Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri ilə

1.2 Qədim misirlərin coğrafi təsəvvurləri  

Qədim dunya onlarca muxtəlif olkələrin və mədəniyyətlərin mozaikasından ibarət idi. Yeni torpaqlar 

axtarışına birinci novbədə iqtisadi ehtiyaclar təhrik edirdi; yeni munbit torpaqlar tapmaq və mənimsəmək; 

əsirlər  və  qənimətlər  əldə  etmək;  uzaq  olkələrlə  ticarət  əlaqələri  qurmaq.  Alimlər  Qədim  misirlərin 

coğrafiyası haqqında məlumatları muxtəlif abidələr, fildişi və papirus kağızı uzərindəki yazılardan  əldə 

etmişlər.  Bu  yazılarda  və  hərbi  yuruşlərdə,  Nil  vadisində  əkincilik,  ətraf  ərazilərdə  yaşayan  xalqlar 

haqqında  məlumatlar  verilmişdir.  Misirlilər  e.ə.  XXIX  əsrdə  Suveyş  korfəzinə  və  bərxəzinə  cıxmışlar, 

orada  olan  şor  sulu  golləri  kəşf etmişlər.  Həmin  gollərdən  indi  Suveyş  kanalı  kecir.  E.ə. XXVIII  əsrdə 

Sinay yarımadasında vadilərə rast gəlmişlər və qiymətli tikinti materialları, malaxit, firuzə daşı tapmışlar 

və  uzun  əsrlər  ondan  istifadə  etmişlər.  Misirlilər  Suriyaya  daxil  olmuşlar  və  Fərat  cayının  mənbəyinə 

cıxmışlar. Aralıq dənizində misirlilər ilk dəfə e.ə. XXVII əsrdən uzməyə başlayıblar, daha sonra Nil cayı 

ilə  2  min  km  qədər  yuxarı  qalxmışlar.  Qırmızı  dənizin  sahillərinə  cıxdıqdan  sonra  misirlilər  əmin 

olmuşdular ki, dəniz yolu quru yoluna nisbətən daha rahatdır.  

Afrika  sahillərilə  Punta  (Muasir  Somali)  qədər  olan  dəniz  yolunun  mənimsənilməsində  birincilik 

misirlilərə  məxsusdur.  Somalidə  bitən  qiymətli  ağac  novlərindən  alınan  qətranlar  gəmilərlə  Misirə 

gətirilirdi.  

E.ə. IV əsrdə Misir Makedoniyalı İskəndər tərəfindən tutulduqdan sonra misirlilərin topladıqları geniş 

coğrafi  biliklər  yunanlar  tərəfindən  əğz  olunmağa  başlanır.  Bu  işdə  İskəndəriyyə  şəhərində  yaradılmış 

zəngin kitabxanalar və rəsədxana mustəsna rol oynayır.  

1.3 Qərbi, Cənubi və Şərqi Asiyanın qədim xalqlarının coğrafi ideyaları  

Misirlə  yanaşı  sivilizasiyanın  qədim  ocaqlarından  biri  də  Dəclə  və  Fərat  cayarası  olmuşdur.  Onun 

cənub  dəniz  sahillərində  şumerlər  bir  sıra  şəhər-dovlət  bina  etmişlər.  Şumerlərin  coğrafi  anlayışları 

haqqında e.ə. XXV əsrdə gil lovhələrin uzərində cəkilmiş xəritədən aydın aydın gormək olar. Ən qədimi 

olan belə xəritələrin birində Şimali Mesopotamiya kəndləri, cayları və dağları əks olunmuşdur. Digərində 

isə Mesopotamiyanın ən boyuk şəhəri olan Vavilyondan Yer Fərat cayının kəsdiyi yastı dairə formasında 

gostərilmişdir.  Fərat  cayı  dağlardan  axır  və  ozu  də  hər  tərəfdən  Yerlə  əhatə  olunmuş  okeana  tokulur. 

Okeanın kənarlarında ucbucaq şəklində olan yeddi ada yerləşir.  

E.ə.  XIII-XII  əsrlərdə  On  Asiyanın  səhnəsində  guclu  Assuriya  imperiyası  gorunməyə  başlayır. 

Onların hərbi yuruşlərini tərənnum edən yazılarda Xəzər, Qara və Aralıq dənizlərini əhatə etdiyi ehtimal 

olunan «Gunəş batan dənizlər» təsvir olunurdu. Bu dənizlərin oz arasında birləşmələri haqqında hələ o 

zamanlar yaranmış təsəvvurlər Yeni dovrə qədər gəlib cıxmışdır.  

