Dərs vəsaiti kimi təsdiq edilmişdir

          KEÇİRİLMƏSİ METODİKASI 
 
       IV FƏSİL. BƏDƏN TƏRBİYƏSİ DƏRSLƏRİ MƏKTƏBDƏ 
FİZİKİ TƏRBİYƏ ÜZRƏ İŞLƏRİN ƏSAS 
TƏŞKİLİ FORMASIDIR 
P L A N 
              1. Bədən tərbiyəsi dərslərinin əsas xüsusiyyətləri, vəzifələri və tipləri. 
              2. Bədən tərbiyəsi dərslərinin təşkili. 
              3. Bədən tərbiyəsi dərslərinin quruluşu, hissələri, təşkili formaları, sıxlığı, fiziki yükü. 
              4. Dərsdə yer seçmə, ev tapşırıqları, ona nəzarət, rəhbərlik və hazırlıq. 
              5. İqlim şəraitindən asılı olaraq məşğələnin təşkili, müşahidə və mühafizə qaydaları. 
              6.  Müvəffəqiyyətin hesaba alınması, qiymətləndirmə, məşğələ yerinin hazırlanması, onun 
ləvazimat, vəsait və qurğularla təchizi. 
 
                                           Ə D Ə B İ Y Y A T 
              1. B.Quliyev. İbtidai siniflərdə bədən tərbiyəsi. Bakı, «Maarif» nəşriyyatı, 1974-cü il. 
              2. B.Quliyev. İbtidai siniflərdə bədən tərbiyəsi dərsləri. Bakı. «Maarif» nəşriyyatı, 1977-ci il. 
              3.  B.Quliyev,  E.Acalov,  M.Nəsrullayev. Ümumtəhsil məktəblərində  bədən tərbiyəsi tədrisinin 
təkmilləşdirilməsi yolları. Bakı, «Maarif» nəşriyyatı, 1982-ci il. 
              4. H.Qurbanov. Fiziki tərbiyə nəzəriyyəsi və metodikası. Bakı, «Adiloğlu» nəşriyyatı, 2001-ci il. 
              5. G.Quliyev. Çağırışaqədər dövrdə gənclərin güləş üzrə məşğələlərinin təşkili. Bakı, 2005-ci il. 
 
 
 
IV F Ə S İ L.  BƏDƏN TƏRBİYƏSİ DƏRSLƏRİ MƏKTƏBDƏ 
FİZİKİ TƏRBİYƏ ÜZRƏ İŞLƏRİN ƏSAS 
TƏŞKİLİ FORMASIDIR 
 
IV.1. Bədən tərbiyəsi dərslərinin əsas xüsusiyyətləri, 
vəzifələri və tipləri 
 
1.1. Dərsin əsas xüsusiyyətləri 
              Bədən tərbiyəsi dərslərində proqram materialları müntəzəm olaraq, müəyyən ardıcıllıqla 
öyrədilir. Dərs zamanı  bədən tərbiyəsi sahəsində qazanılmış bilik, bacarıq və  vərdişlər də  tədricən 
dərinləşdirilir və möhkəmləndirilir. 
              Kiçik  məktəbyaşlı  şagirdlərin bədən tərbiyəsi - sağlamlıq işləri nəinki dərsdə, həmçinin, 
sinifdənkənar və  məktəbdənkənar (dərsəqədər səhər gimnastikası, bədən tərbiyəsi fasilələri, idman 
bölmələri, ümumfiziki hazırlıq məşğələləri, yürüşlər, hərəkətli ekskursiyalar və s.) kütləvi-mədəni 
tədbirlər zamanı da həyata keçirilir. Bədən tərbiyəsi dərslərində qazanılmış bilik, bacarıq və  vərdişlər 
sinifdən və  məktəbdənkənar aparılan kütləvi fiziki tərbiyə  tədbirləri vasitəsilə tamamlanır və daha da 
möhkəmlənir. Fiziki tərbiyənin hər iki təşkilat formasından səmərəli istifadə bədən tərbiyəsinin qarşısında 
duran vəzifələrin daha müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsinə zəmin yaradır. Buna görə də bu iş formalarını 
(dərs və dərsdənkənar) bir-birinə qarşı qoymaq olmaz. Əksinə, bu iş formaları üçün müəyyənləşdirilmiş 
tədbirlər müntəzəm və ardıcıl aparılmalı, biri o birini tamamlamalıdır. 
              Lakin  sinifdən və  məktəbdənkənar bədən tərbiyəsi işləri nə  qədər məzmunlu, maraqlı  və 
rəngarəng qurulmuş olsa da, heç vaxt dərsi və onun qarşısında qoyulmuş  vəzifələri bütövlükdə yerinə 
yetirə bilməz. Ümumtəhsil məktəblərinin Nizamnaməsində göstərildiyi kimi, dərs məktəbdə təlim-tərbiyə 
işlərinin  əsas təşkili formasıdır. Dərs formasında aparılan bədən tərbiyəsi məşğələlərinin digər 
məşğələlərdən bir çox üstün cəhətləri vardır. Bura, həmin məşğələlərin qabaqcadan müəyyənləşdirilmiş 
günlərdə dərs cədvəlinə möhkəm surətdə daxil edilməsi (həftədə 2 dəfə, 45 dəqiqə), sinif-dərs formasında 

