi  Q a r a x a n i b r   d ö v b ti  uzun  m ü d d ə t  q o n şu   Qaznəvilərlə  siyasi  və 
hərbi  çəkişm ələr  içində  olmuş,  qanlı  m ü h a r i b ə b r   aparmış,  sülh  bağla- 
mış,  s ü l a b b r   arasm d a  q o h u m lu q   əlaq əb ri  yarat-mışdır.  Bu  d ö v b ti n   эп 
parlaq   d ö v r b r i  Süleyman  A rslan  xanın  (1032-56)  və  onun  oğlu  Həsən 
ibn  S üleym an  xanın  (1058-1103)  h ö k m ran lıq ları  d ö v rü nd ə  olmuşdur.
24  R .R .A rat,  həmin  əsər,  s.  XY.
25  A.Dilaçar.  K utadgu  Bilig  İncelemesi.  T D K ,  A nk ara,  1995,  s.  17.
Y u s if  Balasağunlu  «Q ııtadğu  Bilig»  pocm asını  məhz  Buğra  Q ara  xan 
Ə b u   Əli  Həsən  ibn  Süleym an  d ö v rü nd o  yazm ış  və  o n a   hədiyyə  etmişdir.
Şərqi  Q a r a x a n ib r   d ö v b ti  h a q q ın d a   tarixi  q ay n a q la r  o ld u q ca  azdır, 
v e r i b n   m əlu m atlar  isə  bu  d ö v b ti n   öz  h əy atın d an   d a h a   çox  islam  dün- 
yası  i b   olaıı  müııasibətlərinə  aiddir.  M o n b ə b r d ə   rast  gəlinən  k asad  mə- 
lu m a tla r  isə  çox z a m a n   dolaşıq  və yanlışdır.
« Q u ta d ğ u   Bilig»  poem asının  ith af edildiyi  K a ş ğ a r  h ö k m d a rı  Buğra 
Q a r a   x a n ın   vəfatındaıı  110  il  sonra,  yəni  1212-ci  ildə  qarak itay lar  Şərqi 
Q a r a x a n i b r   d ö v b tin in   varlığına  son  qoymuşlar.
«D ivan»ın  yazıJdığı  dö v rü n   mədəni  m ü h itin ə  gəlincə,  bu  barədə  də 
k if a y ə t  qədər  m əlum at  yoxdur.  D o ğ ru d u r,  islam dan  öncəki  dövrdə,  xü- 
s u s i b   G ö y t ü r k b r   z a m a n m d a   saysız-hesabsız  daş  kitabələr  m eydana  çıx- 
mış,  d a h a   so n ra  bud d ist  və  manixeist  uyğurlar  xeyli  dini  ədəbiyyat  ya- 
ratm ış,  bır  çox  dini  k ita b   və  duaları  uyğur  dilinə  torcümə  etmiş,  «A ltun 
y a r u k »   kimi  bir  sıra  orijinal  və  parlaq   ə s ə r b r   yazmışlar.  Lakin  islamdan 
s o n r a   b u n la r  bidət  nüm unəsi  halına gəlmiş  və  xor görülm üşdür.
X   əsrdən  başlayaraq  ölkədə  islam  dinindən  nəşət  edən  ta m a m ib  
yeni  di'ışüncə  və  inam  sistemi,  yeni  həyat  tərzi,  yeni  zövq  və  yeni  ideolo- 
gı'ya  hakim   olmuşdur.  Təbii  ki,  yeni  din  və  ycni  ideologiya  özünə  uyğun 
gələn ,  yeni  tobblori  ödəyən  ədəbiyyatı  da  y aratm alı  idi.
« Q u ta d ğ u   Bilig»  və  «D ivanü  lüğat-it-türk»  yazılm azdan  əvvəlki 
d ö v r b r d ə   ölkədə hansı  osorlor yaranm ışdır?
