Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Baki 2012 2 uot 006

1.5. SI sisteminin vahid

ləri etalonları 

 

Bu 

və ya digər səbəblərdən asılı olmayaraq dövlətlər müxtəlif 

etalon bazala

rına malik olurlar. Müstəqilliyinə nail olan Azərbaycan 

döv

ləti də özünün etalonlar bazasını yaratmağa başlamışdır. Kifayət 

qədər zəngin etalon bazasına malik olan ölkələrdən biri Rusiya Fede-

rasiya

sıdır. Rusiyanın etalon bazasının tərkibində fiziki kəmiyyət va-

hid

lərini 114 dövlət və 250-dən çox ikinci dərəcəli etalonları vardır. 

Onlardan  52-si  D.I.  Mendeleyev 

adına  Ümumrusiya  elmi-tədqiqat 

metrologiya institutunda

dır və bunlara metr, kiloqram, amper, kelvin 

və radian etalonları da daxildir. 25 etalon Ümumrusiya elmi-tədqiqat 

fiziki-texniki 

və radiotexniki ölçmələr institutundadır. Bunlara vahid, 

vaxt 

və tezlik etalonları da aiddir. 13 etalon Ümumrusiya elmi-tədqi-

qat optika-fiziki ölç

mələr institutunda yerləşdirilmişdir. Bunlara kan-

della  etalonu  da  daxildir. 5 

və  6  etalon  uyğun  olaraq  Ural  və  Sibir 

elmi-

tədqiqat metrologiya institutlarındadır. 

Rusiya Federasiya

sında mexanika sahəsində 38 dövlət etalonu, 

yara

dılmışdır,  o  cümlədən  metr,  kiloqram  və  saniyə  ilkin  etalonları 

yara

dılmış və istifadə  edilir. Etalonların dəqiqliyinin müstəsna əhə-

miy

yəti vardır və onlar, bütün elmi istiqamətlər üçün törəmə vahidlə-

rin yara

dılmasında bilavasitə iştirak edirlər. 

Vaxt vahidi - sa

niyə, ilk dəfə Yer kürəsinin öz oxu yaxud gü-

nəş ətrafında dövr etməsi vasitəsi ilə təyin edilmişdir. Yaxın vaxtlara 

qədər saniyə günəş orta gününün (sutkanın) 1/86400 hissəsinə bəra-

bər götürülmüşdür. Orta günəş günü (sutka) kimi “orta” Günəşin iki 

42 

 

ar

dıcıl kulminasiyası arasındakı vaxt intervalı götürülmüşdür. Lakin 

uzun  müd

dətli  müşahidələr  göstərdi  ki,  Yer  kürəsinin  dövr  etməsi 

qeyri-mün

təzəm dəyişmələrə uğrayır və bu da onu vaxt vahidinin tə-

yin  edil

məsi  üçün  kifayət  qədər  sabit  təbii  əsas  kimi  qəbul  etməyə 

imkan vermir. Orta gü

nəş günü 10

-7

 s. 

xətası ilə müəyyən edilir. Tex-

nika

nın müasir vəziyyətində bu dəqiqlik qətiyyən qənaətbəxş deyil-

dir. 

Apa

rılan tədqiqatlar saniyənin yeni etalonunu yaratmaq imka-

nını verdi. Bu etalon atomun radiotezlik mühitində iki energetik və-

ziy

yət arasında keçidi zaman şüalandırmaq və enerjini udmaq imka-

nına  əsaslanmışdır.  Yüksək  dəqiqliyə  malik  kvars  generatorlarının 

meydana 

gəlməsi və uzaq radio rabitənin inkişafı ilə əlaqədar olaraq, 

yeni  etalonun 

və dünya vaxtının vahid şkalasının yaranması imkanı 

reallaşmışdır. 

