Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ci il tarixi saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

 

2. Tərbiyə prosesinin  dialektikası və  spesifikliyi                                                           

 

Pedaqoji proses o, cümlədən tərbiyə prosesi dialektik bir prosesdir. A.S.Makarenkoya görə pedaqokika 

ən  dialektik  elmdir.  Onun  fikrincə  pedaqoji  prosesdə  dialektikanın  bütün  qanunları  fəaliyyət  göstərir.  Bu 

özünü tərbiyə prosesində də göstərir. Belə ki, tərbiyə prosesində tərbiyəyə bütün təsirlər, amillər qarşılıqlı 

əlaqə və ziddiyyətdə təsir edir. 

Konkret olaraq demək olar ki, tərbiyə prosesi tərbiyə olunanların xalqın maddi və mənəvi sərvətlərinin  

mənimsəməsinə  nə  qədər  çox  gömək  göstərərsə,  o  qədər  də  tərbiyə  məqsədinə uyğun  gəlir,  müasir  sosial 

tələblərə  cavab verir. 

Böyüməkdə  olan    insan  şəxsiyyətinin  formalaşdırılması  tərbiyə  prosesinin  məqsədidir  və  burada 

insanın özünün psixi xüsusiyyətləri, şəxsiyyətin xassələri, onun səy, tələb və imkanları, ən incə asılılığı və 

şərtlənməsi özünü göstərir. Tərbiyə olunanın bu fərdi xüsusiyyətləri müəyyən mənada, tərbiyə məqsədinin 

həyata kecirilmə müvəffəqiyyətini müəyyən edir. Bunu nəzərə almayan pedaqoq-tərbiyəci müvəffəqiyyətə 

nail ola bilməz. 

Digər  tərəfdən  tərbiyə  prosesində  həm  də  pedaqoji  təsirlərin  qarşılıqlı  surətdə  əlaqələndirilməsi 

zəruridir.  Çünki  onlar  da  böyüməkdə  olan  insanın  şəxsiyyət  kimi  formalaşmasına  öz  təsirini  göstərib. 

Tərbiyə  olunanı  əhatə    edən  mühit  (şəhər,  kənd),  onun  mikromühiti  (ailə,  dostları),  kommunikasiyanın 

kütləvi vasitələri, insanın mümkün olan həm müsbət həm də mənfi təcrübəsi, bütün bu coxçəhətli əlaqələr, 

tərbiyə  prosesini,  onun  sosial,  psixoloji  və  pedaqoji  amilləri  ilə  birlikdə    qarşılıqlı  surətdə  qovuşdurur, 

birləşdirir. 

Tərbiyə  prosesinin  ozü  mahiyyətcə  dialektik  ziddiyyətli  inkişafda,  dəyişmədə  olan  mütəhərrik  bir 

prosesdir.  O,  sosial  tələblər  əsasında  inkişaf  edir;  tərbiyə  olunanların  yaş  xüsusiyyətlərinə  uyğun  olaraq 

dəyişir; onların müxtəlif həyat situasiyalarda müxtəlifləşir. Bu şərtlərdən asılı olaraq  tərbiyənin  təsir gücü 

də müxtəlif  olur. 

Tərbiyə    prosesi  heç  də  həmişə  rəvan  cərəyan  etmir,  onun  özünə    məxsus    sıçrayışları,  ucalma  və 

enmələri olur. Tərbiyə proseinin ziddiyyətlərində, onun inkişafının hərəkətverici qüvəsi olan daxili və xarici 

ziddiyyətləri  bir-birindən  ayırmaq  lazımdır.  Xarici  ziddiyyətlər  müvəqqətidir,  o  tərbiyə  proseini  həm 

ləngidə,  həm  də  sürətləndirə  bilər.  Daxili  ziddiyyət  isə    daimidir.  Belə  ki,    tərbiyə  olunanın  həll  edəcəyi 

artan  sosial  əhəmiyyətli  vəzifələrələ,    bu  vəzifələri  həll    etməkdə  onun    əməl  və  hərəkətlərini 

məhdudlaşdıran  imkanlar  arasındakı  ziddiyyət  tərbiyə    prosesinin  daxili  ziddiyyətidir,  onun  hərəkətverici 

qüvəsidir.  Müəyyən    mərhələdə  bu  ziddəyətlər  aradan  qaldırılsa  da  bütün  tərbiyə    prosesi  müddətində  

tamamilə  yox  olmur.Lakin  şəxsiyyət  qarşısında  həll edilməli  yeni    mürəkkəb  vəzifələr    qoyulmazsa  onun 

inkişafı  dayanar. 

Tərbiyə  prosesinin  digər  daxili  ziddiyyəti  insanların  daxili    meyyləri  ilə  xarici    təsirlər  arasındakı 

ziddiyətlərdir. S.L.Rubenşteyn bu məsələyə xüsusi diqqət verərək yazırdı ki, «uşağın hərəkətinin bu daxili 

məzmununa diqqət  yetirilməzsə, pedaqoqun fəaliyyəti ümidsiz formalizmə  düçar olar. 

Xarici  ziddiyyətlər  tərbiyə  prosesi  üçün  böyük  çətinliklər  törədir.  Belə  ki,    tərbiyə  prosesində 

müvəffəqiyyətsizlik çox vaxt  tərbiyə  tələbləri ilə xarici  tələblərin (ailə, valideyn, ətraf mühit və s. ) düz  

gəlməməsi nəticəsində baş verir. 

Mütəşəkkil  tərbiyə  təsiri  ilə    uşaq    və  yeniyetmənin    həyat    şəraitinin    kortəbii    təsirləri    arasındakı  

ziddiyyət  də  tərbiyə  proseini  mürəkkəbləşdirir.  Bu  ziddiyyətlər  tərbiyə  proseinin    şəxsiyyətə    kortəbii 

amillərə nisbətən daha güclü təsiri  vasitəsilə aradan qaldırıla bilər. Tərbiyə müəssisələri daxilində ayrı-ayrı 

tərbiyəçi və tərbiyə ilə məşğul olan digər şəxslərin verdiyi  tələblərin  müxləlifliyi də tərbiyə proseinə  mənfi 

təsir göstərir. 