O r ta   Asiya  tarixinə  d a ir  q ay n aq ları  b ö y ü k   bir  diqqot  və  cid d iy y ətb  
n əzə rd ən   keçirən  V.V. Barthold  Q a r a x a n i b r   d ö v ıü n d ə   yazılmış  üç  mü- 
h ü m   əsorin  adını  çokmişdir.  B unlardan  birincisi  T ü rk ü stan   və  X atay  
tarixino  aid  bir  xronikadır.  M əcdəddin  M əhəm m əd  ibn  A d n a n   tərəfin- 
dən  q ə b m o   alınmış  və Q a r a x a n i b r d ə n   İbrahim   ibn  N əsrə  (vəfatı:  1068-ci 
İl)  it h a f   OİLinmuş  bll  əsor  d övriiırn'iza  qndnr  aplih  r-AtıriMmı.şHrr  Əsərin
D ivanü lüğat-it-türk 
\ j
jA zərbaycan  Respublikəsj  Prez/dentinin 
Işlar idərəsi
PREZİDENT  K İTA B X A N A S I

18
M a h m u d  K a şğ a ri
T ü r k ü s ta n a   aid  hissəsini  Övfi  (vəfatı:  1233)  iqtibas  edərək  öz  k ita b ın a  
salmışdır.  B u rad a  Q a r a x a n i b r   s ü la b s in in   banisi  Q a r a   xan  h a q q m d a   əf- 
sanovi  m ənq ib ə  do  verilmişdir.  Əsərin  X a t a y   ta rix in d ən   bohs  edən  qismi 
isə  tarixçi  Ş ü krüllah  Z əkinin  «Behcət ü t-təv arix » in də  q o r u n m u ş d u r.
Bu  qəbildən  olan  ikinci  əsər  M ə h ə m m ə d   ibn  Əli  əl-K atib  əl-Səmər- 
qondinin  « A ğ raz  üs-siyaso  fi  elm  ir-riyasə»  adlı  kitabıdır.  Qorbi  Q a ra x a - 
ni  h ö k m d a rı  M əsud  ibn  Əliyə  (1095-97)  i t h a f  edilmiş  bu  əsərdə  m ü x təlif 
h ö k tn d a rla rın ,  о  cü m lədən S ultan  Səncərin  və  S u lta n   Məsudun tərciime- 
yi-halları  verilmişdir.
Əbul  F ü tu h   Ə bdülqəffar  H üsey n   əl-Əlmai  əl-Kaşğari  isə  Şərqi  Q a- 
raxaııi  d ö v b t i n i n   p a y ta x tm d a   yaşam ış  və  ö z ü n ü n   K aşğar  tarixi  h a q q m ­
da  əsərini  b u r a d a   tam am lam ış  yeganə  alim dir.  Müəllifın  atası  o ğ lu n u n  
v əfatın d an  s o n ra   (1093)  ölm üşdür.  Ə l-K aşğ arin in  bu  əsəri  tarixçi  C a m a l 
K arşinin   risaləsində,  « M ü cəm   üş-Şüyux»  adlı  ikinci  əsəri  isə  S am a n in in  
r is a b s in d ə  zikr edilmişdir26.
B unlardan  başqa,  M a h m u d   Kaşğarinin  itmiş «Kitabü cəvahir in-nohvi 
fı  lüğat-it-tlirki»  adlı əsərini də bu siyahıya əlavə etmək mümkiındür.
Q a r a x a r .'b r i n   эп  m ü h ü m   elm  və  m ədəniyyət  mərkəzləri  S əm ərqənd, 
Buxara,  F ərab ,  Şaş,  B alasağun və  K a ş ğ a r idi.