1967-ci il

də ölçü və çəki üzrə  Baş Konfransda saniyənin yeni 

anla

yışı kimi, xarici mühitdən qıcıqlanma olmamaq şərti ilə, sezium - 

133  atomunun 

əsas  vəziyyətinin  ən  nazik  strukturunun  səviyyələri 

ara

sındakı  energetik  keçidin  rezonans  tezliyinə  uyğun  gələn,  9192 

631 770 tit

rəyişin baş verdiyi vaxt intervalı qəbul edilmişdir. Göstəri-

lən anlayış tezliyin sezium reperlərinin köməyi ilə reallaşır [3,4]. Re-

per, yaxud tezliyin kvant standar

tı elektromaqnit titrəmələrin tezli-

yini çox yük

sək tezlikli və optik spektrlərdə dəqiq əks etdirmək üçün 

isti

fadə edilən qurğudur. Onların iş prinsipi atomların, ionların,  ya-

xud  molekulla

rın  kvant  keçmələrinə  əsaslanmışdır.  Passiv  kvant 

standartla

rında  udmanın  spektral  xətlərinin  tezliyindən,  aktiv  stan-

dartlarda 

isə  hissəciklərin  fotonları  məcburi  buraxmasından  istifadə 

edilir.  Ammia

kın  molekulları  dəstinin (molekulyar  generatorlar)  və 

hidrogen  atomunun  (hidrogen  generatorlar)  tezlik

lərinin aktiv kvant 

standartla

rından istifadə edilir. Passiv tezliklər sezium atomunun dəs-

tin

də icra edilirlər (tezliyin sezium reperləri). 

Vax

tın və tezliyin ölçülməsi vasitələri üçün yoxlama sxemləri 

döv

lətlərarası  standartlaşdırma  qaydaları  əsasında  müəyyənləşdirilir 

(

məsələn: PMQ 18-96). 

Döv

lət  ilkin  vahid  vaxt  etalonu  aşağıdakı  ölçmə  vasitələri 

kompleksin

dən ibarətdir: 

43 

 

* vahid vaxt ölçü

lərini və tezliyi beynəlxalq vahidlər sistemin-

də əks etdirmək üçün təyin edilmiş, tezliyin metroloji sezium reper-

ləri; 

* vahid vaxt ölçü

lərini və tezliyi saxlamaq üçün təyin edilmiş, 

eyni  zamanda  vaxt 

şkalasının saxlayıcısı funksiyasını yerinə yetirən 

tezliyin  hidrogen  standar

tı  hidrogen  reperlərdən  istifadə  etalonların 

sabitliyini ar

tırmağa imkan verir. Hal-hazırda 100 saniyədən bir neçə 

günə (sutkaya) qədər vaxt müddətində bu göstərici (1-5) ∙ 10

-14

 -

dən 

ar

tıq olmur [5]. 

      *  vaxt 

şkalasının  saxlanması  üçün  təyin  edilmiş  kvant  saatları 

qrupu. Kvant saat

ları - vaxtın ölçülməsi üçün istifadə olunan quru-

luşlardır. Onların tərkibinə tezliyi kvars rezenatorları vasitəsilə sabit-

ləşdirən və tezliyi kvant standartları ilə idarə edən generator daxildir; 

      *  tezlik  vahidinin  ölçü

lərini optik diapozona ötürmək üçün apa-

ratlar. Onlar sinxron

laşdırılmış lazerlər qrupundan və çox yüksək tez-

likli generatorlardan iba

rət olurlar; 

* daxili 

və xarici tutuşdurma aparatları. Onlara gətirilmə kvant 

saatlar

ı və gətirilmə lazerlər daxildir; 

* 

təminat vasitələri aparatları. 

Etalonla 

əks  etdirilən  vaxt  intervallarının  qiymətlərinin 

diapozonu 

1 ∙ 10

-10

 - 

1 ∙ 10

8

  s, tezliyin qiy

mətlərinin diapozonu isə 1-

1 ∙ 10

14

 Hs - dir. Vaxt vahidinin 

əks etdirilməsi ölçmənin nəticələri-

nin orta kvadratik sap

ması ilə təmin edilir və bu üç ay ərzində 1∙10

-14

 

- 

dən, çıxarılmayan sistematik xətalar isə 5∙10

14

- 

dən çox olmur. 