Assuriyalılar  e.ə.  802  və  788-ci  illərdə  İran  yaylasından  kocərək  Turkmənistan-Xorasan  dağlarının 

cənub  yamaclarına  Hərirud  və  Murqab  caylarına  qədər  gedib  cıxmışlar.  Məğlubiyyət  bilməyən  guclu 

Assuriya carlarının qoşunları hərbi yuruşlər zamanı Su riyanı, Fələstini, Finikiyanı və Kicik Asiyanın şərq 

hissələrini kəşf etmişdirlər.  

E.ə.  I-ci  minillikdə  Urmiya  golu  tokulən  Ciqatay  cayı  ətrafında  qədim  Azərbaycan  dovləti  olan 

Manna yaranmışdır. Onun sərhədləri şərqdə Xəzər dənizinə şimalda Araz cayına qədər uzanırdı. Manna 

dovləti  Azərbaycan  xalqının  formalaşmasında  mustəsna  rol  oynamışdır.  Onun  paytaxtı  İzirtu  (Zirta) 

şəhəri idi. Manna dovlətinin qala şəhərləri, suvarılan əkinləri, uzumlukləri, bağları, geniş otlaqları, qoyun 

və at suruləri olmuşdur.  

E.ə.  IX  əsrdə  indiki  Van  golu  ətrafında  paytaxtı  Tuşpa  şəhəri  olan  Urartu  dovləti  yaranmışdır. 

Urartulular Kicik Qafqazın şimal yamacları və Kolxida ovalığının cənub kənarı ilə hərəkət edərək, Kur 

cayının  yuxarı  axınlarına  cıxmışlar.  Kars  yaylası  vasitəsilə  Araz  cayının  orta  axınına,  oradan  Zəngi 

(Razdan)  cayı  ilə  qalxaraq  Goycə  golunə  cıxmışlar.  Zəifləyən  və  dovlətini  itirən  urartu  tayfaları  xarici 

təzyiqlər nəticəsində Kicik Qafqazı aşaraq Orta Kur vadisinə, bəziləri isə hətta Boyuk Qafqazın ətəklərinə 

gedib cıxırlar. Ehtimal olunur ki, məhz urartulular Boyuk Qafqazı ilk kəşf edənlərdir.  

E.ə.  2-ci  minilliyin  sonunda  və  1-ci  minilliyin  əvvəllərində  İran  Azərbaycanı  (Cənub  Azərbaycan) 

ərazisində paytaxtı Ekbatan (indiki Həmədan) şəhəri olan mohtəşəm və guclu Midiya dovləti yaranmışdır. 

Ozunun  ən  yuksək  tərəqqisi  dovrundə  Qızıl  İrmak  (muasir  Turkiyə)  cayından  başlanmış  Əfqanıstana, 

Orta  Asiya  vadilərinə  qədər  boyuk  bir  ərazini  tutmuş  və  Astara  ilə  Qorqan  arasında  Xəzər  dənizi 

sahillərinə cıxmışlar. Nəticədə Elbrus butun enlik boyu midiyalılara məlum olmuşdur. Təxminən e.ə. 590-

cı  illərdə  ayrı-ayrı  Midiya  dəstələri  Kur  cayını  kecmiş  Xəzər  sahili  yoldan  istifadə  edərək  Abşeronun 

şimalına, Xəzər darvazasına (Dərbənd) qədər gedib cıxmışlar.  

Qədim  farslarda  coğrafiyaya  aid  qiymətli  mənbə  Bohustan  yazıları  hesab  olunur.  Bu  kitabda  car 

Daranın  zəbt  etdiyi  geniş  olkələrdən,  Qərbi  Şərqlə  birləşdirən  karvan  yollarından  nağıl  olunur.  Adı 

cəkilən karvan yolu qərbdə Vavilyondan başlayaraq şərqdə Cinə qədər gedib cıxırdı.  

Farsların «Boyuk İran» adlandırdıqları imperiya fars dilində danışan butun əraziləri – Orta Asiyanın 

cənubunu,  Hindistanın  şimal-qərbini,  Qafqazın  cənub  ucqarlarını  və  Mesopotamiyanı  əhatə  edirdi. 

Ozəyini – mərkəzini muasir İran və Əfqanıstanın bir hissəsi təşkil edirdi. Qudrətli dovlətin əsasını qoyan 

II Boyuk Kir Orta Asiyaya, Qafqaza soxulur. Qoşunu ilə Amu-Dərya vadilərini tutur, Pamir («Mitranın» 

Cardağı) dağlıq ərazinin ətəklərinə qalxır.  

Təxminən e.ə.517-ci ildə Dara Kabul cayının ağzında kicik donanma duzəldir. Hind cayı ilə uzu aşağı 

enərək  Ərəbistan  dənizinə,  oradan  isə  e.ə.514-cu  ildə  Suveyş  korfəzinin  lap  qurtaracağına  qədər  uzub 

gəlir  və  orada  ustu  yazılar  qoyur.  Dara  Aralıq  dənizinin  şərq  sahillərindən  başlamış  Hind  cayına  qədər 

uzanan ərazidəki dovlətlər və torpaqları ozunə qatır.  