 104
həyata keçirilməsi, habelə bütün sinif şagirdlərinin (xüsusi tibbi qrup şagirdlərini çıxmaq  şərtilə) bu 
məşğələdə iştirakının vacib olması və s. daxildir. 
              Dərs zamanı proqramda nəzərdə tutulmuş materiallar üzrə bilik verilir, zəruri bacarıq və vərdişlər 
aşılanır. Bütün bunlar isə, öz-özlüyündə kiçik məktəbyaşlı  şagirdlərin fiziki cəhətdən inkişafına, fiziki 
hazırlığının artmasına kömək edir. Bundan əlavə, şagirdlər dərsdə müəyyən fiziki bacarıq və vərdişlərə 
yiyələnirlər ki, bu da onların ailədə, uşaq düşərgəsində, turist yürüşlərində, ekskursiyalarda bədən 
tərbiyəsi hərəkətlərini sərbəst icra etmələrinə zəmin yaradır. Nəticədə, dərs prosesində əldə edilmiş bilik, 
bacarıq və vərdişlər sinifdənxaric və məktəbdənkənar vaxtlarda şagirdlərin gün hərəkət rejimində daha da 
təkmilləşdirilir. 
              Bədən tərbiyəsi dərslərində  şagirdlər fiziki tərbiyə, idman, gün rejimi, sağlamlığın qorunması 
barədə  nəzəri biliklərə yiyələnirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, şagirdlərin nə üçün bədən tərbiyəsi ilə 
məşğul olduğunu, bədən tərbiyəsi və idmanın məna və əhəmiyyətini, onun orqanizmə müsbət təsirini başa 
düşməsi böyük təlim-tərbiyəvi  əhəmiyyətə malikdir. Bu, bir tərəfdən bədən tərbiyəsi məşğələlərinə 
şagirdlərin marağını artırırsa, digər tərəfdən onların bədən tərbiyəsi dərslərinə  şüurlu münasibətini 
yüksəldir. 
              Bədən tərbiyəsi dərslərində  həyat üçün vacib olan bir sıra hərəkətlər öyrədilir. Məsələn, yeriş, 
qaçış, müvazinət saxlamaq, tullanmalar, cisim atmalar, qamətin formalaşması üçün hərəkətlər və s. 
Həmin hərəkətlər üzrə bacarıq və  vərdişlərə sahib olmaq şagirdlərin gündəlik həyatı üçün 2 cəhətdən 
əhəmiyyətlidir: 
1.
 
Şagirdlərin gündəlik həyatda, gün rejimində qarşıya çıxan çətinlikləri aradan qaldırmaqla 
yanaşı, həm də bu istiqaməli işdə (yazı yazmaq, məktəbdə ictimai-faydalı  əməklə  məşğul olmaq, 
valideynlərinə  əmək xarakterli işlərdə kömək göstərmək, turist yürüşləri, ekskursiyalar dövründə 
maneələri keçmək, kələ-kötür yerləri gəzmək, dağlara qalxmaq, enmək və s.) xüsusi müvəffəqiyyətlər də 
əldə edirlər. 
2.
 