Çox  vaxt  ziddiyətlər  uşaq    tərəfindən  mənfi  təcrübənin  qazanılması  gedişində  yaranır  və  bunun  də 

nəticəsində o, tərbiyə proseinin iştirakçıları ilə  daim  münaqişəyə girir. 

Xarici ziddiyyətin bu və ya digər növləri ciddi  diqqət tələb edir. 

 

3.Tərbiyənin  qanunauyğunluqları. 

 

Cəmiyyətdə  mövcud  olan  tərbiyə  prosesinin    öz    qanunauyğunluqları  var.  Bu  məsələyə  görə  müasir 

pedaqoqlar  arasında  ciddi    mübahisə    mövcuddur.  Bir  qrup  pedaqoqlar  tərbiyənin    obyektiv  qannularını 

inkar  edir,  tərbiyəyə  insanın  daxili    qüvvələrinin  fərdi    inkişafı  nəticəsində,  xüsusi  tərbiyə  təsiri  olmayan  

imkanların özünün ifadəsi prosesi kimi baxırlar. Onlara görə  tərbiyə  ancaq  bu inkişafa  şərait  yaratmağa 

xidmət edir. 

Bir  qrup  pedaqoqlar  isə    tərbiyəni  insanın  sosial  həyat  varlığının  qanunauyğunluqları  və  ictimai 

şəxsiyyət  kimi,  onun    psixoloji  xüsusiyyətləri  ilə    şərtlənən  bir  proses  kimi  nəzərdən  keçirir.  Professor 

B.Əhmədov tərbiyə qanunlarını aşağıdakı  şəkildə  qruplaşdırmış və  təhlil etmişdir: 

1. Həyatın bütün sahələrində, o cümlədən tərbiyə prosesində fəaliyyət göstərən qanunlar; 

2. Pedaqoji prosesin bütün sahələri, o cümlədən, tərbiyədə fəaliyyət göstərən qanunlar; 

3.Psixoloji və fizioloji qanunlar; 

4.Tərbiyənin  spesifik qanunları. 

Birinci  qrup  qanunlara    dialektik    materializmin  qanunları  aiddir.  Belə  ki,  bu  qanunlar  bütün  həyat 

hadisələrinə  tətbiq  edildiyi  kimi  pedaqoji  prosein  bütün    sahələrinə  də,  o  cümlədən,  təröiyə  proseisnə  də 

tətbiq edilir. 

Dialektikanın  əksliklərin  vəhdəti  və  mübarizəsi  qanunu  tərbiyə    prosesinin,  tərbiyəçi  və  tərbiyə 

olunanın inkişafını, bu inkişafın mənbə və səbəbini açıb göstərməyə tətbiq  edilir. Kəmiyyət  dəyişmələrinin 

keyfiyyət  dəyişmələrinə    keçməsi  qanunu    inkişafın    xarakterini    və  formasını,    inkarı  inkar  qanunu  isə  

inkişafın  istiqamətini, tendensiyasını əks  etdirir. 

Pedaqoji  prosesin    qanunları,  yəni  pedaqoji  prosesin  ümumi    məqsədinin  ictimai  münasibətlər 

tərəfindən  müəyyən  edilməsi  qanunu    tərbiyənin  də  konkret  məqsədini  müəyyən  edir.  Tərbiyə  olunan 

şəxsiyyətin  modulunu  layihələndirməyə  və  bu  prosesdə    tərbiyənin  rolunu  müəyyən  etməyə  imkan  verir. 

Müəyyən edilmiş məqsədə uyğun məzmun seçilməsinə və məzmununun  konkretləşdirilməsinə kömək edir. 

Üçüncü qrup  qanunlar təlim  prosesində olduğu kimi tərbiyə  prosesində də  psixo-fizeoloji və bioloji 

qannulara istinad etməyi nəzərdə tutur. Belə ki, insan  inkişaf  etdikcə psixoloji-fizioloji cəhətdən dəyişir, 

onunla    əlaqədar    olaraq,  onun  marağı,  meyli  və  fəaliyyəti  də  dəyişir.  Bu  prosçes  tərbiyə  işində  nəzərə 

alınmalıdır.  Fiziologiyanın  ali  əsəb  sistemi  haqqındakı    qanunları,  müddəaları  tərbiyə    işində    nəzərə  

alınmalıdır. 

Yuxarıda  deyilən qanunların heç biri  tərbiyə üçün  spesifik  deyildir. 

Tərbiyəşünaslıqda  tərbiyənin  spesifik  qanundarı  üzərndə,  demək  olar  ki,  hələ  mübahisə  gedir. 

«Fəaliyyətdə tərbiyə qanunu» pedaqoq-alimlərin  əksəriyyəti tərəfindən qəbul edilmiş qanundur. Bu qanuna 

görə «Tərbiyəçi tərbiyə olunana aşalamaq  istədiyi keyfiyyətlərin tələb  etdiyi şəraitə (fəaliyyətə) onu  nə 

qədər çox cəlb edərsə, həmin keyfiyyətlərin formalaşması bir o qədər  müvəffəqiyyətli  olar». 

Professsor Bəşir Əhmədov iki  cəhətə  görə  bu qanunu dəqiq hesab etmir: a) bu qanun həm də təlimi 

əhatə  etdiyinə görə  spesifik sayıla bilməz; b) bu qanun daha mühüm bir qanunun konkret şəraitdə  təzahür  

formasıdır,yəni  törəmədir. O tərbiyənin aşağıdakı spesifik qanunlarını müəyyən etmişdir: 

1. Sözlə fəaliyyət arasındakı  əlaqəni əks etdirən qanun; 

2. Planlı təsirlə kortəbii təsir arasındakı  əlaqəni əks etdirən qanun. 

3. Hörmətlə  tələbkarlıq arasındakı  əlaqəni əks etdirən qanun. 

4. Müsbət keyfiyyətlərlə mənfi keyfiyyətlər arasındakı əlaqəni əks etdirən qanun. 

5. Fərdlə kollektiv arasındakı  əlaqəni əks etdirən qanun. 

İndi bu qanunların mahiyyətinə nəzər salaq. 

