Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 26,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
116 Qucaqlama refleksi - törədicinin dişi fərdin üzərinə qalxması və ön ətrafları ilə onu qucaqlamasından ibarət olub, ayqırlarda və donuzlarda çox güclü, buğa, təkə və qoçlarda isə nisbətən zəif nəzərə çarpır. Bu refleks də irsi və növdaxili xarakter daşıyır, bəzi variasiyalara malikdir, eyni vaxtda birləşmə refleksii yaranır, törədicinin fəal hərəkəti nəticəsində penis vaginaya daxil olur (immitsio), onun dinamiki hərəkəti (friksio) nəticəsində termiki və mexaniki reseptorlan qıcıqlanır və eyakulyasiya başlayır.
qrupuna aid olan heyvanlarda koitus qısa, eyakulyasiya sinxron olmaqla, sperma balalıq boynuna daxil olur. Bu qrupun tipik nümayəndələri iri və xırda buynuzlu heyvanlar, bütün antilop növləri və dovşanlar sayılır.
qrupuna aid olan heyvanlarda sperma bir başa balalığa daxil olur (at, eşşək, donuz, pişik, itlər və tülkülər), onlarda koitus nisbətən uzun çəkir, eyakulyat asinxron xarakterlidir. Göründüyü kimi, müxtəlif mayalanma tipinə malik olan heyvanlarda cinsiyyətli aktı fərqli xüsusiyyətə malikdir (cədvəl 4). Cədvəl 4. Müxtəlif mayalanma tipinə malik olan heyvanlarda cinsiyyət aktının fərqlənməsi (A.P.Studensov və b., 1980) C insiyyət aktı (koitus) Balalıq mayalanması Vaginal mayalanma
Vaginal tipli mayalanm aya m alik olan heyvanlarda koitusun qısa m üddətli olm asının səbəbi spermiyanın xaya artım ından genişlənm iş am- pulabənzər toxum aparan kanala daxil olub oradan vaginaya gətirilm əsi za manı birləşm ə refleksinə qədər ləngim ənin baş verm əsidir. Spermiyanın ləngim əsinin səbəbi isə məhz toxum çıxarıcı kanalın genişlənmiş ampu- layabənzər quruluşa malik olm asıdır. Buğa, qoç və təkədə cinsiyyət aktı ilə eyakulyasiya eyni vaxtda baş verərək 2-10, antiloplarda isə-10-15 saniyə davam edir. A yqırın və eşşəyin cinsiyyət aktı 1-3 dəqiqə, eyakulyasiya isə-5-10 saniyə, donuzda bu göstəricilər müvafiq olaraq 10- 15 və 7-8 dəqiqə davam edir. D əvələr cinsiyyət aktını yatılı vəziyyətdə
arxa-arxaya birləşm əklə davam etdirir, proses 13-14 dəqiqə davam edir. Bütün heyvanlardan fərqli olaraq cinsiyyət reaksiyası erkək dəvələrdə olduqca aqressiv formada keçir. Bu proses əsasən ilin soyuq qış aylarında baş verir. Həmin dövrdə erkək dəvə yemdən tamamilə im tina edir, çox güclü, köpüklü tüpürcək əmələ gəlir, insanlara hücum edir və uzaq m əsafədən onlara tüpürür. El arasında buna «nər qızıb» deyirlər. N ər insan üçün çox təhlükəli olduğu üçün həmin dövrdə bir neçə gün onun ön ətraflarını möhkəm çidarlayır, cinsiyyət reaksiyası tamamilə söndükdən sonra onu çidardan azad edirlər. Buna oxşar reaksiya buğada, xüsusilə kələdə də müşahidə olunur. Hövrəgəlm ə aktı başladıqda kələ olm adıqda cam ışlar onu axtarır, bəzən