Bədən tərbiyəsi dərslərində ayrı-ayrı fiziki hərəkət və mütəhərrik oyunlar üzrə qazanılmış 
bilik, bacarıq və vərdişlər ümumtəhsil məktəbi sistemində tədris olunan əmək təlimi, təbiətşünaslıq və s. 
fənlərin təlim keyfiyyətinin yüksədilməsinə kömək edir. Məsələn, məlumdur ki, şagirdlər ibtidai 
siniflərdə ümuminkişaf, dırmaşma və qamət üçün hərəkətlər icra edirlər. Həmin hərəkətlər orqanizmə 
sağlamlaşdırıcı  təsir göstərməklə  bərabər, eyni zamanda, şagirdlərdə mütəhərrikliyi, müvazinət 
hərəkətlərini inkişaf etdirir, bədənin elastikliyini (əyilmə-qalxma və bədənin ayrı-ayrı hissələrinin dairəvi 
hərəkətləri, çöməlmə  və yarımçöməlmələr, qıçları dizdən bükmək  şərti ilə qolların yana, sağa və sola 
yellədilməsi və bir çox hərəkətlər) artırır. Öz-özlüyündə aydındır ki, bədən tərbiyəsi dərslərində 
qazanılmış bu cür qabiliyyətlər,  əmək dərslərində  əl işlərinin qısa vaxt ərzində daha sürətlə yerinə 
yetirilməsi üçün çox vacibdir. Başqa bir misal: bədən tərbiyəsi dərslərində bilək, qol və kürəklərin 
qüvvəsinin artırılması  məqsədilə öyrədilən fiziki hərəkətlər,  zehni iş  tələb edən dərslərin (ana dili, 
riyaziyyat) tədrisində yazı yazarkən, şagirdlərin  vaxtından əvvəl yorulmasının, ruh düşkünlüuyünün və 
əzginliyinin qarşısını alır. 
              Görkəmli pedaqoq A.S.Makarenko bu məsələyə xüsusi diqqət yetirmiş  və oyunların, yerinə 
yetirilən müxtəlif növ fiziki hərəkətlərin kiçik məktəbyaşlı uşaqların ictimai və zəxsi həyatında mühüm 
rolunu dəfələrlə qeyd etmişdir. 
              A.S.Makarenko oyunun, uşaqların həyatındakı mahiyyətini belə səciyyələndirir: «Yaşlı adamın 
həyatında iş, fəaliyyət, qulluq nə kimi əhəmiyyətə malikdirsə, uşağın da həyatında oyun o qədər vacib və 
əhəmiyyətlidir»
114
.  
              A.S.Makarenko  təkcə oyunun əhəmiyyətini söyləməklə kifayətlənmir. O, həmin işin 
müvəffəqiyyətlə  nəticələnməsini bu prosesin necə  təşkil olunmasında görür: «Gələcək xadimin tərbiyə 
olunması oyunu rədd etmək deyil, bu oyunu yaxşı təşkil etməkdən ibarət olmalıdır» 
115
. 
          Müşahidələr göstərir ki, bəzi müəllim-tərbiyəçilər oyunu 
 
                                                 
114
 
А.С.Макаренко.  Сечилмиш  педагожи  ясярляри, «Азярбайъан  мяктяби»  журналынын  няшри, 1950-ъи  ил, 
сящ.376. 
 
115
 
Йеня орада. 
 

 105
düzgün təşkil etmədikləri üçün, bu prosesdə  səs-küy yaranır, intizamsızlıq, narazılıq halları baş verir. 
Buna görə  də bir çox müəllim-tərbiyəçilər oyun keçirməkdən imtina edirlər. Guya, oyun, uşaqların 
tərbiyəsinin pozulmasına səbəb olur. Fikrimizcə, böyük  pedaqoq məhz həmin məsələyə  işarə edərək 
yazır: « Oyunu elə təşkil etmək lazımdır ki, o oyun olaraq qalsın, lakin həmin oyunda gələcək işçinin və 
vətəndaşın  keyfiyyətləri tərbiyə olunsun» 
116
. 
              Müşahidələrdən aydın olur ki,  bədən tərbiyəsi dərslərində təlim-tərbiyə işlərinin keyfiyyəti 
və səmərəliliyinin yüksədilməsində müəllim-şagird fəaliyyəti və bu fəaliyyətlərin əlaqələndirilməsi (əks-
əlaqə), xüsusən birincinin, ikincinin fəaliyyətinə düzgün istiqamət verilməsi, ona daima nəzarət etməsi 
böyük  əhəmiyyətə malikdir. Şagirdlərin tədrisə istiqamətləndirilməsi və  tədris prosesində onların idarə 
olunması sahəsində müəllimin pedaqoji fəaliyyətinə təxminən aşağıdakılar daxildir: 
1.
 
Dərsin qarşısında müəyyən məqsəd qoyulması, onun izah edilməsi. 
2.
 
Tədris prosesində şagirdlərin fəaliyyətinin müşahidə olunması. 
3.
 