1. Tərbiyəçi tərbiyə olunanın rasional və emosional aləminə nə qədər birgə təsir göstərərsə və həmin 

təsiri tərbiyə olunanı müvafiq fəaliyyətə cəlb etməklə  nə qədər çox möhkəmləndirərsə, nəticə də bir o qədər 

səmərəli olar. 

2.  Planlı  təsirlə  (müəllimin  təsiri)  kortəbii təsir  (mühitin  təsiri)  bir-birini  nə  qədər  çoz  tamamlayarsa 

tərbiyə olunanın formalaşması bir o qədər sürətlənmiş olar. 

3.  Tərbiyəçi  şəxsə  olan  hörmət  və  tələbkarlığı  özünə  olan  hörmət  və  tələökarlığı  ilə  nə  qədər  çox 

uzlaşdırsa, şəxs onun  tələblərini bir o qədər yaxşı qəbul edər və  yerinə  yetirər. 

4.  Tərbiyəçi  tərbiyə  olunanların  müsbət  keyfiyyətlərini  nə  qədər  çox  inkişaf  etdirərsə,  mənfi  

keyfiyyətlərin inkişafını  bir o qədər  ləngitmiş olar. 

5. Fərdin hərəkətləri kollektiv tərəfindən nə qədər çox təqdir olunarsa, həmin hərəkət bir o qədər dərin 

intişar tapar, pislənərsə ləngiyər: kolektivin fərdə olan münasibəti nə qədər  parçalanarsa, nəticə bir o qədər 

zəifləyər. 

Bəzən  tərbiyəçi tərbiyə olunandan çox tələb edir, özünə isə tələbkar yanaşmır. Tələbəyə deyir: dərsə 

gecikmə, amma özü zəngdən beş dəqiqə sonra sinifə daxil olur. Belə halda tələbə  müəllimi eşitmir, onun 

tələbinə  əməl etmir. Deməli, müəllim özünə qarşı  da çox tələbkarlıq  göstərməlidir. Bu, üçüncü qanunun  

tələbi olub, müəllimlə tələbənin münasibətini müəyyən edir. 

 Müəllim şagirdə,  tələbəyə verdiyi tələblərə, ümumiyyətlə, bütün tələblərə özü  nə qədər riayət  edərsə, 

bir o qədər tərbiyə tələbləri səmərəli  şəkildə  həyata  keçirilər. 

Bütün  ictimai  elmlər  qanunu,  o  cümlədən  də  tərbiyə  qanunları-təbiət  qanunlarından  fərqli  olaraq,  - 

tendensiyaları  ümumi  istiqamətdə    ifadə  edir.  Ona  görə  də  bu  qanunlarda  konkret  şəraitdə  müəyyən 

müstəsnalıqlar, təsadüflər özünü göstərə bilər. 

 

Tərbiyənin  bu  qanunları  həmçinin  mədəniyyət  və  incəsənət  müəssisələrindəki  tərbiyələndirmə 

fəaliyyətində  də  hökm  sürən  əsas  qanunlardır.  Bu  müəssisələrdə  aparılan  tərbiyə  tədbirlərində  həmin 

qanunlar  əsas  götürülür.  Çünki  bu  cəmiyyətin  tələblərindən  doğan  tərbiyə  qanunlarıdır.  Mədənityyət 

müəssisələrində istər eyni yaş qruplarında aparılan tərbiyə işləri, istərsə də müxtəlif yaş səviyyəli insanlarda 

aparılan  tərbiyə  işləri  mövcud  tərbiyə  qanunları  əsasında  aparılır.  Asudə  vaxtın  səmərəli  təsirinə  xidmət 

edən  bütün  tələblər  cəmiyyətin  əxlaq,  ümumiyyətlə,  tərbiyə  tələbləri  baxımından  aparılır.  Ona  görə  də 

tədbirlər ümumpedaqoji tələblərə əsasında təşkil edilir və aparılır. 

Müstəqil iş üçün sual və tapşırıqlar: 

1.

 

Tərbiyənin elmi əsasları. 

2.

 

Tərbiyənin ümumi  qanunlarının  mahiyyəti. 

3.

 

Tərbiyə  qanunlarının mədəniyyət və həmçinin digər müəssisələrdə aparılan  tərbiyə  işlərində yeri. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TƏRBİYƏ  PRİNSİPLƏRİ 

 

İstənilən fəaliyyətdə rəhbər tutulan qayda və qanunlar sistemi prinsip adlanır.  

Tərbiyə  prinsipləri  isə  tərbiyənin  bütün  qanunauyğunluqlarını  özündə  əks  etdirən,  şəxsiyyət 

formalaşdırılması işinin daha da səmərəli  və məqsədyönlü təşkilinə istiqamət verən, rəhbərlik edən qaydalar 

sistemidir. Bu prinsiplər ayrı-ayrı tərbiyəçilər tərəfindən uydurulmur, müəyyən edilmir, tərbiyənin obyektiv 

qanunları,  cəmiyyətin  pedaqoji  proses  qarşısında  qoyduğu  şəxsiyyət  formalaşdırması  məqsədinin  tələbləri 

və vəzifələri əsasında müəyyən edilir.. 

Son dövrdə nəşr edilmiş pedaqogika dərsliklərinin əksəriyyətində tərbiyə prinsipləri ümumi və xüsusi 

olmaqla  iki  qrupa  bölünür.  Ümumi  prinsiplər  həm  təlim,  həm  tərbiyə,  ümumimyyətlə,  bütün  pedaqoji 

prosesdə rəhbər tutulan prinsiplərdir. 