isə onu tapana qədər uzaq məsafəyə m iqrasiya edir. İtdə və digər yırtıcı vəhşi ət yeyən heyvanlarda (canavar, tülkü, çaqqal, yenot və s.) koitus nisbətən uzun, bəzən isə 2 saata qədər davam edir və bu müddət ərzində onlar birləşm iş vəziyyətdə olur. Şirlər də koitusu yatılı vəziyyətdə keçirir. Lakin koitus zamanı erkəklər sakit davrandığı halda, dişilər ona qarşı olduqca aqressivlik göstərir, sanki onunla dava etməyə çalışır. İnsanda koitus sinir tipindən və tem peram entlik dərəcəsindən asılı olaraq ayrı-ayrı fərdlərdə bir-birindən xeyli fərqlənir və m üxtəlif müddət davam edir. Çoxalma prosesi ilə əlaqədar bütün reaksiyalar sonda myalanm a və ən həlledici, olduqca mürəkkəb və nəslin davam çısı, irsiyyətin ən dayanıqlı daşıyıcı sayılan boğazlıqla yekunlaşır. Boğazlıq (qraviditas) - irsiyyətin sitoloji əsası sayılan xromosom və genlərin vasitəsilə əlamət və xassələrin valideynlərdən gələcək nəsil törəm ələrinə keçməsi prosesinin əsas və ən birinci təm inatçısı sayılan mürəkkəb fizioloji prosesdir. Bu proses ziqotanın əmələ gəlm əsindən balanın doğulm asına qədər dişi fərdlərin orqanizmində baş verir və praktiki olaraq onun başlanğıcı sonuncu mayalanm a hesab olunur. Boğazlıq balalıqda bir və ya bir neçə dölün inkişaf etm əsindən asılı olaraq
və
çoxdöllü (əgər baş versə sonrakı təkrar doğuşlar) formaya böölünür. Gedişinə görə boğazlığın fizio lo ji (ana və dölün normal fizioloji vəziyyətinin davam etməsi) və
(ananın və inkişafda olan dölün orqanizmində gedən fizioloji proseslərin pozulması və patologiya ilə müşayət olunması) formaları ayırd edilir. Ana bətnində dölün inkişafında 3 əsas mərhələ mövcuddur: 1.
B lastosisitlər (blastula) m ərhələsi- mayalanm adan ziqotanın yum urtalıq (fallopi) borusundan balalığa daxil olması və inkişafı ilə xarakterlənir və 10 gün davam edir. 2.
rüşeymin balaətrafı pərdələrlə (ətənə ilə) birləşm əsi ilə səciyyələnir, 11-ci sutkadan 40-cı sutkaya qədər davam edir.
3. F etal (döl) d ö vrü - dölün böyümə və inkişafı ilə səciyyələnir və doğuma qədər olan m ərhələni əhatə edir. Bəzi m üəlliflər (A .P.Studensov və b., 1980) heyvanların boğazlığına d ig ər-p o stfetal-d ö v rü də (doğumdan 118 fizioloji yetişkənliyə qədər olan dövr) əlavə edirlər. Əlbəttə, bu dövr bir növ məcazi m əna daşıyır. Boğazlığın m üddəti inəkdə -285 (240-311), qoyun və keçidə-150 (146-160), donuzda 114 (110-140), m adyanda -340 (307-412), eşşək d ə- 380 (360-390), dəvədə-365 (335-395), cam ışda-307 (300-315), itdə və canavarda - 62 (59-65), fıldə-660, su itində-456, zürafədə-420, Şimal m arallannda-225 (195-243), ayıda-200, pələngdə- 154, pişikdə-58 (55-60), dovşanda-51 (50-52), gəm iricilərdə-22 (20-25) sutkadır. Ümumiyyətlə, heyvanların çoxalm a funksiyalarının göstəriciləri bir-birindən xeyli fərqlənir (cədvəl 5).