Şagirdlərin müvəffəqiyyətinin hesaba alınması və buraxılmış nöqsanların aradan qaldırılması. 
4.
 
Dərs yükünün, onun hissələri arasında müvafiq şəkildə bölüşdürülməsi. 
5.
 
Şagirdlərin davranışının dərsin ümumi məqsədinə yönəldilməsi. 
6.
 
Şagirdlərin arasında münasibətlərin yaxşılaşdırılması. 
7.
 
Sinifdənxaric və məktəbdənkənar işlərə maraq oyadılması. 
İbtidai siniflərdə tədris olunan digər fənlərə şagird fəaliyyətinin (zehni və fiziki) yönəldilməsi və s. 
              Bədən tərbiyəsi dərslərində  tədrisin səviyyəsinin müasir tələblərə çatdırılması,  şagird 
fəaliyyətinin məqsədə düzgün yönəldilməsi ilə  də  sıx bağlıdır. Fiziki tərbiyə prosesində  şagirdlərin 
diqqətini başlıca olaraq aşağıdakı pedaqoji-psixoloji məsələlərə yönəltmək lazımdır: 1) müəllimin 
diqqətlə dinlənilməsinə; 2) göstərilənlərin ciddi müşahidə edilməsinə; 3) materialın  şüurlu 
mənimsənilməsinə  və öyrənilməsinə; 4) özününəzarət və özünü qiymətləndirmə  əsasında müəyyən 
tapşırıqların sərbəst yerinə yetirilməsi və s. 
              Bədən tərbiyəsi dərslərinin məzmununa təxminən aşağıdakılar daxildir: 
1.
 
Təlim-tərbiyə vəzifələrini həyata keçirən konkret fiziki hərəkətlər. 
2.
 
Müəllimin rəhbərlik fəaliyyətinin məzmunu, şagirdlərin hərəkətləri  
şüurlu və effektli yerinə yetirilməsi. 
              3. Dərsin özünün tərbiyə-təhsil məzmunu. 
              Yadda  saxlamaq  lazımdır ki, müəllim-şagird fəaliyyətini qabaqcadan müəyyənləşdirilmiş 
möhkəm pedaqoji çərçivədə  məhdudlaşdırmaq olmaz. Müəllim təlim-tərbiyə  işləri ilə  əlaqədar bütün 
məsələlərə yaradıcılıqla yanaşmalı, şagirdlərin fərdi, psixoloji və anatomik-fizioloji xüsusiyyətlərini yeri 
gəldikcə nəzərə almalıdır. 
              İnkişaf etmiş  cəmiyyətdə  şagirdlərin həyat tərzi dəyişdikcə, məktəbdə təlim-tərbiyə  işlərinin, o 
cümlədən, fiziki tərbiyənin  də  məzmunu dəyişir və yeni məna kəsb edir. Məktəbdə  təlim-tərbiyənin, 
eləcə  də fiziki tərbiyənin məzmunu nə  qədər dəyişilmiş olsa da, onun müvəffəqiyyəti həm də  dərsə 
verilən tələblərlə əlaqədardır. 
              Pedaqogika  elmi  təlim-tərbiyənin ümumi əsaslarına və  məzmununa uyğun metodik tələblərdə 
müəyyənləşdirilmişdir. Bu tələblər ümumtəhsil məktəb sisteminə daxil olan fənlərə, o cümlədən, bədən 
tərbiyəsi dərslərinə aiddir. Hazırda bədən tərbiyəsi dərslərində  nəzərə alınan başlıca tələblər 
aşağıdakılardan ibarətdir: 
              Hər bir bədən tərbiyəsi dərsinin spesifik vəzifələri  şagirdlərə bilik vermək, fiziki bacarıq və 
vərdişlər aşılamaq, onları fiziki fəaliyyətə yönəltmək və s. ilə yanaşı, həmçinin şagirdlərdə əxlaqi-mənəvi 
hisslərin inkişafını istiqamətləndirməkdir. Təcrübə göstərir ki, dərs vaxtı kiçik məktəbyaşlı  şagirdlərdə 
əxlaq tərbiyəsinin aşılanması  məqsədilə  hər bir dərsin qarşısında həmin istiqamətli konkret vəzifələrin 
qoyulmasına o qədər də ehtiyac duyulmur. Hər şeydən əvvəl, dərs elə təşkil edilməli və elə aparılmalıdır 
ki, o, öz-özlüyündə şagird fəaliyyətinin bilavasitə və yaxud dolayı yolla əxlaq tərbiyəsinə yönəldilməsinə 
geniş şərait yaratmış olsun. Burada müəllimin nəzəri hazırlığı, pedaqoji-metodiki ustalığı, nəhayət, dərsin 
əvvəldən axıra kimi məqsədyönlü və mütəşəkkil keçirilməsi xüsusi rol oynayır. Yeni dərs  əvvəlki 
                                                 
116
 
А.С.Макаренко.  Сечилмиш  педагожи  ясярляри, «Азярбайъан  мяктяби»  журналынын  няшри, 1950-ъи  ил, 
сящ.318. 
 