Bura  tərbiyənin  həyatla,  quruculuq  işi  ilə  əlaqələndirilməsi,  sistematiklik  və  ardıcıllıq,  şüurluluq  və 

fəallıq,  yaşa  uyğunluq  və  fərdi  yanaşma  prinsipləri  daxildir.  Bu  prinsiplərin  tətbiqi  zamanı  hər  sahənin 

spesifik  xüsusiyyətləri  nəzərə  alınır.  Məsələn,  təlim  prosesinin  əsas  məqsədi  maddi  aləm 

qanunauyğunluqlarını  dərk  etdirməkdir.  Ona  görə  də  ümumi  prinsiplər  bu  məqsədin  həyata  keçirilməsinə 

xidmət  edir.  Tərbiyənin  məqsədi  insanlarda  çoxcəhətli  münasibət  formalaşdırmaq  olduğundan  ümumi 

prinsiplər  tərbiyə  prosesində  məhz  bu  məqsədin  müvəffəqiyyətlə  həyata  keçirilməsinə  xidmət  edir. 

Ümumiyyətlə tərbiyə prinsiplərini aşağıdakı şəkildə təsnif etmək olar: 

1.  Tərbiyənin həyatla quruculuq işi ilə əlaqələndirilməsi. 

2.  Yaşauyğunluq. 

3.  Fərdi yanaşma. 

4.  Sistematiklik və ardıcıllıq. 

5.  Şüurluluq və fəallıq. 

6. Nikbinlik. 

7. Hörmət və tələbkarlıq. 

8. Kollektivdə tərbiyə. 

9. Tələblərdə vahidlik. 

Birinci  beş  prinsip  ümumi  prinsiplərdir.  Bu  ümumi  prinsiplərin  tətbiqi  zamanı  tərbiyəçi 

tərbiyələndirmə zamanı istinad edəcəyi, nəzərə alacağı məsələləri daha aydın şəkildə dərk etməlidir. 

Tərbiyənin həyatla quruculuq işi ilə əlaqələndirilməsi prinsipi bütün dövr və zamanlar üçün aktual olan 

bir prinsipdir. Belə ki, hər bir tərbiyə işi mövcud ictimai tələblərə cavab verməsə cəmiyyət onu qəbul etməz 

və  o  səmərəsiz,  yararsız  bir  işə  çevrilər.  Hər  bir  tərbiyəçiyə  yaşadığı  ictimai-iqtisadi  mühitin  tələb  etdiyi 

insan  modeli,  cəmiyyətdə  yaşayacaq  fəaliyyət  göstərəcək  şəxs  üçün  zəruri  olan  əxlaqi  keyfəyyətlər  aydın 

olmalıdır.  Ona  görə  də  bu prinsip əsas  və  aktual  prinsip  hesab edilir. Tərbiyəçi bütün tərbiyə  fəaliyyətini 

tərbiyə olunanların gündəlik həyatı və fəaliyyəti ilə bağlamalıdır. Bu işə kiçik yaşlarından başlanır. Məsələn, 

məktəbdə şagird fəaliyyəti əsasən təlimdir. Məhz təlim prosesində onlara intizamlılıq (dərsə gecikməmək, 

müəllimin  izahı  zamanı  diqqətli  olmaq,  yoldaşlarını  dinləmək  və  s.),  çalışqanlıq  (yaxşı  oxumaq,  inşa 

yazmaq, məsələ və misalları özü həll etmək, təcrübələr qoymaq, öyrədilən praktiki işləri icra etmək və s.), 

dözümlülük (görülən işi axıra çatdırmağa özünü məcbur etmək, məsələ və misalları düzgün həll etmə yolları 

axtarmaq və s.), yoldaşlarına hörmət etmə, müraciət etmə qaydaları və məqamları və s. kimi keyfəyyətlər 

aşılanır. Bu keyfəyyətlər isə gələcək şəxsin həyat və fəaliyyətini nizama salan əsas şərtlərdir. 

Tərbiyənin  quruculuq  işi  ilə  əlaqələndirilməsi  təlim  prosesində  materialın  məzmunu,  onun  həyatdakı 

rolunun izahı vasitəsi ilə də aparılır. 

Məktəbədənkanar tərbiyə müəssisələri, mədəniyyət müəssisələri və istehsalat müəssisələrində aparılan 

tərbiyə işləri də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bura yeniyetmə və gənclərnin ictimai hadisələrə cəlb edilməsi 

kütləvi hadisələr və tədbirlər də iştirakı və s. daxildir.  

Yaşauyğunluq prinsipi. 

Tərbiyə olunanlarla aparılan hər bir tərbiyəvi işlərdə onların yaşlarının, fiziki və psixoloji inkişaflarının 

xüsusiyyətləri  nəzərə  alınmalıdır.  Hər  yaşda  insanların  inkişaf  səviyyəsinə  uyğun  maraq  dairəsi,  qavrama 

qabiliyyətləri, təbiət və cəmiyyət hadisələrinə müxtəlif münasibətləri mövcud olur. Tərbiyə ilə məşğul olan 

hər kəs tərbiyələndirmə fəaliyyətində mütləq bu xüsusiyyətləri nəzərə almalıdır. Əks halda heç bir nəaliyyət 

əldə  edə  bilməz.  Məsələn,  kiçik  yaşlı  uşaqların  hərəkətləri  mütəhərrik  olur,  bir  yerdə  uzun  müddət  çətin 

dayanırlar. Bu isə onların orqanizmlərinin inkişaf sürətinin, böyümə prosesinin xüsusiyyətindən irəli gəlir. 

Həmçinin bu yaşda uşaqların diqqətləri və maraqları da davamsız, qısamüddətli olur. Bilik dairələri, əxlaq 

normaları  və  qaydaları  haqqında  məlumatları  məhdud  olur,  ona  görə  də  kiçik  yaşlarında  əxlaqi  adətlər 

formalaşdırmağa  xidmət  edən  təmrinlər,  əxlaqi  hərəkətlərin  mahiyyətinin  açılmasına,  əxlaqi  anlayışlar 

yaradılmasına xidmət edən əxlaqi söhbətlərə üstünlük verilir. 