Etalonun  tezliyinin  qeyri  sabitliyi  1000  s-

dən 10 günə (sutka) 

qədər vaxt intervalında 5 ∙ 10

-15

  sani

yəni keçmir. 

Metr,  etalonun 

qəbul edilmiş ilk vahidlərindən biridir. Metrik 

sistem 

qəbul  edilərkən,  ilk  metr  etalonu  kimi  Paris  meridianının  

uzunlu

ğunun dörddə birinin on milyonda bir hissəsi qəbul edilmişdir. 

Onun ölçül

məsi əsasında 1799-cu ildə uc ölçüsü (Arxiv metri) 

şəklində platindən metr etalonu hazırlandı. Bu etalon eni 25 mm, qa-

lınlığı 4 mm, kənarları arasındakı məsafə 1 metr olan xətkeş idi. 

XX 

əsrin ortalarına qədər qəbul edilmiş etalonun dəfələrlə də-

qiq

ləşdirilməsi aparılmışdır. Məsələn: 1889-cu ildə platin və iridium 

ərintisindən hazırlanmış, ştrixlənmiş ölçü şəklində olan etalon qəbul 

edil

mişdir.  O,  uzunluğu  102  sm,  eninə  kəsikdə  forması  tərəfləri  20 

44 

 

mm-

ə bərabər kvadratın içərisinə cızılmış X hərfi şəklində olan, pla-

tiniridiumdan ha

zırlanmış çubuqdur. 

Metrin platiniridium prototipi 0,1 - 0,2 mkm-

dən artıq   dəqiql-

yi 

təmin edə bilmirdi. Uzunluq etalonunun dəqiqliyinin artırılmasına 

veri

lən tələblər, həmçinin, təbii və dağılmayan etalonların yaradılma-

sının  vacibliyi,  yeni  etalonların  qəbul  edilməsini  gündəmə  gətirdi. 

Buna  gö

rə 1960-cı ildə uzunluq vahidi etalonu kimi, vakuumda işıq 

şüalarının dalğa uzunluğunun 1650763,73-nə bərabər olan metr təs-

diq edil

mişdir və bu      kripton - 86 atomunun 2p

10

 

və 5d

5

 

səviyyələri 

arasındakı keçidə bərabərdir. Bu etalon müəyyən metroloji laborato-

riyalarda isti

fadə oluna bilərdi və onun dəqiqliyi platiniridium etalo-

nundan xeyli yük

sək idi. 

Son

rakı tədqiqatlar daha dəqiq metr etalonu yaratmağa imkan 

verdi. 1983-cü il

də ölçü və çəkilərin XVII Baş Konfransında uzunluq 

vahidinin yeni anla

yışı işığın vakuumda, saniyənin 

299792458

1

 his

sə-

sin

də keçdiyi yolun uzunluğu – metr qəbul edildi.  Metrin bu anla-

yışı 1985-ci ilin dekabrında vaxt və tezlik etalonları təsdiq edilikdən 

sonra qanuni qüv

vəyə   mindi. 

Mexanikada di

gər mühüm əsas kəmiyyət kiloqramdır.    Ölçü-

lərin  metrik  sisteminin  təşəkkül  tapması  dövründə  kütlənin  vahidi 

kimi on kub destimetr 

təmiz suyun ən böyük sıxlığı temperaturunda 

(4

0

S) küt

ləsi qəbul edilmişdir. Kiloqramın ilk prototipi tərkibi platin 

(90%) 

və  iridiumdan  (10%)  ibarət  olan  xəlitədən  hazırlanmış,  dia-

metri 

və hündürlüyü təqribən eyni olan (30 mm-ə yaxın) silindrdir. 

Kiloqra

mın etalonunun bu anlayışı hal-hazıra qədər istifadədə-

dir. 

Küt

lənin ölçülməsi vasitələri üçün ilkin dövlət etalonu və yox-

lama sxemi döv

lət standartları ilə müəyyənləşdirilir. 