Farsların  məlumatından  istifadə  edən  Herodot  Xəzər  dənizinin  olculəri  haqqında  duzgun  məlumat 

verir. Onun hec bir dənizlə əlaqəsi olmayan qapalı su hovzəsi olmasını soyləyir. Dənizin uzunluğu avarlı 

qayıqlarla 15 gunluk, eni isə ən geniş yerdə 8 gunluk məsafədir. Avarlı qayıqların o zamanlar gundəlik 

getdikləri məsafə 80 km və yaxud 15 gundə 1200 km olar ki, bu da Xəzərin indiki uzunluğuna bərabərdir.  

Aralıq dənizinin şərq sahillərindəki Sidon, Tir və b. şəhər-dovlətlərdə yaşayan finikiyalılar ozlərinin 

səyahətləri haqqında az yazılı mənbələr qoysalar da, Avropa və Şimali, Qərbi Afrika sahillərini və coxlu 

adları ilk dəfə kəşf edənlər məhz onlar olmuşlar. Bacarıqlı dənizcilər olan Finikiyalılar e.ə. XII-X əsrlərdə 

sahil boyu ilə Aralıq dənizini başdan-başa uzub kecmişlər.  

E.ə.  VIII  əsrdən  başlayaraq  finikiyalılar  muntəzəm  olaraq  Kanar  adalarına  uzurlər.  Burada  onlar 

şibyənin  xususi  novundən  boyaq,  əjdaha  ağacından  isə  qətran  əldə  edirlər,  bunlardan  isə  muxtəlif 

rənglərin istehsalında istifadə olunurdu.  

Finikiyalıların  dəniz  əməliyyatlarının  miqyası  daha  boyuk  olmuşdur.  Demək  olar  ki,  məhz 

finikiyalılar Afrikanı ilk dəfə kəşf edənlərdir. Oların Afrika ətrafında dolanaraq Qırmızı dənizdən Aralıq 

dənizinə  misilsiz  kecidi  yalnız  iki  min  il  sonra  təkrarlanmışdır.  Naməlum  finikiya  dənizciləri  birinci 

olaraq  ekvatoru  kəsib  kecmişlər  və  ilk  dəfə  gunorta  vaxtı  gunəşi  şimalda  gormuşlər.  Onların  bu 

məlumatlarına hətta tarixin atası hesab olunan Herodot belə inanmışdır.  

Karfaqenin  (e.ə.  VII-VI  əsr)  Şimali  Afrikada  finikiyalılar  tərəfindən  əsası  qoyulsa  da,  sonralar 

mustəqil  qudrətli  dovlətə  cevrilir.  Məhz  Atlantik  okeanındakı  Azor  adaları,  Şimali  Afrikadakı  Atlas 

dağları  haqqında  ilk  məlumat  verən  karfaqenlilərə  coğrafiya  minnətdar  olmalıdır.  Karfaqenlərin  ticarət 

karvanları  muntəzəm  olaraq  Saxara  səhrasını  kəsib  kecərək  Niger  cayına  cıxmışdır.  E.ə.  VII-V  əsrlər 

Karfaqen  Afrikanın  Atlantik  okeanı  sahillərini  və  Piriney  yarımadasının  Aralıq  dənizi  sahillərini  ilk 

mənimsəyənlərdən olmuşlar.  

Cənubi  Asiyanın  Hind  cayı  hovzəsindəki  qədim  mədəniyyət  e.ə.  III-II  əsrlərdə  movcud  olmuşdur. 

Xarappa şəhərində (muasir Pakistan) tapıldığından xarappan mədəniyyəti adlanırdı. Tapılmış abidələr və 

yazılar əsasında muəyyən edilmişdir ki, onlar Hind-Qanq ovalığını, Tar səhrasını, mohtəşəm dağ sistemi 

olan  Himalayı  kəşf  etmişlər  və  geniş  Hindistan  yarımadasına  cıxmışlar.  Ərəbistan  dənizi  və  Oman 

korfəzində  uzərkən  xarappanlar  sahilə  perpendikulyar  əsən  movsumu  kuləklər  haqqında  topladıqları 

biliklərdən istifadə edirdilər.  

İşguzar hind tacirləri Mərkəzi Asiya səhraları və dağlarından yollar salaraq e.ə.II əsrdən movcud olan 

və Cini Aralıq dənizi ilə birləşdirən Boyuk İpək yolunu acmışlar.  