Yeniyetmə  və  gənclər  artıq  müəyyən  intellektual  hazırlığa  zəruri  əxlaqi  adətlərə,  fiziki  kamilliyə, 

əxlaqi  anlayışlara  malik  olduqları  üçün  onlarla  problem  xarakterli  işlər  aparılır.  Həmçinin  mədəniyyət 

müəssisələrində aparılan tərbiyəvi tədbirlər də dövrün aktual problemlərinə həsr edilir. 

Bu müəssisələrdə  müxtəlif yaşlı uşaq, yeniyetmə, gənc və yaşlıların asudə vaxtlarının səmərəli təşkili 

üzrə  işlər  aparılır,  ona  görə  də  aparılan  hər  bir  tərbiyə  tədbirləri  marağa  görə  birləşmiş  müxtəlif  yaşlı 

kollektivlərin yaş, bilik, maraq, görüş dairələr baxımından aparılır. Uşaq və yeniyetmələrlə aparılan işlər sırf 

öyrədici,  alışdırıcı  və  s.  xarakteri  daşıyırsa,  gənclər  və  yaşlılarla  aparılan  işlər,  tədbirlər  dövrün  aktual 

problemlərinin  müzakirə  və  həlli  istiqamətində  aparılır.  Cəmiyyətdə  baş  verən,  yaranan  neqativ  hallar  və 

bunların  yeniyetmə  və  gənclərə,  ümumiyyətlə  insanların  həyat  tərzinə  təsiri  kimi  məsələlər,  belə  neqativ 

halların aradan qaldırılması yollarına aid  aparılan işlər buna misal ola bilər. 

Həm təlim-tərbiyə müəssisələri, həm mədəniyyət, həm də digər dövlət müəssisələrində həyata keçirilən 

rəğbətləndirmə  və  cəza  tədbirlərində  də  yaşa  uyğunluq  nəzərə  alınır.  Ona  görə də  müxtəlif  müəssisələrdə 

(sistemli  təlim,  mədəniyyət,  istehsalat,  dövlət  və  s.)  tərbiyə  işləri,  tədbirləri  həmin  idarələrin  aid  olduğu 

nazirliklər  və  ya  baş  idarələr  tərəfindən  hazırlanmış  və  ya  təsdiq  edilmiş  tərbiyə  proqramaları  əsasında 

aparılır.  

 

Fərdi yanaşma prinsipi. 

Cəmiyyətdə, hətta bir ailədə eyni xarakterli iki insan tapmaq qeyri mümkündür. Belə ki, eyni şəraitdə, 

eyni valideynlərin təsiri və tərbiyəsi altında böyüyən uşaqlar eyni yaş səviyyəsində özlərini müxtəlif şəkildə 

aparırlar.  Ayrı-ayrı  fərdi  xüsusiyyətlərə  malik  uşaqlar  eyni  ailədə  müxtəlif  fiziki  inkişafa,  əsəb  sisteminə 

malik  olurlar.  Onların  xarici  aləm  hadisələrinə  münasibəti,  qavrama  qabiliyyətidə  müxtəlif  olur.  Məsələn, 

ailədə ilk uşaq, tutaq ki, 7 yaşında sərbəst danışır, riyazi təfəkkürü inkişaf etmiş olur, fəaldır, fiziki cəhətdən 

sağlamdırsa,  ikinci  uşaq  da  həmin  yaşda  sərbəst  və  məntiqi  danışır,  riyazi  təfəkkürü  zəifdir  və  yaxud  da 

fiziki cəhətdən daha yaxşı inkişaf etmişdir, ətrafdakılara qarşı aqressivdir və s. 

Cəmiyyəti təşkil edən insanlar da məhz bir-birindən bu fərdi xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər. Tərbiyə 

prosesində  fərdi  yanaşma  insanların  malik  olduğu  fərdi  xüsusiyyətlərdən  istifadə  edərək  onları  ümumi 

məqsədə tabe etməyi nəzərdə tutur. Yəni tərbiyə prosesində eyni yaşlı tərbiyə olunanların fiziki, emosional, 

intellektual xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması və onlardan tərbiyə məqsədilə istifadə edilməsi fərdi yanaşma 

adlanır.  Əgər  yaşauyğunluq  prinsipi  ayrı-ayrı  yaş  dövrlərində  aparılacaq  tərbiyə  işlərinin  məzmununu, 

aşılanacaq  əxlaqi  keyfəyyətləri,  formalaşdırılacaq  adətləri  müuəyyən  edirsə,  fərdi  yanaşma  həmin  yaş 

dövründə tərbiyə olunanların fərdi xüsusiyyətlərinə istinad etməyi irəli sürür. 

Fərdi yanaşma eyni səviyyəli tərbiyə olunanların fərdi xüsusiyyətlərindən istifadə edərək onları ümumi 

tələbə  tabe  edir.  Bu  tərbiyə  məqsədlərinin  müvəffəqiyyətlə  həyata  keçirilməsinin  əsas  və  mühüm 

şərtlərindən biridir. Fərdi yanaşma tərbiyə olunanın bütün daxili aləmini, marağını, əsəb sisteminin quruluşu 

və inkişafı ilə bərabər onların yaşadığı mühitin, təsir edən digər amillərin də təhlil edilib öyrənilməsini tələb 

edir. Tərbiyəçi tərbiyə etdiyi insana (uşaq, yeniyetmə, gənc, yaşlı adam) onunla bərabər kimlərin necə təsiri  

səviyyəsini bilməsi onun tərbiyə fəaliyyətinin səmərililiyini daha da artırır. Çünki bu ona tərbiyə fəaliyyətini 

düzgün  qurma  imkanı  verir.  Fərdi  yanaşmadan  tərbiyənin  bütün  mərhələlərində  istifadə  edilməlidir.  Hər 

kəsin  fərdi  xüsusiyyətlərindən  istifadə  edərək  onu  cəmiyyət  üçün  fəal  şəxsiyyətlər  kimi  formalaşdırma 

mümkündür. 