 106
dərslərin davamı olmalı, sonrakılar isə  əvvəlkilərin perspektivini təşkil etməlidir. Öyrədilən fiziki 
hərəkətlərin şagirdlərin    yaşına uyğun olmasının, materialların bölüşdürülərək hissə-hissə müntəzəm və 
ardıcıllıqla mənimsədilməsinin iki cəhətdən faydası vardır. Əvvəla, şagirdlərin hərəkətləri icra etməkdən 
qorxmur, ona inamla yanaşırlar. Bu, bir tərəfdən şagirdlərin tapşırıqları yerinə yetirməsinə imkan verir, 
onların dərsə marağını,  şüurlu münasibətini artırır, digər tərəfdən dərsin emosionallığını yüksəldir. 
Şagirdlər fiziki hərəkətlərdən və oyunlardan yüksək zövq alırlar. Bütün bunlar dərs zamanı  şagirdlərin 
əhval-ruhiyyəsinin artmasına və daha da fəallaşmasına imkan verir. 
              Dərsdə  şəraitdən, proqram materialının məzmunundan asılı olaraq eyni deyil, müxtəlif təlim 
üsullarının, vasitə və priyomların qarşılıqlı şəkildə tətbiqinə səy göstərilməlidir. Məsələn, hər dərsdə qaçış 
və yaxud hündürlüyə, uzunluğa tullanmaq öyrədilirsə, bu zaman hərəkətlərin texnikası sadə dildə izah 
olunmalı  və aydınlaşdırılmalıdır. Yaxud, əkisinə, hərəkət  əvvəlcə  əyani olaraq göstərilməli, sonra onun 
icraetmə texnikası izazh edilməlidir. Bundan əlavə, hərəkətlər göstərildiyi zaman onun yerinə yetirilmə 
texnikası bir daha izah oluna bilər. Bu prosesdə  fərdiləşdirməyə, tədrisin nəzəri və ideya-siyasi 
səviyyəsinin yüksədilməsinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. 
              Bədən tərbiyəsi dərslərində müəllim uşaqların əqli fəallığının inkişafına kömək edə biləcək təlim 
üsullarından, vasitə  və priyomlardan istifadə etməli, problem vəziyyəti yaratmalıdır. Dərsdə problem 
yaradılması şagirdlərin fəallaşmasına, onların yeni bir məsələyə cavabı özlərinin axtarıb tapmasına, necə 
deyərlər «kəşf» etməsinə səbəb olur. 
              Dərsin səmərəliliyinin yüksədilməsi məşğul olanların daima fəaliyyətdə olmasını  təmin 
etməkdən də çox asılıdır. Bu, o deməkdir ki, dərsi məqsədəuyğun qurmalı, həmin prosesdə şagirdlər boş 
dayanmayıb, verilmiş fiziki tapşırıqları müntəzəm yerinə yetirməlidirlər. Tədris prosesində  şagird 
fəaliyyətinin düzgün təşkili vaxta qənaət edilməsinə, az vaxtda daha çox hərəkətin icra olunmasına, 
orqanizmin daima müvafiq işlə  təmin edilməsinə, nəhayət, dərsdə yüksək nizam-intizam yaradılmasına 
kömək edir. 
              Dərsdə  şagirdlərin fəaliyyəti müxtəlif məzmunlu fiziki tapşırıqlarla təmin olunmalıdır. Həmin 
tapşırıqlar  şagirdlərin hərəkət keyfiyyətlərinin inkişafına, həmçinin uşaqlarda yeni və müxtəlif bilik, 
bacarıq və vərdişlərin aşılanmasına səbəb olmalıdır. Bədən tərbiyəsi dərslərində təlimin həm məzmunca, 
həm də formaca müxtəlifliyi kiçik məktəbyaşlı şagirdlərin tədrisə olan maraq və həvəsini daha da artırır, 
istər mürəkkəb, istərsə də sadə hərəkətlər böyük inamla yerinə yetirilir. Əvvəllər öyrənilmiş materiallar 
yeni dərsdə    daha da təkmilləşdirilir. Digər tərəfdən hərəkətlərin müxtəlif olması şagirdlərin vaxtından 
əvvəl yorulmasının da qarşısını alır. Buna görə də şagirdlərdə eyni hərəkətləri dönə-dönə təkrar etmək, 
onları adət edilmiş bir formada yerinə yetirmək məsləhət görülmür. 
              Fiziki  hərəkətlərin məzmunu, xarakteri və  həyata keçirilməsi yerləri (idman zalında və 
meydançasında işarə edilmiş eyni bir yerdə keçirilməsi) arabir məqsədəmüvafiq şəkildə dəyişdirilməlidir. 
Bütün bunlar, şagirdlərin bələdləşmək, nəzərdə tutulmuş obyekti tez tapmaq, müxtəlif sahələrdə yeni 
biliyə, lazımi bacarıq və vərdişlərə yiyələnmək qabiliyyətini inkişaf etdirir. 
              İbtidai siniflərdə  bədən tərbiyəsi dərsləri yeksənək, gərgin deyil, şagirdlər üçün fəal istirahət 
zəminində qurulmalıdır. Həmin məqsədlə  də  hər bir  məşğələnin məzmununa  şagirdlərin fiziki tərbiyə 
üzrə  nəticələrinin yoxlanılması, məvəffəqiyyətlərin hesaba alınması, dərs prosesində buraxılmış 
nöqsanların təhlili və düzəldilməsi, məşğul olanların bir-birinin hərəkəti idarəetmə texnikasını müşahidə 
etməsi və s. vəzifələr daxil olunmalıdır. Bütün bunlar nəticə etibarı ilə kiçik məktəbyaşlı şagirdlərin dərs 
zamanı  fəal istirahət etmələrinə  şərait yaradır, müşahidəçilik, tədqiqatçılıq qabiliyyətlərini artırır, 
təfəkkürünü inkişaf etdirir. Buna görə  də  bədən tərbiyəsi dərsləri təkcə  şagirdlərin fiziki hazırlığının, 
fiziki inkişafının yüksədilməsinə deyil, həm də onların hərtərəfli tərbiyələndirilməsinə 
istiqamətləndirilməlidir. 
 