Əski  adı  M a r a k a n d a   olan  S əm ə rq ə n d d ə  irandilli  soğdlar  əhalinin 
əksəriyyətini  təşkil  ed ird ib r.  Şəhərdə  xeyli  tü r k   də  yaşayırdı.  Səmərqənd 
xilafət  q o şu n larm ın   əlino  keçon  (705-ci  il)  ilk  O rta   Asiya  şəhorbrindon 
idi.  B u r a d a   çoxlu  m əktəb  və  mədrəsə,  elm-təhsil  və  şəfa  ocağı  fəaliyyət 
göstərirdi.  M ə s ə b n ,  Qərbi  Q a r a x a n ib rin   h ö k m d a n   T abğaç  Buğra  xan 
İbrahim   1066-cı  ildə  b u r a d a   о  d ö v r  üçiin  m ü k ə m m əl  sayılan  bir  xəstə- 
xana  açm ış27,  o n u n   xərcb rin i  ödənıək  ü çü n   bir  h a m a m ,  iki  d ü k a n ,  müx-
26  R .R .A rat.  K utadgu  Bilig.  I.  Metin.  A nkara.  1979.  Giriş,  s.  XfX.
27 О.Караев.  История  Караханидского  каганата.  Фрунзе.  1983,  с.  45
D iv a n ü   lü ğ a t-it-tü rk  
_____  
19
təlif  tik ilib r  vo  bir  karv ansara  ayırmışdır.  Bununla  vanaşı.  İb rah im   xan 
Səmorqonddo  böyiık  bir  modroso  q u rd u rım ış  vo  on u n   biıtün  xorc-brini 
özü  ödəmişdir.  M araq lıdır  ki,  b u rada 
m üollim brə  yüksok'  m aaş, 
to b b o b ro   iso ayda  30  dirhom  toqaiıd  vcrilmişdir.  H əm   də  bu  pulu  inflya- 
siyaya  qarşı  q o rum aq   üçiın  47  dirhomin  1  misqal  s a f qızıl  doyərindo  ol- 
duğu  nəzordə  tu tu lm u ş d u r28.  Bu  faktlar  o n u   göstorir  ki,  homin  təhsil 
ocağı  səlcuqlu  sultanlarının  ırıoşhur  voziri  N izam ü lm ü lk ü n   1067-cı  ildə 
q u rd u ğ u   ünlii  Nizamiyyo  modrososindon  də  əvvəl  m övcud imiş.
B uxara  iso  qodimdon  bori  buddist  şohori  kimi  tanmırdı.  H o tta  şə- 
horin  adı  da  sanskrit  dilindo  «Vihara»,  yoni  m o n a stır  deməkdir.  B uxara 
710-cu  ildo  ə ro b b r  tərəfındon  işğal  edilmişdir.  Q arax an i  d ö v b tin in   tər- 
kibinə daxil  oldu q d an   so n ra  şohor  s ü r o tb   türkləşmoyə  başlamışdır.
Ç aç  m üasir  D aşkəndin  on  qədim   adıdır.  D ilb rin d o   ç  səsi  olmadığı- 
na  göro  o r ə b b r   o n u   Şaş  şoklindo  yazmışlar.  Şaşkənd  soııralar  D aşkəndo 
;evrilmişdir.  M a raq lıd ır  ki,  şohərin  adım  Çin  qay n aq ları  Çö-Ç i,  Çö-Şi, 
y axu d   sadoco  Şi  şoklində  transkripsiya  etmişlor  ki,  bu  da  çincə  daş  de- 
m əkdir.  D aşkond  u ğ ru n d a   homişə  şiddətli  mübarizo  getmiş,  şəhər  də- 
f o b r b   t ü r k b r i n ,   m o n q ollarm   vo  əroblorin  olinə  kcçmiş,  Q a r a x a n i b r  
d ö v riin d ə   m ü h ü m   ticarot,  elm  vo modoniyyət  morkozino çevrilmişdir.
K a ş ğ a r ın   tarixi  adı  O rdu-K onddir.  Bu  ad  onuıı  paytaxt  olm asına 
işarədir.  Q odim   Çin  monbolorindo  şohorin  adı  So-lck  vo  ya  So-rak,  çinco 
tran sk rip siy ası  Su-lek,  çinco  bugüııkü  adı  Su-fu,  transkripsiyası  iso  K u - 
şa  və  ya  K a-şadır.  M ü asir  K aşğ ar  A tad ağd aıı  axan  Qızılsu  çayının  qolu 
olan   T ü m o n in   sağ  sahilindo  ycıiəşir.  Əski  K aşğ ar  iso  bir  qədər  u zaq d a k ı 
topo  üzərindo  salınmış.  qala  d iv a ıia n   ilo  ohato  odilmişdir.  O n u n   xara- 
balıqları  h o b   do  qalır.  M ü h ü m   karvan  yollarının  qovşağında  yerbşon
2,4  Reşat  Geııç.  Kaşgarlı  M ahm ııd'a   G ö re  XI  Yiizyılda  Tiirk  Dünyası.  T K A E ,  Ankara, 
1997,’s.  138-141.