Bu  prinsipdən  mədəniyyət  və  incəsənət  müəssisələrində  təşkil  edilən  tədbirlərdə,  aparılan  təlim  və 

tərbiyə xarakterli işlərdə də istifadə edilməlidir. Məsələn tərbiyə probleminə həsr edilmiş disputlar zamanı 

elmi  dünyagörüşə  malik,  hadisələri  obyektiv  şəkildə  təhlil  edərək  münasibət  bildirən  şəxs  aparıcı  kimi 

seçilməlidir. Bu həm disputun səmərəli aparılması, səviyəssini artırır, həm də həmin şəxsin yaradıcılıq və 

digər qabiliyyətlərinin daha da inkişafına imkan yaradar. 

Sistematiklik və ardıcıllıq prinsipi. 

Mövcud  pedaqogika  dərsliklərinin  əksəriyyətində  sistematiklik  və  ardıcıllıq  təlim  prinsipi  kimi 

verilmişdir. Lakin professor N. M. Kazımov, professor B. A. Əhmədov, V. A. Slastenin

8

 və bir sıra başqa 

pedaqoqlar  sistematiklik  və  ardıcıllıq  prinsipini  tərbiyə  prinsipi  kimi  də  qəbul  etmişlər.  M.Kazımov  və  B. 

Əhmədov bunu tərbiyənin ümumi prinsiplərinə aid etmişlər.  

Qeyd  etdik  ki,  tərbiyə  cəmiyyətin  qarşıya  qoyduğu  məqsədlərə  müvafiq  şəxsiyyət  formalaşdırılması 

prosesidir.  Bu  isə  məqsədyönlü,  ardıcıl  sistem  şəklində  aparılan  təsirlər  vasitəsilə  həyata  keçirilir. 

Sisitematiklik və ardıcıllıq tərbiyənin ilk mərhələlərindən başlayaraq həyata keçirilir. Yəni aşılanacaq əxlaqi 

keyfiyyətlər,  formalaşdıralacaq  adətlər  zəncirvari  sistem  halında  əvvəlcədən  birləşmiş  şəkildə  həyata 

                                                           

8

 Казымов Н. Щяшимов Я. «Педагоэика» Бакы, Маариф, 1996   Ящмядов Б. Рзайев А. «Педагоэикадан 

мцщазиря конспектляри» Бакы, Маариф, 1983  «Педагогика» Москва, Просвещение, 1981.  

keçirilir. Əxlaqi anlayış yaradılmadan onun tələb etdiyi adətlər çətin formalaşdırılar və yaxud da zəruri ilk 

əxlaqi adətlər formalaşdırılmadan digər əxlaqi keyfiyyətlər formalaşdırıla bilməz. 

Məsələn, müsahibini axıra qədər dinləmək adəti olmadan onun fikri haqqında düzgün nəticə çıxarmaq 

olmaz. İntizam formalaşdırmadan nə təlim nə də tərbiyə müvəffəqiyyət qazana bilməz. Tərbiyə elə bir uzun 

müddətli  prosesdir  ki,  burada  müxtəlif  insanlar  və  vasitələr  iştirak  edir.  Bu  tərbiyəvi  təsirlər  elə 

sistemləşdirilməlidir  ki,  ümumi  şəxsiyyət  formalaşdırılması  məqsədinə  xidmət  etsin.  Bu  sistemli  təlim-

tərbiyə müəssisələrində olduğu kimi mədəniyyət və digər müəssisələrdə də aparılan tərbiyə işlərində zəruri 

olan bir prinsipdir.  

Şüurluluq və fəallıq prinsipi. 

Şüurluluq  və  fəallıq  prinsipi  də  tərbiyənin  ümumi  prinsipidir.  Bu  prinsip  həm  təlim  həm  də  tərbiyə 

prosesində  rəhbər  tutulan  prinsipdir.  Tərbiyə  prosesində  şüurluluq  və  fəallıq  verilən  tərbiyə  tələblərinə 

şüurlu münasibətdə və ictimai fəaliyyətdə fəallıq göstərmədə özünü biruzə verir. 

Tərbiyəçi  ilə  tərbiyə  olunan  arasında  yaranan  ziddiyyətə  çox  zaman  səbəb  tərbiyə  olunanın  tərbiyə 

tələbinə  şüurlu  yanaşmaması,  onu   dərk  etməməsidir.  Ona  görə  də  hər  bir  əxlaqi  anlayışın  şüurlu sürətdə 

mənimsənilməsi,  ona  şüurlu  münasibət  bəsləyərək  öz  mənəviyyatı,  daxili  aləmi  vasitəsilə  transformasiya 

edilməsi tərbiyə işində mühüm və zəruri amildir, tərbiyə müvəffəqiyyətini təmin edən əsas şərtdir. Şüurlu 

surətdə dərk edilən əxlaqi anlayış icra edilməklə fəallıq kəsb edir. Ona görə də hər bir müəllim və tərbiyəçi 

əxlaqi anlayışlarının adətlərə, fəallıq mövqeyinə çevrilməsinə çalışmalıdır. 

Tərbiyə tələblərinin şüurlu dərk edilməsi ilə yanaşı həmin tələblərə müvafiq hərəkət etməyə hər kəsin 

özünü məcbur etməsi də tərbiyə işində zəruridir. Özünütərbiyə tələblərinə uyğun şəkildə fəaliyyətə məcbur 

etmə  insanlarda  fəallıq  formalaşdırır.  Tərbiyədə  şüurluq  və  fəallığı  istiqamətləndirməyə  mədəniyyət 

müəssisələrində də imkan vardır. Çünki mədəniyyət müəssisələrində marağa görə kamil, cəmiyyətə, həyata, 

əxlaqa konkret və şəxsi münasibətdə olan, şəxsi ideyaya malik insanlar birləşirlər. Ona görə də təşkil edilən 

tərbiyə  tədbirlərinə  daha  şüurlu  münasibət  olur,  tərbiyə  problemlərinin  həllində  onlar  daha  çox  fəallıq 

göstərirlər. 