              1.2. Bədən tərbiyəsi dərslərinin vəzifələri 
              Bədən tərbiyəsi dərslərində əsasən təhsil, tərbiyə və sağlamlıq vəzifələri yerinə yetirilir. 
              Təhsil vəzifələrinə fiziki tərbiyə hərəkətləri öyrədilən  zaman bu hərəkətlər üzrə bilik, bacarıq və 
vəzifələrin mənimsənilməsi nəzərdə tutulur. Həmin vəzifələri o zaman yerinə yetirmək mümkündür ki, 
fiziki təhsil müntəzəm, ardıcıl, uzuun müddətə və bədən tərbiyəsi proqramı üzrə aparılsın. 

 107
              Təhsil vəzifələrinə həm də uşaqların fiziki tərbiyə və idman, sağlamlığın qorunması, gün rejimi, 
düzgün qamət, habelə fiziki hərəkətlərin düzgün icrası üzrə aldıqları biliklərə də daxildir. 
              Təhsil vəzifələri tərbiyəvi və sağlamlıq vəzifələri ilə uyğunlaşdırılaraq həyata keçirilməlidir. 
              Fiziki tərbiyə prosesində intizamlılıq, səliqəlilik, idman əşyalarına qayğı göstərmək, dostluq, 
məqsədyönümlülük, vətənpərvərlik, müstəqillik, özünə inam, çətinliklərin dəf edilməsi tərbiyə olunur. 
              Sağlamlıq vəzifələri bütün dərslərdə yerinə yetirilir. Bədən təbiyəsi dərslərinin düzgün təşkili və 
keçirilməsi, sanitariya-gigiyena normalarına riayət edilməsi, dərslərin açıq və  təmiz havada aparılması 
sağlamlıq vəzifələrinin   icrasına lazımi şərait yaradır. 
 