H e y v a n ın n ö v ü
36-48
20-21 48-114 Hövrəgəlmənin sonuna 1-2 gün qalmış 340 İnək 16-18
18-22 12-18 Hövrəgəlmənin sonuna 10-15 saat qalmış 285 Qoyun və keçi 12-15
16-17 24-3 6
Hövrəgəlmənin 1-ci sutkasının sonuna qalmış 150 Donuz 8-11
20-21 48-7 2
Hövrəgəlmənin 2-ci sutkasında 114 Canlı orqanizmlər öz nəslini çoxalma yolu ilə davam etdirməklə bütün əlamət və xassələrini gələcək nəsillərə ötürür. Hüceyrənin bölünməsi çox
mürəkkəb fizioloji proses olmaqla orqanizmlərin qeyri-cinsi və ya vegetitiv çoxalmasının əsas məğzini təşkil edir. Tək hüceyrəli orqanizmlərdə çoxalma prosesi başlanğıc ana hüceyrənin iki qız hüceyrəyə bölünməsi nəticəsində baş verərək
sadə, yaxud
amitoz bölünmə adlanır. Çoxhüceyrəlilərdə isə çoxalma prosesi mürəkkəb və mərhələli xarakter daşıyaraq hüceyrələrin iki qız hüceyrəyə bölünməsi ilə müşayət olunur və mitoz, yaxud
kariokinez bölünmə adlanrr. Kariokinoz-hüceyrənin nüvəsinin və sitoplazmasının bölünməsi proseslərindən ibarətdir. Təkamül prosesi zamanı orqanizmin əlamət və xassələrinin nəslə ötürülməsi üç əsas mexanizmlə -
və
mayalanma - həyata keçirilir (sxem 3,4,5).
Sxem 3. Çoxalmanın formaları 121 ТАМ BÖLÜNMƏ (Holoblastik) B ərabər Q c \ ri-bərabər Q eyri-b?rabər
A sin xron A sinxron n a t a m a m b ö l ü n m ə (Merioblastik) 1
A sin xron 1 i
t
'F
t
i i i İninə- Sümiik Dərinin zolaqlı vəqığırdaq birləşdirici (skelet) toxuması toxuma əzələ əsası toxuması Sxem 5. Mezodermamn differensiasiya prosesinin sxemi (C.Nəcəfov və b.. 2010) 2.4. Mitoz və onun xüsusiyyətləri Orqanizmlərin inkişafının, orqan və toxumaların dıffercnsıasıvasının əsasını hüceyrələrin çoxalması, həmçinin bir hüceyrə nəslinin digəri ilə əvəz olunması 122 təşkil edir. Bədənin bütün somatik hüceyrələrini müxtəlif nəsillərin hamısında eyni miqdarda genetik material təşkil edir. Həmin genetik material xüsusi bölünmə mexanizminə -
malikdir. Mitoz prosesində iki əsas mərhələ - interfaza və
xüsusi mitoz ayırd edilir İnterfaza- mitozun sələfi olmaqla üç mərhələ-snttez önü (presintetik) (Ç2), sintez (S), postsintez-sintezdən sonrakı (ÇJ - ilə müşayət olunur. Çı-mərhələsində (presintetik) hüceyrədə onun quruluşunu və bölünməsini təmin edən zülal, RNT və s. toplanır. Bu mərhələ nisbətən uzun müddət (10 saatdan bir neçə günə qədər) davam etməklə mRNT (məlumat RNT-si), fermentlər və digər hüceyrə komponentlərinin sintezi və DNT molekulunun sintezinə hazırlıq mərhələsi sayılır. S - mərhələsində DNT sintez olunmaqla xromosomlann autoreproduksıyası (öz- özünə ikiləşməsi) başlayır və ikinci xromatidlər əmələ gəlir. Bu zaman proses 6-10 saat davam etməklə nüvədə DNT molekulu 2 dəfə artır, zülal və RNT sintezi davam edir. Ç2. mərhələsində DNT-nin və zülalların sintezi davam edir, cneqı toplanır. Bu mərhələ 3-4 saat çəkməklə xromosomlann ikiləşməsi ilə nəticələnir və fərqli xarakter daşıyır (ikiləşmə xromosomlann daxilində eyni zamanda baş vermir, bəzilərində tez, digərlərində isə gec baş verir) İnterfazadan sonra hüceyrənin bölünməsi prosesi - mitoz başlayır. Mitotik proses orqanizmin növündən, fizioloji vəziyyətindən, toxumadan, mühit amillərindən asılı olaraq 30 dəqiqədən 3 saata qədər davam edir. M.Babayevə və M.Məcidova görə hüceyrə tsiklinin və onun ayn- ayn vaxt kəsiklərinin (dövrlərinin) ümumi davametmə müddəti yalnız müxtəlif orqanizmlərdə deyil, həm də eyni orqanizmin müxtəlif orqanlarının hüceyrələrində də xeyli dərəcədə variasiya edir (dəyişilir). Lakin bır orqanın hüceyrələri üçün bu qiymət nisbi sabitliyə malik olur (cədvəl 6). Cədvəl 6. Mitotik tsikl və onun dövrlərinin davametmə müddəti (saatlarla), (M.Babavev, M.Məcidov, 2006).