Hətta sistemli tərbiyə müəssisələrində mənimsənilmiş əxlaqi anlayışa yenidən nəzər salır, onu öz şüur 

süzgəcindən yenidən keçirirlər. 

Nikbinlik prinsipi. 

Bu  humanist  prinsip olub  insana, onun  müsbət istiqamətdə  dəyişə  bilməsinə  inam  yaradır.  Nikbinlik 

prinsipinin  mahiyyətinə  görə  heç  bir  yaxşı  cəhəti  olmayan,  dəyişməz  düzəlməz  insan  yoxdur.  İnsanların 

müsbət keyfiyətlərinə istinad edərək tərbiyə vasitəsilə onun mənfi cəhətlərini aradan qaldırmaq mümkündür. 

Bütün  insanların  hamısında  həm  müsbət,  həm  də  mənfi  əlamətlər  mövcuddur.  Lakin  bir  qrup  insanlarda 

mənfi əlamətlər nisbətən üstünlük təşkil edir, tərbiyəçinin tərbiyəvi təsirlərini qəbul etmir və ya çətin qəbul 

edir.  Tərbiyə  olunanların  müsbət  və  mənfi  keyfiyyətlərini  üzə  çıxarmaq  tərbiyəçidən  böyük  ustalıq  tələb 

edir. Ancaq bu prosesdən sonra, yəni tərbiyə olunanın mənfi cəhəti və həm də onu yaradan səbəb məlum 

olunandan sonra tərbiyəçi işini səmərəli qura bilər. Tərbiyəçi tərbiyə etdiklərinin gələcəyinə, özünün tərbiyə 

işinin nəticəsinə inanmalıdır. 

Nöqsanların aradan qaldırılmasına inamla prinsipiallıq və səbrlə yanaşılmalı, tələsğənlik edilməməlidir. 

Bu  sistemli  təlim-təprbiyə  müəssisələrində,  yenidən  tərbiyə  müəssisələrində,  mədəniyyət  və  incəsənət 

müəssisələrində  aparılan  tərbiyə  işlərində  rəhbər  tutulan  prinsipdir.  Mənfi  keyfiyyətlər  tərbiyə  prosesində 

aradan  qaldırılmazsa  bir  tərəfdən  bu  insanın  xarakterində  möhkəmlənər,  digər  tərəfdən  də  başqa  zəruri 

əxlaqi keyfiyyətlərin formalaşdırılması işində əngələ çevrilə bilər.  

Hörmət və tələbkarlıq prinsipi. 

 Bu  prinsipə  görə  tərbiyəçi  tərbiyə  fəaliyyətində  tərbiyə  olunanın  şəxsiyyətinə  mümkün  qədər  çox 

hörmət  etməli  və  tərbiyə  tələblərinin  yerinə  yetirilməsindəç  eyni  dərəcədə  tələbkar  olmalıdır.  Ciddi 

tələbkarlıq və qarşılıqlı hörmətə əsaslanan tərbiyə fəaliyyəti səmərəli nəticə verir. Tərbiyəçi tərbiyə olunana 

qayğı, hörmət, valideyn məhəbbətilə yanaşmalıdır. Tərbiyə olunanlar bu qayğını, hörməti hiss etməlidir. Bu 

hörmət  arxasında  hər  kəs  ona  verilən  tərbiyə  tələblərini  yerinə  yetirməli  olduğunu,  onun  vacibliyini  dərk 

etməlidir. O, bilməlidir ki, verilən əxlaqi tələbin yerinə yetirilməməsi onu hörmətdən salar, nüfuzuna xələl 

gətirər. Həmçinin tərbiyəçi tərbiyə olunanlardan da öz şəxsiyyətinə hörmətlə yanaşmağı tələb etməlidir. Öz 

şəxsiyyətinə  hörmət  edə  bilməyən  şəxsin  başqasına  hörməti  qorxaqlıq  və  ya  ləyaqətsizlik  kimi  meydana 

çıxar.  Bu  isə  tərbiyə  işinin  müvəffəqiyyətsizliyinə  səbəb  olar.  Tərbiyə  tələblərinin  mahiyyəti  tərbiyə 

olunanlara  aydın  olmalıdır.  Tələblər  elə  tonda  verilməlidir  ki,  icraçıda  onun  yerinə  yetirilməsinə  heç  bir 

şübhə qalmasın. Tələblərin icrasında fasilələrə, ləngimələrə yol verilməməlidir.  

Mədəniyyət  müəssislərində bu tələb xüsusi ustalıq və həssaslıqla həyata keçirilməlidir. Çünki, bəzən 

tərbiyəçi ilə tərbiyə olunan həmyaş, həmkar olurlar. Tərbiyə tələblərinin verilməsi və onun icrası müəyyən 

mənada  tərbiyə  olunanın  şəxsiyyətinə  hörmətlə  birləşməlidir.  Bu  müəssisələrdə  tərbiyə  olunanın 

şəxsiyyətinə  ifrat  hörmət  bəzən  onda  mənəm-mənəmlik,  özündən  razılıq  və  başqalarına  qarşı  etinasızlıq 

yaradır.  Bu  situasiyanın  aradan  qaldırılması  tərbiyəçidən  ustalıq  tələb  edir.  Tərbiyəçi  incə  pedaqoji  takt 

seçərək,  onu  təhqir  etmədən  səhvini  başa  salmalıdır.  Ümumiyyətlə  tərbiyə  ilə  məşğul  olan  bütün 

müəssisələrdə verilən tələblər məkana, şəraitə tərbiyə auditoriyasına uyğun şəkildə verilməlidir.  

Kollektivdə və kollektiv vasitəsilə tərbiyə prinsipi.  