 
1.3. Bədən tərbiyəsi dərsinin tipləri 
              Dərsin tipləri barədə pedaqoji və metodiki ədəbiyyatda müxtəlif fikirlər vardır. Pedaqoqlar dərsin 
tiplərini, təsnifatını müəyyən bir pedaqoji məsələyə  əsaslanaraq verirlər. Dərsin tiplərini təsnif edənləri 
başlıca olaraq 3 qrupa bölmək olar. Birinci qrupa daxil olan müəlliflərin fikrincə, dərslər giriş, tədris 
materialları ilə ilk tanışlıq və anlayış yaradan dərs tiplərinə bölünür ki, burada da təlim prosesinin 
mərhələləri  əsas götürülür. İkinci qrup müəlliflər dərsin tiplərini təlim metodlarına görə 
müəyyənləşdirirlər. Onların fikrincə, mühazirə, müsahibə  və laboratoriya məşğələsi dərsində  və s. də 
dərsin tipii başlıca olaraq eyni adlı  tədris metodları olmalıdır. Üçüncü qrup müəlliflər isə, pedaqoji 
ədəbiyyatda daha çoxluq təşkil etməklə, dərsin tipini onun qarşısında duran əsas vəzifələrlə 
əlaqələndirirlər. 
              Dərslərin təsnifatını onun qarşısında qoyulmuş didaktik vəzifələrə görə əsas götürən (bu təklifi 
ilk dəfə görkəmli didaktik B.P.Yesipov irəli sürmüşdür) müəlliflər dərsləri aşağıdakı tiplərə bölmüşlər: 1) 
kombinəedilmiş, yaxud qarışıq dərslər; 2) şagirdləri yeni materiallarla tanış edən dərslər; 3) bilikləri 
möhkəmləndirən dərslər; 4) biliklərin ümumiləşdirilməsi və sistemləşdirilməsi məqsədilə aparılan dərslər; 
5) biliklərin yoxlanılması məqsədilə aparılan dərslər. 
              SSRİ Pedaqoji Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, akademik M.M.Mehdizadə üçüncü qrup 
alimlərin dərs tipinə aid mülahizələrini yüksək qiymətləndirərək yazır ki, belə bir təsnifatın əleyhdarları 
olmasına baxmayaraq, bu, əksər müəlliflər tərəfindən qəbul edilmişdir. B.P.Yepisovun tipologiyası ona 
görə daha düzgün və əməli cəhətdən faydalı hesab edilir ki, didaktik mülahizələrə əsaslanmaqla o, bütün 
xüsusi metodikalara da asanlıqla yayılır, qarşısında konkret təlim məqsədi qoyan müəllimlərin dərs tipii 
seçməkdə  əməyini yüngülləşdirir və  səmərələşdirir. Qeyd etməliyik ki, M.M.Mehdizadə B.P.Yesipov 
tipologiyasına orijinallıq  gətirmir. Lakin o, tipologiyaya faydalı bir qeyd verərək bildirir ki, dərs 
tiplərinin həddindən artıq xırdalanması  çətin ki, məqsədəuyğun olsun.Bu nöqteyi-nəzərdən zənnimizcə, 
biliyin möhkəmləndirilməsi dərslərini, yaxud bacarıq və vərdişlərin tətbiqi dərslərini, sistemləşdirmə və 
ümumiləşdirmə  dərslərini ayrı-ayrı tiplər kimi göstərməyə heç də ehtiyac yoxdur, belə ki, bunlardan 
birinin həyata keçirilməsi digərinin də  həyata keçirilməsinə kömək göstərir. Daha konkret: biliklərin 
tətbiqi, onların sistemləşdirilməsinə də kömək edir. Sonuncu isə, bir dərsdə başa çatmır. Elə bu nöqteyi-
nəzərdən, M.Mehdizadə dərsləri aşağıdakı 5 tipə ayırmağı daha məqsədəuyğun hesab edir: 1) yeni biliklər 
haqqında məlumat verən dərslər; 2) yeni bacarıq və  vərdişlər yaradan və  mənimsədən dərslər; 3) bilik, 
bacarıq və  vərdişlərin möhkəmləndirilməsini, tətbiqinin dərinləşdirilməsini təmin edən dərslər; 4) 
yoxlama dərslər; 5) mürəkkəb (qarışıq) dərslər. 
         Fiziki  tərbiyə üzrə metodik vəsaitlərdə  də  dərslərin tipii onun qarşısında duran mühüm didaktik 
vəzifələrlə müəyyənləşdirilir. Bəzi müəlliflər dərs tipini qarşıda duran vəzifələrdə üyğunlaşdırmış olsalar 
da, dərsin tipologiyasını konkret və  daha aydın  şəkildə ifadə etməmişlər. Buna metodist-alim 
V.M.Kaçaşkinin dərs tipologiyasını misal göstərmək olar. O, dərsləri aşağıdakı tiplərə bölmüşdür: 1) giriş 
dərsi; 2) yeni material ilə tanışlıq dərsləri; 3) keçilmiq materialların icrasını  təkmilləşdirən dərslər; 4) 
qarışıq dərslər; 5) yoxlama dərsləri. 
              Göründüyü  kimi,  V.M.Kaçaşkinin tipologiyasında yeni materialları öyrədən dərslər dərs 
tiplərində öz əksini tapmamışdır. Bu da fiziki tərbiyə üzrə təlim-tərbiyə prosesinin əsasını təşkil edir. 
              Giriş  və yeni materiala tanışlıq dərsləri, onların qarşısında duran məqsədə görə  şagirdləri yeni 
keçilən hərəkətlər və oyun materialları ilə (fiziki hazırlıq bölmələri, rüblük, yarımillik və illik materiallar 
üzrə) ümumi və konkret şəkildə tanış etmək vəzifəsini daşıdığını nəzərə alıb, onları birləşdirib yeni adda 