20
M ahm ud K aşğari
bu  şəhərin  tarixi  b.  e.  ə.  76-cı  ildən  başlanır.  B u ra d a   manixeizm,  nəstu- 
rilik  və  b uddizm   uzun  m ü d d ə t  bir  a r a d a  m ö v c u d   olm uşdur.
K aşğ ar  640-cı  ildə  ç in lib r in   əlinə  keçmiş,  30  il  s o n ra   k arlu q lar  onu 
azad  etm iş b r.  692-ci  ildə  ç in lib r   şəhəri  ikinci  dəfə  işğal  e tsə b r  də,  750-ci 
ildə  k arlu q lar  K aşğ arı  yenidən  geri  almışlar.  K a rlu q la r  840-cı  ib d ə k   uy- 
ğurların  tabeliyində  q a l a r a q   Ö tü k ə n d ə n   id a rə  olunmuşlar.  H əm in  il 
qırğızların  uy ğ ur  dövlətini  s ü q u ta   u ğ ratm ala rı  ilə  K a şğ ard a  Q a r a x a n i b r  
sülaləsi  hakim iyyəti  ələ  almış,  əvvəlcə  pay tax tı  Balasağun,  893-cü  ildən 
isa  K a ş ğ a r   olan  tarixdəki  ilk  türk-islam   d ö v b ti n i  qurm uşlar.  P aytaxt 
B alasağ u n dan   K a ş ğ a ra   O ğu lçak  xanın d ö v rü n d ə  k ö çü rülm ü şd ü r.
K aşğar  O rta   A siyanın  və  üm um əıı  Asiyanın  ən  iri  mədəniyyət  mər- 
kəzlərindən  biri  idi.  B u ra d a   çoxlu  m əktəb  və  m ədrəsənin  m övcud  oldu- 
ğu  h a q d a   b ilg ib r  var.  K a ş ğ a rd a k ı  təhsil  m üəssisəb ri  arasında  Y u sif 
Q adir  xanın  (1024-32)  inşa  etdirdiyi  «Mədrəseyi-Saciyə»  x ü su sib   məş- 
h u r  olm uşdur.  О   d ö v rü n   universiteti  sayıla  b ib c ə k   bu  elm-təhsil  ocağm - 
da  çoxlu  tələbənin  təhsil  aldığı,  həm in  çağın  b ü tü n   elmlərinin  tədris 
edildiyi,  bu  mədrəsənin  də  «Nizamiyyə»dən  q əd im   olduğu  bilinir29.
M A H M U D   K A Ş Ğ A R İ N İ N  H Ə Y A T I
D ahi  dilçi,  fıloloq  və  ensiklopedist,  tü rk   rııh u n un   tərcümanı,  tü rk  
soysevərliyinin  və  tü rk ç ü lü y ü n   b ay raq d a rı  M a h m u d   K aşğarinin  həyatı 
və yaradıcılığı  barədə  m olum at,  təəssüf ki,  azdır,  yox  dərəcəsindədir.