Termodinamik 

kəmiyyətlər sahəsində aşağıdakılar fəaliyyətdə-

dir

lər: 

*  temperatur  vahidi  -  kelvini  müx

təlif diapozonlarda əks etdi-

rən iki ilkin və bir xüsusi etalonlar; 

* 11 döv

lət istilik fizikası etalonları. Bunlara istiliyin miqdarı, 

xüsusi istilik tutumu, istilik keçir

mə və s. etalonlar daxildir. 

Suyun qayna

ması nöqtəsinin xətası 0,002 - 0,01

0

S, buzun 

ərimə 

nöq

təsinin  xətası  isə  0,0002  -  0,001

0

S  - 

ə  bərabərdir.  Suyun,  bərk, 

45 

 

maye 

və qazaoxşar fazalarda tarazlıq nöqtəsi olan üçqat nöqtəsi xü-

susi qablarda, 0,0002

0

S - 

dən artıq olmayan xəta ilə əks etdirilə bilər. 

1954-cü  il

də  termodinamik temperatur anlayışına T,  yəni bir reper 

nöq

təsinə suyun üçqat, 273,16 K-ya bərabər nöqtəsinə keçməsi üçün 

qərar  qəbul  edildi.  Beləliklə  termodinamik  temperatur  vahidi  kimi, 

suyun üçqat nöq

təsinin 1/273,16 hissəsi kimi təyin edilən kelvin qə-

bul edildi. 

Selsi 

dərəcəsinə görə temperatur t, t = T-273,16 K  ifadəsi ilə 

təyin edilir. Bu halda vahid Kelvinə bərabər Selsi dərəcəsidir. 

1989-cu il

in sentyabrında termometriya üzrə Məsləhət    Komi-

təsinin 17-ci sessiyasında beynəlxalq təcrübi temperatur şkalası BTŞ-

90 

qəbul edildi. 

Temperaturu  ölç

mək üçün ölçmə vasitələrinin dövlət yoxlama 

sxem

ləri standartlarla müəyyənləşdirilir. 

Elektrik 

və maqnit kəmiyyətlərinin ölçülməsi sahəsində 32 eta-

lon yara

dılmışdır və hazırda istifadə edilir. Onlar, ölçülən kəmiyyət-

lərin böyük diapozonunu əhatə etməklə bərabər, eyni zamanda onlar-

la qiqa her

sə çatan tezliklərin ölçülməsinin spektrlərini də müəyyən-

ləşdirir. Onların əsasını vahidləri daha dəqiq əks etdirən və digər tö-

rəmə vahidlərin ölçülərini müəyyən edən etalonlar təşkil edir. Bunlar 

EDQ, müqavi

mət və elektrik tutum vahidlərinin ilkin dövlət etalonla-

rıdır. Birinci iki etalon yaxın vaxtlarda yaradılmışdır və Cozefsonla, 

Xollun kvant effekt

lərinə əsaslanmışdır. 

Son vaxtlara 

qədər təcrübədə cərəyan şiddətini - amperi  cərə-

ya

nın ətraf mühitə etdiyi təsirlə müəyyənləşdirirdilər. Məsələn: cərə-

yan ötürücü

dən keçərkən ayrılan istiliyə, yaxud cərəyanın elektrolit-

dən  keçməsi  zamanı  maddələrin  elektrodların  üzərinə  çökməsinə, 

maq

nitə, yaxud, cərəyan keçirməsinə mexaniki təsirə görə və s. 

Amperin  ilkin  döv

lət  etalonu,  Cozefsonun  kvant  effektinə  və 

maqnit  selinin  kvant

laşdırılması  (Xoll  effekti)  əsasında  hazırlanmış 

aparatlardan iba

rətdir. bunlara gərginlik ölçüsü, elektrik müqaviməti 

ölçüsü, 

cərəyanın çox yüksək keçirici komparatoru və cərəyanın ni-

zamlanan 

mənbəyi  daxildir.  Yuxarıda  göstərilən  vasitələr  stan-

dartla

şdırılmışdır. 1979-cu ildə, XVI çəki və ölçü Baş Konfransında 

kandel

lanın dolayı ölçmə yolu ilə əks etdirilən anlayışı qəbul edildi. 