—
1.0 L - hüceyrələr 3,8 528 39 1.6 S:? fihroblosları) 20,0 1,0 9 11 ö 7 3,1 123
İnterfaza
- nüvənin sakitlik mərhələsi adlanmasına baxmayaraq bu zaman hüceyrənin nüvəsində çox mürəkkəb dəyişikliklər baş verir və bölünmə prosesi başlayır. Mitoz bir-birini ardıcıl olaraq əvəz edən beş əsas faza - mərhələ (profaza, prometafaza, metafaza, anafaza, telofaza) ilə müşayət olunur (şəkil 7,8). Profaza
mərhələsində xromosomlar görünməyə başlayır və nüvənin qişası əriyir, nüvənin daxilində yumağı xatırladan torvari xromatin teli əmələ gəlir və onlar xromosomlara çevrilir. Profaza mərhələsi nüvəciklərin və nüvənin qlafının həll olması, onun plazmasının- karioplazmanın sitoplazm a ilə qarışması və mikroplazmamn
əmələ gəlməsi ilə səciyyələnir. M etafazada
- xromosomlar hüceyrənin ortasında düzülür, ekvatorial lövhədə iy tellərinə qarşı perpendikulyar yerləşir, onların forması və sayı aydın müşahidə olunur. Bu mərhələ çox qısa mühitdə başa çatır, sentramer b ir xətt üzrə metafaza (ekvatorial) lövhəsində yerləşir, sentriollar arasındakı iy telləri xromosomun sentromeri ilə birləşir. Anafazada
- hər bir xromosomun iki xromatidi əks istiqamətlərdə qarşı- qarşıya yerləşir, bütün xromosomlarda eyni vaxtda sentrom erlər bölünür, xrom atidlər iki sərbəst xromosoma çevrilir. Sentromerlərin bölünməsi başa çatan kimi xromosomlar dərhal hüceyrənin qütblərinə çəkilir və bu prosesi iy telləri idarə edir. İy telləri qısaldığından xromosomların yarısı çox sürətlə və nizamlı surətdə hüceyrənin bir, yarısı isə digər qütbünə çəkilir, onların sayı valideyin hüceyrələrindəkinə bərabər olduğu üçün gələcək nəsil törəmələrində də sabit saxlanılır. Bu prosesin m üxtəlif səbəblərdən pozulması nəticəsində xromosomların sayının dəyişilməsi bəzi anomaliyaların yaranmasına səbəb olur. Telofaza mərhələsində hüceyrənin xromosomları qütblərə doğru yığılmaqla onlar uzanır, sitoplazma iki yerə bölünür, bir ana hüceyrədən iki qız hüceyrə əmələ gəlir və onların hər birində ana hüceyrədəki miqdarda xromosom olur.