M a h m u d   K aşğ arin in   d ö v rü   h a q q ın d a   bir  sıra  sanballı  m ə q a b lə r  
müəllifı,  tanınm ış  rus  tü r k o lo q u   ak adem ik  A . N . K o n o n o v   bu  məsələ  ib  
bağlı  ö z ü n ü n   təəccüb  və ü zü n tü sü n ü   bu  şəkildə d i b  gətirmişdır:  «Q utad- 
ğu  Bilig»in  müəllifı,  eb cə  də  onun  müasiri  və  həmycrJisi,  böyük  filoloq
24  Nuraniyc  Hidayet.  həmin əsər,  s.  28.
Divarıü  lüğat-it-türk
21
M a h m u d   Kaşğari  h aqq ın d a  məlum atlarım ız,  təossüf  ki,  bizi  incidəcək 
dərəcədə  kasaddır.  Bu  iki  görkəmli  mədəniyyət  xadimi  h a q q ın d a   пэ  mü- 
asirJərinin,  пэ  də  ki  son rak ı  b io q ra f  və  biblioqraflarm   m ə lu m at  vermə- 
məsi  Kaşğariyənin  və  O rta  Asiyanın  mədəniyyət  tarixində  izah  o lu nm az 
m ü ə m m a d ır» 30.
M ə ş h u r   şərqşünas  P .K .Ju ze  də  h ə b   1927-ci  ildə  yazmışdır:  «H ətta 
S əm ani  Ə bu  Səid  kimi  bir  b io q r a f  (vəfatı:  1113-cü  il)  ö z ü n ü n   « K ita b   ül- 
ən sab »   əsərində  heç  kim ə  m ə lu m   o lm ay an   yazıçılarm,  о  cüm lədən  K aş- 
ğariyədən  olan  XI  əsr  yazıçılarının  a d ların ın   sad ala n m asm a  iki  səhifə 
(470-472),  O rta  A siyanm   d a h a   az  ta n ın a n   digər  yazıçılarına  isə  y ü z b r b  
səhifə  həsr  etdiyi  halda.  « D ivan»  və  o n u n   müəllifı  h a q q m d a   ikicə  kəlmə 
söz d em ək   ehtiyacını d u y m a m ış d ır» 31.
H a lb u k i  M a h m u d   K aşğari  öz  soy  şəcərəsinə  görə  bilavasitə  Q a r a ­
x a n i b r   sü labsin ə,  Y u sif  B alasağunlu  isə  d ö v b t d ə   tutduğu  yüksək  vəzi- 
fəyə  g ö rə   bilvasitə  Q a r a x a n i b r   sarayına  daxil  idibr.  A k ad em ik   Ziya 
B ü n y a d o v   m əşh u r  salnaməçi  Sədrəddin  Əli  əl-Hüseynin  bir  kitab m ın  
ru sca  tərcüm əsinə  yazdığı  qeydlərdə  bu  m ə səb y ə  to x u n a ra q   bildirmiş- 
dir:  « B u   z a m a n   Şərqi  Q arax an ilər  d ö v b ti n in   h ö k m d arı  T a b ğ a ç   Buğra 
Q a r a   H ə s ə n   Əbu  Əli  əl-Həsən  ibn  S üleym an  idi.  Balasağunlu  Y u sif H a- 
cib  əl-X ass  « Q u tad ğ u   Bilig»i  o n a   həsr  etmişdir.  Homin  xan  « D iv an ü   lü- 
ğ a t - i t- tü r k » ü n   müəllifi  m əşhur  M a h m u d   əl-K aşğarinin  əmisi  idi»32.
M a h m u d   Kaşğari  tarixdə  ilk  türk-islam   d ö v b ti  olan  Q a r a x a n i b r  
x a n ə d a n ı n a   m ənsubdur.  O n u n   babası  B uğraxan  M ohəmməd  Y ağ an   Тэ- 
kin,  a ta s ı  isə  şahzadə  H üseyn  Ə mir  Təkindir.  Yağan  Təkin  Q ərbi  Q ara-
30  A .H .Кононов.  Поэма  Ю.Баласагунекого  «Благодатное  чнание».  Юсуф  Баласагун- 
екий.  Благодатное -знание.  М.,  Наука,  1983,  с.  498.
3|П.К.Ж узе.  Thesaurus  Linguarum  Turcocum.  H
sb
.  Восточного  факультета  Азербай­
джанского  госунивсрситста.  Востоковедение,  1927,  т.  2,  с.  28.
!:Садраддин  Али  ал-Хусейни.  Ахбар уд-Доулат ус-Селджукиййа (Зубдат ат-Таварих). 