İşıq  vahidlərinin  ölçülməsinin  vahidliyi  standartlarla  təmin  edilir. 

46 

 

Kandella

nın  müasir  dövlət  etalonunun  nominal  qiymətlərinin 

diapozonu 30-110 kd,  ölç

mənin nəticələrinin orta kvadratik sapması 

1 ∙ 10

-3

 kd, 

atılmayan sistematik xətalar 2,5 ∙10

-3

 kd-

yə bərabərdir. 

İonlaşdırılan şüalanmanın ölçülməsi sahəsində çoxlu sayda eta-

lonlar  mövcuddur.  Onlar  radionuklid

lərin  aktivliyini  və  radiumun 

küt

ləsini, ekspozisiyalı, udulan və ekvivalent dozaları, enerji selini və 

sairi 

əks etdirirlər. Bu sahədə vahidlərin əks etdirilməsi xətası vahid 

faizin kiçik bir his

səsini təşkil edir. 

Fiziki-kim

yəvi ölçmələrin etalon bazası üç dövlət etalonundan 

iba

rətdir. Onlar komponentlərin qaz mühitində molyar hissəsinin va-

hidini,  nefti 

və  neft  məhsullarının  həcmi  rütubət  saxlamasını, 

qazların nisbi rütubətini əks etdirirlər. Bu sahədə etalonlar çox az in-

ki

şaf  etmişlər.  Ölçmə  dəqiqlikləri  də  çox  böyük  olmayıb,  faizin 

müəyyən hissəsini təşkil edirlər. 

Müs

təvi bucağın ölçülməsi üçün ilkin dövlət etalonu və dövlət 

yoxlama sxemi 

də standartlarla müəyyənləşdirilir. Dərəcəni əks etdi-

rən ilkin etalonun atılmayan xətası 0,02'' dən çox deyildir. 

47 

 

II 

FƏSİL. TEXNİKİ SİSTEMLƏRİN  

PARAMETRL

ƏRİNİN ÖLÇÜLMƏSİ  

TEXN

İKASININ ƏSASLARI 

 

2.1. Ölç

mənin modeli və metrologiyanın 

əsas postulatları 

 

Texniki  sisteml

ərin  (TS)  istismarı  zamanı,  onların  texniki  və-

ziy

yətlərini yoxlamaq üçün, əsas çıxış parametrlərinin ölçülməsi hə-

yata  keçirilir.  Ölçm

ə  məlumatı  əsasında  texniki  sistemlərin  sonrakı 

istismar üçün yararl

ı olmaları haqqında qərar qəbul edilir, yaxud on-

lar

ın profİLAKtikasının (təmiri) vacibliyi müəyyənləşdirilir. 

S

adə halda ölçmə modeli, çıxış siqnalı y - nun x giriş siqnalının 

dəyişməsindən  asılı  olan  funksional  asılılıq  şəklində  göstərilə  bilər, 

y=f(x) (

şəkil 2.1.). 

 

 

 

 

Şəkil 2.1. Ölçmə modeli 

 

Lakin ölçm

ə prosesində müxtəlif xarici və daxili maneələr ya-

ran

dığından, onun nəticələrinə xətalar əlavə olunur. Bunların hər biri 

is

ə öz növbəsində müxtəlif ehtimal sıxlığına malik olur f(x), f(y), f(z). 

Bunu  eyni  bir  k

əmiyyətin,  eyni  şəraitdə,  eyni  ölçmə  vasitəsilə  çox 

sayl

ı  ölçülməsi  zamanı  ölçmənin  nəticələrinin  bir-birindən  fərqlən-

m

əsi və fiziki kəmiyyətin əsl qiyməti x

ə

 il

ə üst-üstə düşməməsi sübut 

edir. 

48 

 

y

1

 ≠ y

2

 ≠ ... ≠ x

ə

 

. 