Hər  adam  cəmiyyətdə  müxtəlif  xarakterli  insanlar  əhatəsində  yaşayır,  fəaliyyət  göstərir.  Onun 

fəaliyyəti  müəyyən  kollektiv  daxilində  mövcud  olur.  Ona  görə  də  hələ  kiçik  yaşlarından  insanlarda 

kollektivçilik  ruhu,  kollektiv  üzvləri  ilə  normal  ünsiyyət  adətləri  formalaşdırmaq  cəmiyyətin  vacib 

tələblərindən biridir. Ümumiyyətlə yaşından asılı olmayaraq kollektivdə kanardan insan yoxdur, ona görə də 

kollektivin  özündən  tərbiyə  vasitəsi  kimi  istifadə  edilir.  Kollektiv  tərbiyə  zamanı  tərbiyə  olunana  parallel 

təsir  göstərilir.  Uşaq,  yeniyetmə,  gənclərə  tərbiyəçi  həm  bir  başa  həm  də  kollektiv  vasitəsilə  təsir  edir. 

Deməli şəxsə, insana həm tərbiyəçi, həm də eyni zamanda kollektiv təsir edir. Kollektivdə hər bir tərbiyə 

olunan  özünün  mövqeyini  müəyyən  edir,  özünü  təsdiq  edir.  Kollektiv  məqsədlərinin  həyata  keçirilməsi 

prosesində tərbiyə olunanların müsbət və mənfi keyfiyyətləri üzə çıxarılır, nöqsanların aradan qaldırılması 

yolları müəyyən edilir, kollektiv təsir vasitələrə onların ictimai fəallığı artırılır. Kollektiv tərəfindən tələblər 

elə verilməlidir ki, bu ictimai mənafe ilə şəxsi mənafeyi birləşdirsin. Yəni tərbiyə olunan kollektivin verdiyi 

tərbiyə tələblərini öz şəxsi tələbi kimi qəbul etsin. Bu zaman kollektivlə birgə fəaliyyət vəziyyəti yaranır. Bu 

vəziyyətdə kollektiv üzvləri eyni işi icra etmə tələblərinə tabe olurlar ki, bu da onlar arasında məsuliyyət, 

qarşılıqlı yardım, kömək, intizamlılıq kimi münasibətlər yaradır və möhkəmləndirir. Digər tərəfdən kollektiv 

tərəfindən təqdir olunan əxlaqi hərəkətlər digərlərinə də nümunə olur, digər kollektiv üzvləri də təriflənmək 

üçün kollektivin başqa ihlərini, tələblərini nümunəvi şəkildə yerinə yetirməyə çalışırlar. 

Ümumiyyətlə  kollektiv  şəxsiyyətlə  cəmiyyət  arasında  körpü  rolunu  oynayır.  Cəmiyyət  öz  tələblərini 

kollektivə, kollektiv isə öz üzvlərinə verir və bu tələblərin yerinə yetirilməsinə nəzarət edir. Əksinə ayrı-ayrı 

insanların  kollektiv  üzvlərinin  tələbləri  əvvəl  kollektivə  sonra  isə  kollektiv  vasitəsilə  cəmiyyətə  ötürülür. 

Hər  hansı  bir  əxlaqi  problem  əvvəl  kollektiv  daxilində  təcrübəbədən  çıxır,  sonra  isə  cəmiyyətin  digər 

kollektivlərinə verilir. Bu həmçinin insanların sosial tələblərinə də aiddir. Belə ki, insanların tək-tək sosial 

problemləri,  tələbləri  ayrı-ayrı  kollektivlər  vasitəsilə  cəmiyyətə  ötürülür.  Müxtəlif  kollektivlər  tərəfindən 

irəli  sürülmüş  bu  problemlər,  tələblər  işə  təhlil-tərkib  edilir,  ümumiləşdirilir  və  cəmiyyətin  probleminə 

çevrilir.  Kollektiv  daxilində  hərbir  tərbiyə  olunan  kollektiv  tələblərini  icra  edə-edə  mütəşəkkiliyə, 

intizamlılığa, icraçılığa, yaradıcılığa, fəallığa  və s. bu kimi müsbət əxlaqi keyfiyyətlərə yiyələnirlər. Məhz 

kolektiv vasitəsilə insanlar ictimai təcrübəyə qoşulur, öz fəaliyətini cəmiyyətin fəaliyyəti ilə əlaqələndirir, 

özünü cəmiyyət üçün yararlı şəxs hesab edir. Tələblərdə vahidlik prinsipi. 

Tərbiyə  prosesində  zəruri  əxlaqi  keyfiyyətlərin  və  adətlərin  formalaşmasında  bu  prinsip  əhəmiyyətli 

yer tutur. Bu prinsip tərbiyənin ilk mərhələlərində daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Beləki, uşaqlara həm 

müəllim,  həm  valideyn,  həm  dostları,  ümumiyyətlə  onun  tərbiyəsi  ilə  məşğul  olan  bütün  insanlaa  eyni 

tərbiyəvi tələblər verməlidir. Verilən tərbiyə tələblərindəki ziddiyyət uşaqlarda zəruri əxlaqi keyfiyyətlər və 

adətlər formalaşdırılmasında ziddiyyət və çaşğınlıq yaradır, bu isə tərbiyə işinə mənfi təsir göstərir.  

Tərbiyə olunanlara vahid tələb verilməklə yanaşı onun icrasına da eyni səviyyədə tələbkarlıqla nəzarət 

edilməlidir. Tələblərdə vahidlik, xüsusən təlim və tərbiyə müəssisələrində, gözlənilməlidir. 

Belə ki, məktəb direktorundan başlamış xadiməyə qədər hamı şagirdlərə eyni tələblə yanaşmalıdır. Bu 

həmçinin ali təhsil müəssisələrinə də aiddir. 

Müstəqil iş üçün sual və  tapşırıqlar: 

1.

 

Prinsiplərin  mahiyyəti. 

2.

 

Mədəniyyət və incəsənət  müəssisələrində rəhbər tutulan prinsiplər. 

3.

 

Prinsiplərə verilən tələblər.