Перевод  и  издание 3.М.Буниятова.  М..  Наука,  1980,  с.  204.

22
M ahm ud K aşğari
xanilərin  h ö k m d a rı  ikən  1055-ci  ildə  o n u n la   Şərqi  Q araxanilərin  xaqanı 
S üleym an  A rslan   xan  a ra s ın d a   m ü h a rib ə   başlamış,  nəticədə  A rslan   xan 
əsir  düşm iiş  və  öldürülm üş,  Y a ğ a n   Təkin  Şərqi  Q a ra x a n ib r  taxtını  ə b  
keçirmişdir.  18  aylıq  xaq an lıq   d ö v r ü n d ə n   sonra  hakimiyyəti  könüllü 
o la ra q   b ö y ü k   oğlu  H ü seyn   Əmir  Təkinə  verm ək  üçün  mərasim  təşkil 
etmiş  və  ziyafət  vermişdir.  Bu  ziyafət  zam an ı  M əhəmməd  Buğraxanm  
kiçik  arv ad ı  (xanışı)  ta x ta  öz  oğlu  İb rah im i  o tu r tm a q   üçün  şahzadələrin 
bir  qismini  zəhərbm işdir.  M a h m u d   K aşğ arin in   atası  Hüseyn  Əmir  Tə- 
kin  də  zəhərlənərək  ö l ə n b r   a ra s ın d a   idi.  1057-ci  ildə  baş  verən  bu  saray 
çevrilişindən  so n ra  İb r a h im   x a q a n   olmuş,  M a h m u d   Kaşğari  isə  tə- 
q ibdən  yaxa  q u r ta r m a q   ü ç ü n   Q arbi  Q a ra x a n i  d ö v b tin in   to rp aq ların a 
keçmiş,  hadisələrin  so n rak ı  gedişini  izləməyə  başlamışdır.  Lakin  yeni 
x aq an ın   xəfiyyəbri  onu  h ər  yerdə  a x ta r m a ğ a   başlaymca,  M ah m u d   Kaş- 
ğari  tez-tez  yerini  dəyişmək  m əcburiyyətində  qalmış,  beləcə  uzun  m üd- 
dət  gizli  həyat  tərzi  keçirmiş,  ta n m m a m a q   və  ələ keçməmak üçün  özünü 
alim  və  səyyah  kimi  təqdim   etməli  o lm u ş d u r 33.
A v striy a  şərqşünası  O tto   P ritsak   d a   « M a h m u d   Kaşgari  kimdir?» 
adh  m ə q a b s i n d ə   bu  barədə geniş m ə lu m a t  verm işdir34.
M a h m u d   Kaşğari  öz  əcdadları  h a q q ın d a   « D iv an » d a  b e b   yazır:  «bi- 
ziırı  atalarım ız  olan  boylərə  «X əmir»  d e y ir b r ,  çünki  oğuzlar  «Əmir» 
deyə  b ilm əd ik b ri  iiçün  əlifi  х-уэ  çevirib  s ö y b y ir b r .   A tam ız  türk  elbrini 
S am a n o ğ u lla rın d a n   ( - s a m a n ib rd o n -R .Ə .)  alan  bəydir,  adına  X əm ir  Tə- 
kin  deyilir».  «Təkin»  söziinə  gəlincə,  hərfi  monası  «qul»  olan  bu  söz  xa- 
qanın  öv la d ların a  və xan əd a n ın   kişi  cinsindən  olan  bütiin  ü zv b rin ə  veri­
b n   ü n v an dır.  Bilinməyən  bir  səbəbdon  dolayı  M a h m u d   Kaşğari  özünün
Turğun  Almas.  Kədimki  uyğur  ədəbiyiti.  Knşkor.  1988.  s.  333-335.
,4  Otto  Pritsak.  Mahıııut  Kaşgari  kimdir?  Tiirkiyyat  Mccmuasj.  cilt  IX.  1951-53.  Is­
tanbul.  1953.  s.243-246:  əlavə  olaraq:  M ehm ct  Fııat  Köprülü.  T urk  Dili  ve  Edebiyatı
Hakkm da  Araştırmalar,  İstanbul.  1934.  s.  33-44.