 

Fiziki 

kəmiyyətin əsl qiyməti kimi, texniki sistemin uyğun xas-

səsini onun çıxış parametri vasitəsi ilə keyfiyyəti və kəmiyyətcə ideal 

şəkildə əks etdirən qiyməti başa düşülür. 

Əsl  qiymət,  ideal  qiymət  olduğundan,  ona  ən  yaxın  qiymət 

kimi 

həqiqi qiymət X

h

  götürülür.  Bu  qiy

mət təcrübi yolla, məsələn, 

daha 

dəqiq ölçmə vasitələrinin köməyi ilə təyin edilir. 

Göst

ərilənlər  metrologiyanın  əsas  postulatlarını  ifadə  etməyə 

imkan verir. 

* Mü

əyyən edilmiş kəmiyyətin əsl qiyməti vardır və  o  sabit-

dir. 

* Ölçül

ən kəmiyyətin əsl qiymətini tapmaq mümkün deyil. Bu-

radan  m

əlum olur ki, ölçmənin nəticəsi y, bir qayda olaraq, ölçülən 

k

əmiyyətlə ehtimal asılılığı ilə əlaqəlidir. 

Gələcəkdə  “ölçmə”, “nəzarət”,  “yoxlama”  və  “diaqnozlaşdır-

ma” anla

yışlarını fərqləndirmək lazımdır. 

Nəzarət - ölçmənin xüsusi halıdır. O, ölçülən kəmiyyətin  ve-

rilmiş müşahidəyə uyğun olduğunu təyin etmək üçün yerinə yetirilir. 

Nəzarət - həmçinin sazlama, nizamlama və texniki  sistemlərin (TS) 

ayrı-ayrı bloklarını yerləşdirmək (dəyişmək) üçün də istifadə edilir. 

Daha  mü

rəkkəb metroloji əməliyyat yoxlamadır. O, müəyyən 

hərəkətlərin  verilmiş  ardıcıllıqla  əks  etdirilməsindən,    obyektin  ve-

rilmiş hərəkətə və onun qeyd edilməsinə reaksiyasının ölçülməsindən 

iba

rətdir. 

Sistemin  diaqnoz

laşdırılması-sistemin  elementlərinin  veril-

miş vaxt müddətində tanınması prosesidir. 

Diaqnozlaşdırmanın  nəticələrinə  görə  sistemin  elementlərinin 

vəziyyətini, onun sonrakı istismarı zamanı proqnozlaşdırmaq olar. 

Texniki  sistem

lərin  nəzarəti,  diaqnozlaşdırılması,  yaxud  yox-

lan

ması məqsədi ilə ölçmənin yerinə yetirilməsi üçün, ölçmənin layi-

hələndirilməsi  adlandırılan  tədbirlərin  həyata  keçirilməsi  vacibdir. 

Bunlar 

aşağıdakılardır: 

ölç

mə məsələlərinin, xətaların mümkün mənbələrinin aydınlaş-

dırılması  ilə  analizi;  ölçmənin  dəqiqliyi  göstəricilərinin  seçilməsi; 

ölç

mənin sayının, metodunun və ölçmə vasitələrinin seçilməsi; xəta-

49 

 

la

rın hesablanması üçün ilkin məlumatların toplanması; xətaların tər-

kib his

sələrinin və ümumi xətaların hesablanması; dəqiqlik göstərici-

lərinin hesablanması və onların seçilmiş göstəricilərlə müqayisəsi. 

Bütövlük

də  bütün  bu  məsələlər  ölçmələrin  yerinə  yetirilməsi 

metodika

sında  (ÖYYM)  əks  olunmalıdır.  Bu  halda,  üstünlük  mü-

həndis hesablama metodlarına verilməklə bərabər, ölçmələrin yerinə 

yetiril

məsi  metodikasının  mürəkkəblik  dərəcəsi,  ilkin  məlumatların 

mümkün qeyri 

dəqiqlik dərəcəsinə uyğun  olmalıdır. 