Bir xromosom dəsti olan hüceyrə haploid (haplos- sadə), ikiqat xromosom dəsti olan hüceyrə isə diploid
(diplos- ikiqat) adlanır. Hüceyrənin cinsiyyətli bölünməsi mürəkkəb proses olmaqla bu zaman xromosomların miqdarı yarıya qədər azalır. M ayalanma zamanı xromosomların başlanğıc miqdarı bərpa olunur. Canlı orqanizmlərin cinsiyyət hüceyrələrinin inkişafı prosesi qametogenez, erkək fərdlərdə spermogenez, dişilərdə isə -ovogenez
adlanır. M itoz
- qeyri-cinsi çoxalma təbii seçmə yolu ilə somatik hüceyrələrin çoxalması zamanı möhkəmlənmiş mürəkkəb proses olub DNT mole- kullarının və xromosomların reduplikasiyası (ikiləşməsi) və bərabər sürətdə qız hüceyrələrə keçməsindən ibarətdir. 124
Şəkil 7. Heyvan hüceyrəsinin 4 xromosoınla mitotik (haploid ıniqdar=2) bölün məsinin sxemi (K.Villi, B.Dete, 1975) A - interfaza (sakitlik mərhələsi); B - ilkin profaza (sentriolalar ayrılıb); Vvə Q - son profaza; D - metafaza; E - ilkin və son anafaza Z - telofaza; (nüvə qişası əriyir, sitoplazmanın bölünməsi başlayır). 1- xromosom; 2 - sentromer; 3 - nüvəcik; 4 - nüvə; 5 - nüvə qişası; 6 - sentriol; 7 - ulduz və çıxıntılar 125
Şəkil 8. Milozun mərhələləri (B.Qutman və b.. 2004). Beləliklə, hüceyrənin cinsi çoxalması mürəkkəb mərhələlərlə müşayət olunan bır prosesdir. İnsanın kariotipində iki xromosom dəsti (23) olduğundan insanlar diploid orqanizmlər hesab olunur. Bu prosesi sxematik olaraq aşağıdakı kimi şərh etmək olar: D iploid (2n) fa za H aploid (İn) fa za Hüceyrə tsikli zamanı nüvənin bölünməsi ilə əlaqədar olaraq, sitoplazma da iki yerə bölünür, nəticədə iki qız hüceyrə yaranır, heyvan hüceyrələrində 126
ekvatorial səthində get-gedə dərinləşərək sitoplazmanı iki yerə bölən xüsusi şırım əmələ gəlir və sitokin ez adlanır. Mitozdan əlavə hüceyrənin başqa bölünmə tipləri də - amitoz, endomitoz və politeniya - mövcuddur. A m ito z bölünm ə - hüceyrə nüvəsinin 2 yerə bölünməsi prosesində iy tellərinin yaranmaması, 2 yaxud daha artıq nüvələrin fraqmentasiyası baş verməklə, əsasən patoloji və yüksək differensiasiya olunması toxumalarda (kanserogen-xərçəng, degenerasiyaya uğramış əzələ hüceyrələrində, ibtidailərdə və s.) müşahidə olunur. E n dom itoz - hüceyrənin bölünməsi zamanı nüvənin qlafı sabit qalır, nüvədə xromosomlann sayı ilkin saya nisbətən xeyli, bəzən isə on dəfələrlə artıq olur. Bu proses bitki və heyvan toxumalarının intensiv funksiyaya (hiperfunksiya) malik olan hüceyrələrində daha çox baş verir.
xromosomlann həddindən artıq ikiləşməsi, bir-biri ilə birləşməsi, diametrinin böyüməsi (tellərin sayımn çox artması, 1000-2000 ədədə çatması) nəticəsində giqant (nəhəng) xromosomlann yaranmasından ibarətdir. Bu hadisə əsasən bitki toxumalannda və bəzi həşəratlann ağız suyu vəzilərinin hüceyrələrində baş verir. Yüklə 26,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|