D ivanü lüğat-it-türk
23
x a q a n   nosliıubn  okluğu  barədo  osərdo  bir-iki  kiçik  eyham   dışında  (məsə- 
b n .   atalarının  əmir  olması,  sam an ib ri  devirməsi,  «yoxsa  ki,  m ən  ...  on- 
ların  ...  soyca  ən  nəcabəllisı»  və  sair)  heç  bir  əlavə  məlum at  verməmiş- 
dir.  Ehtim al  ki.  bu,  şəxsi  vo  siyasi  mülahizələrlə  bağlt  olmuşdur.
M a h m u d   Kaşğarinin  əyalət  şəhəri  B arsğan d a,  yoxsa  im periyanın 
paytaxtı  K aşğarda  doğulm ası  h aq q ın d a  d a   bir-birinə  zidd  fıkirlər  var- 
dır.  A k ad em ik   A .N . K o n o n o v   bu  barədə  yazmtşdır:  « M a h m u d   Kaşğari- 
nin  atası  barsğanlıdır,  o,  K a ş ğ a ra   köçmıiş,  K aşğ ari  nisbəsini  alan  M a h ­
m u d   ehtimal  ki,  b u rad a  d o ğ u lm u şd u r» 35.
M ah m u d   K aşğari  həqiqətən  də  B arsğ an d an   bəhs  edərkən  «  Bu  şə- 
hər  M a h m u d u n   atasının  şəhəridir»  deyə  yazmışdır.  A n caq   bu  c ü m b d ə n  
nə  qəsd  edilir?  B arsğ an da  d o ğ u lm aq ,  yoxsa  bir əm ir  (vali)  kimi  Barsğanı 
idarə  etm ək?  Q arax an i  şahzadəsi  Hüseyn  T ək inin   barsğanlı  olması  bu 
m ə n a d a   şərtidir.  Əslində,  o,  b ü tü n   ölkənin  sahibidir.  Bu  s ü la b n in   başçı- 
lığı  a l tm d a   ti ır k b r   992-ci  ildə  Buxaranı  S a m a n ib r d ə n   almış,  999-cu  ildə 
bütiin  M a v ə r v a   ün-n əh ri  zəbt  edərək  S am a n i  d ö v b ti n ə   son  v erm işbr. 
Şübhosiz  ki,  Hüseyn  Təkin  də  bu  savaşlarda  fəal  iştirak  etmişdir.  M a h ­
m ud  K a ş ğ a rin in   bir  əh li-q əbm   olaraq  K aşğari  nisbəsini  qəbul  etməsi  isə 
heç  də  o n u n   mütləq  K aşğ ard a  doğulm ası  dem ək  deyil,  b u r a d a   böyü- 
mək,  y a ş a m a q   və  o x u m a q   da  b u n u n   üçiin  kifayətdir,  bir  x anəd an   üzvü 
kimi  ağası  olduğu  im periyanın  paytaxtının  adını  daşım aq  o n u n   haqqı- 
dır.  H ə tt a   kiçik  bir  şəhər  və  ya  kənddən,  sado  a i b b r d ə n   çıxmış  sənət- 
k a rla r d a   çox  vaxt  iri  və  məşhuı* şəhərlərin  adını  nisbo  olaraq  almışlar.
So n   d ö v r b r d ə   U ru m çid ə ça p   olunan  elmi  nəşrlərdə36  «D ivan»  müəl- 
lifınin  K a ş ğ a r d a n   45  kilom elr  cənub-qərbdə  yeıiəşon  Opal  qəsəbəsinə
'1:'  A .11.Кононов.  Махмуд  Кашгарский  и  его  «Дивану лугат  и
1
-
1
юрк».СТ, 1972,№1.  с.З.
16  İbrahim   Müti,  Mirsultan  Osm an.  «Kaşğarlı  M a hm udun  yurdu,  hoyatı,  mozarı». 