Veril

miş məsələlər, etibarlılıq nəzəriyyəsi və riyazi statistikaya 

aid 

işlərdə kifayət qədər müfəssəl izah edilmişdir və ölçmənin tədqi-

qat metodla

rına aiddir [6,7]. 

 

2.2. Ölç

mənin növləri və metodları 

 

Ölç

mənin növlərinin təsnifatı şəkil 2.2.-də verilmişdir. 

Ölç

mənin  növləri,  ölçülən  kəmiyyətin  fiziki xarakteri,  ölçmə-

nin 

tələb edilən dəqiqliyi, ölçmənin vacib olan sürəti, ölçmə şəraiti, 

rejimi 

və s. ilə müəyyənləşdirilir. Şəkil 2.2.-dən görünür ki, metrolo-

giyada çoxlu sayda ölç

mə növləri vardır və onların sayı daima artır. 

Ölç

mənin  məqsədindən  asılı  olaraq,  onları  növlərə  ayırmaq  olar. 

Məsələn: nəzarət, diaqnostik, proqnozistik, laborator, texniki, etalon 

və yoxlama, mütləq, nisbi və s. Ən çox istifadə olunan ölçmələrdən 

biri  bir

başa  ölçmədir.  Birbaşa  ölçmədə  fiziki  kəmiyyətin  axtarılan 

qiy

məti təcrübə nəticəsində alınmış məlumatların eksperimental mü-

qayi

səsi  yolu  ilə  təyin  edilir.  Məsələn:  uzunluğu  birbaşa  xətkeşlə, 

temperaturu  termometr

lə, gücü dinamometrlə ölçürlər. Birbaşa  ölç-

mənin tənliyi  

y = Cx - dir. Burada C - ö

lçmə vasitəsinin bölgü qiymətidir.  

Do

layı  ölçmədə  fiziki  kəmiyyətin  axtarılan  qiymətini  məlum 

asılılıq  əsasında,  birbaşa  ölçmə  zamanı  müəyyənləşdirilmiş  kəmiy-

yətdən  tapırlar.  Məsələn:  detalın  diametrini,  çevrənin  iki  diametral 

əks  nöqtələri  arasındakı  məsafə  kimi,  yaxud  bu  diametri  qövsün 

uzun

luğu  və  onu  çəkən  vətərdən  asılı  olaraq,  axırıncıları  ölçməklə 

dola

yısı ilə təyin etmək olar. Yaxud paralelepipedin həcmini üç xətti 

kəmiyyətin (uzunluq, en və hündürlük) bir-birinə vurulması yolu ilə, 

elektrik  müqavi

mətini gərginliyin aşağı düşməsinin elektrik cərəya-

50 

 

nının  gücünə  bölünməsi  yolu  ilə  təyin  edilməsini  misal  göstərmək 

olar. Do

layı ölçmənin tənliyi y = f(X

1

, X

2

, ... X

n

)-dir. Burada X

i

 -bir-

başa ölçmənin 1-ci nəticəsidir. 

Məcmui  (ümumi,  cəm)  ölçmə  bir  neçə  eyni  adlı  kəmiyyətin 

eyni zamanda ölçül

məsi ilə yerinə yetirilir. 

Məcmui ölçmədə axtarılan kəmiyyət, bu kəmiyyətləri müxtəlif 

uzlaşmış  qiymətlərinin  birbaşa  ölçülməsi  nəticəsində  alınmış 

tənliklər  sisteminin  həll  edilməsi  yolu  ilə  tapılır.  Məsələn:  M 

qarqarasının qarşılıqlı induktivliyinin təyin edilməsində iki metodun-

sahələrin  toplanması  və  çıxılmasından  istifadə  edilir.  Əgər    onların 

birinin induktivliyi 

L

1

, 

digərinin  L

2

-

dirsə,  onda  L

01

=

L

1

+L

2

+2M  və 

L

01

=

L

1

+L

2

-2M .  Buradan 

 

𝑀 = (𝐿

01

− 𝐿

02

)/4.