 108
ifadə etsək, güman edirik ki, səhv etmərik. Bədən tərbiyəsi üzrə  təlimin məqsədi və  dərsin qarşısında 
duran konkret vəzifələr baxımından dərsləri aşağıdakı tiplərə ayırmağı məqsədəüyğun hesab edirik: 
1)
 
fiziki tərbiyə üzrə yeni materiallar haqqında məlumat verən giriş (ilk tanışlıq) dərs; 
2)
 
fiziki hərəkət və oyunlar üzrə yeni bacarıq və vərdişlər yaradan və mərimsədən dərslər; 
              3)  qazanılmış bacarıq və vərdişləri möhkəmləndirən dərslər; 
              4) qarışıq dərslər; 
              5) yoxlama dərsləri. 
              Məktəb təcrübəsindən məlum olur ki, dərsin tipləri nəinki təhsil məqsədinə, hətta mərhələlər 
(hissələr) və bu mərhələlərin vəzifələrinə münasib olaraq bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. 
              Bundan  əlavə, hər bir dərs tipinin özünəməxsus mərhələləri – yeni dərs materiallarının 
öyrədilməsi keçmişlərin möhkəmləndirilməsi, təkmilləşdirilməsi, yoxlama və ev tapşırıqlarının verilməsi 
mərhələsi vardır. Dərsin tipləri forma və quruluş etibarı ilə yaxın olsa da, tədris xarakterinə,  quruluşuna, 
forma, məzmun və vaxtın bölüşdürülməsinə görə fərqlənir. 
              Ümumiyyətlə, dərsin qarşısında bir çox təhsil  vəzifələri durur, lakin onun tiplərə bölünməsi 
başlıca təhsil vəzifələrinə  əsaslanır. Buradan aydın olur ki, hər bir dərs başlıca təhsil məqsədilə 
məhdudlaşmır, o eyni zamanda digər təhsil məqsədi və vəzifəsi də daşıyır. Bunları əsas deyil, əlavə və 
qeyri-əsas təhsil məqsədi və vəzifəsi adlandırmaq olar. 
                            
                                   Giriş (ilk tanışlıq) dərs  
              İbtidai siniflərdə  tətbiq olunan giriş  dərs tipi kiçik məktəbyaşlı  şagirdlərin təlim-tərbiyəsində 
xüsusi yer tutur. Giriş  dərsin özü də  təhsil məqsədinə, tədris materialının məzmununa görə ümumi və 
konkret xarakter daşıyır. Belə dərsi iki hissəyə – ümumi və xüsusi giriş dərsə bölmək məqsədəuyğundur. 
Bu hər bir dərsin nə məqsədlə keçirilməsinin bir daha aydınlaşdırılmasına imkan verir. 
              Müəllim ümumi giriş  dərsə qabaqcadan hazırlaşmalı  və onu dərs ilinin əvvəlində keçirməlidir. 
Ümumi giriş  dərsdə  bədən tərbiyəsi dərsinin  şagirdlərin qarşısında duran vəzifələrindən danışmalı, 
proqram materialının məzmunu ilə, gigiyenik tələblərlə, meydança (zal) və oyun yerləri ilə şagirdləri tanış 
etməli, habelə gün rejimi, idman geyimləri ilə  əlaqədar qısa söhbət aparmalıdır. Belə  dərslərdə ümumi 
şəkildə olsa da, ayrı-ayrı proqram materialları üzrə məlumat vermək lazımdır.