«Tarıırı» jıırnalı.  1984.  s.  3  -10.

24
M ahm ud K a şğa ri
bağlı  Azıx  kəndindo,  yaxud  O p al  k ən d in in   Azıx  m əhəlbsində  a n a d a n  
o ld u ğu   bildirilir.  Bu  coğrafı  a d la r  « D iv a n ü   lüğat-it-türk»də  «A bul»  və 
« A dhığ»  şəklində  kcçir.  Pam ir  d ağ larm ın   ətəyində,  çox  mənzərəii  biı* 
m ö v q ed ə  y e rb şən   sofalı  O pal  vaxtilə  Q arax an ilərin   xarici  elçibrin  q a r- 
şılanıb  yola  salındığı  yay  iq a m ə tg a h la rm d a n   biri  olmuş,  b u ra d a   « X a n  
bağı»  və  «Sultan  bağı»  adlı  yerlərdə  iri  sa ra y la r  və  köşklər  tikilmişdir37. 
Bir  Q a ra x a n i  şahzadəsinin  b u r a d a   d o ğ u lm a s m d a n   d a h a   təbii  bir  şey  ola 
bilməzdi.  H əm in  m əntəqənin  coğrafı  k o o rd in a tla rı  belədir:  75°30'37" 
şərq  m cridianı  ilə  39°18'50" şimal paralelinin  kəsişmə  nöqtəsi.
M a h m u d   K aşğarinin  təvəllüd  tarixi  h a q q m d a   d a  fərqli  fikirlər möv- 
c u d d u r.  S on  ilh rd ə   ap arılan   tə d q iq atlar  nəticəsində  o n u n   1008-ci  ildə 
a n a d a n   olduğu,  1095-ci  (bəzi  rəqəm lərə  görə  1105-ci)  ildə  O p ald a  vəfat 
etdiyi  və  o r a d a   Q araxanilərə  məxsus  ailə  m əzarlığm da  dəfn  edildiyi  or- 
taya  çıxmışdır.  B urada  xalqın  m əhəbbətlə  «Həzrəti  M övlana  Şəmsəd- 
din  Əllamə»  adlandırdığı  M a h m u d   K aşğ arin in   türbəsi  Səbük  Təkin, 
A lp  Təkin,  Kılıç  B uğraxan  və  digər  Q a ra x a n i  ulularının,  о  cüm lədən 
anası  Bibi  Rəbiyyə  Hinikənin  (x atu nu n )  q əb ri  ilə yanaşı  y erb şir38.
M a h m u d   Kaşğari  öz  dö vrü n ə  görə  çox  m ükəm m əl  təhsil  almışdır. 
H əm in  döv rd ə  K aşğard a  çoxlu  m əktəb   və  mədrəsənin  mövcud  olduğu 
h aq d a  y u x arıd a  m əlu m at  vermişdik.  M a h m u d   Kaşğarinin  p ay tax td ak ı 
«Mədroseyi-Saciyə»də  təhsil  almış  o ld u ğ u n a   heç  bir  şübho  yoxdur. 
O n u n   Səmərqənddə,  N iş a p u rd a   və  B u x arad a  d a  oxuduğu  ehtimal  edilir. 
Ç ünki  « D iv an » d a  B uxara  və  Somorqənd  h a q q m d a   m əlu m atlara  rast  gə- 
lirik.  Dcməli,  M a h m u d   Kaşğari  bu  y e r b r d ə   olm uşdur.  O,  b u rala ra  yerli 
türk  bhcolərinin  xüsusiyyətbrini  öyrənm ək  üçün  gəlmiş  ola  bib rdi.  La-
17  Abdulhckim   Baki  İltcbir.  Kaşğaıiı  M ahm ut.  Dıvaııiı  Lügat-it-Tüi'k  və  Doğu  Ttır- 
kistan.  «Dil  Dergisi»,  Tcmmuz,  1995.  sayı  33.  s.  32.
1S  Abdulhckim  Baki  İltebir.  həmin  nsor.  s.  33.
Divanü lüğat-it-türk