Yeni  ərazilərin  oyrənilməsi  və  mənimsənilməsində  tacirlərlə  yanaşı  buddizm  rahibləri  də  boyuk  rol 

oynamışlar. Qayaustu yazılarda deyilirdi ki, onlar Suriya, Misir, Şimali Afrika, Liviya və Yunanıstanda 

olmuşlar.  E.ə.  I  əsrdə  rahiblər  Goylər  dağının  (Tyan-Şan)  cənub  yamaclarındakı  vadilərdə  oz 

monastırlarını tikmişlər. Onlar VII əsrdə Hindistandan Tibetə cətin, lakin qısa yol acmışlar.  

 

Hindi-Cin yarımadasını kəşf etmək şərəfi qədim hindlilərə məxsusdur. Onlar Asiyanın bu iri cənub-

şərq  cıxıntısını  Qızıl  Torpaq  adlandırmışlar,  sahildə  olan  adaları  və  dənizləri  oyrənmişlər.  Qədim 

hindlilərin umumiləşdirilmiş ilkin coğrafi bilikləri onların muqəddəs kitablarında toplanmışdır.  

Qədim  Cin  mədəniyyəti  e.ə.II-I  minillikdə  Xuanxe  və  Yantsız  caylarının  aşağı  axınlarındakı 

duzənlikdə  yaranmışdır.  Qədim  cinlilər  Xuanxe  və  Yantsızı  cayları  boyunca  yuxarı  qalxaraq  dağlıq 

əraziləri və aşağı enərək Sarı və Cənubi-Şərqi Cin dənizləri sahillərini, Koreya Yarımadasını və həmcinin 

Tayvan adasını kəşf etmişlər.  

E.ə.  IV  əsrdə  və  III  əsrin  başlanğıcında  Cində  coğrafiyaya  həsr  olunmuş  əsərlər  yaranmağa 

başlayırlar. Belə ki, e.ə.III əsrdə Cin carlığının anonim coğrafiyacısı o dovrdə məlum olan ərazinin ilkin 

təsvirini vermişdir.  

E.ə.  II  əsrdə  coğrafiyaya  dair  əsərlərin  xususi  forması-səyahətlərin  yol  təsviri  yaranır.  Belə  təsvirin 

muəlliflərindən  biri  olan  Cjan-Syan  e.ə.138-ci  ildə  Cin  imperatoru  tərəfindən  Mərkəzi  Asiyanın 

Yeddicaylıq  (Semirecye-rus.)  rayonunda  kocəri  həyat  surən  sakların  duşərgəsinə  gondərilir,  lakin  onu 

yolda  Mərkəzi  Monqolustan  və  Trans-Baykal  yuksək  duzənliklərində  hokmranlıq  edən  hunlar  əsir 

goturur.  On  il  əsirlikdə  qaldıqdan  sonra  Qacmağa  muyəssər  olur.  Mərkəzi  Tyan-Şanın  hundur 

aşırımlarından kecib donmayan  İssık-Kul golunun cənub sahilinə kocəri sakların duşərgəsi olan  – Ciqu 

şəhərinə gəlib cıxır, oradan yenidən dağ aşırımlarını kecərək Narın cayı dərəsi boyunca Fərqanə vadisinə 

– Quşyan (Kassan) şəhərinə gəlir. Bir il sonra vətənə qayıdan Cjan-Syan Pamir dağlarını şimaldan (Alay 

vadisindən)  kecərək  Təklə-Məkan  səhrasına  gəlib  catır.  Onun  səthi  ilə  bir  vadidən  digərinə  kecərək 

axarsız duzlu gol (Lobnor) yerləşən geniş yastı cokəkliyə catır. Ozunun hesablamalarına gorə 14.2 min 

km. yol qət etmiş Cjan-Syan ilk dəfə cinliləri Mərkəzi Asiyanın colləri, səhraları, iri dağ sistemləri-Tyan-

Şan və Pamir, bu dağlardan başlayan və «Qərb dənizinə» (Aral) tokulən Amu-Dərya və Sır-Dərya cayları 

haqqında  durust  məlumatlarla  tanış  etmişdir.  Onun  kecdiyi  marşrutla  e.ə.  II-I  əsrlərin  sərhədlərində 

Boyuk İpək yolunun cənub qolu salınmışdır.  

Tarixi  məlumatlara  gorə  e.ə.  XI-VIII  əsrlərdə  Cində  ipək  parca  uzərində  yuksək  səviyyədə  tərtib 

olunmuş torpaq və poct yolları və digər xəritələr duzəldilirdi. Onlardan biri olan «hərbi» xəritədə yollar, 

caylar,  dağlar,  hərbi  postlar,  siqnal  qullələri,  yaşayış  yerləri  və  orada  olan  evlərin  sayı  və  s.  əks 

olunmuşdur.  Xəritələrdə  yerlər  dəqiqliklə  gostərilirdi.  Bunun  ucun  ən  mukəmməl  alət  olan  kompasdan 

istifadə olunması haqqında cin səyyahları hələ e.ə. III əsrdə məlumat verməyə başlamışdılar.  

Bizim  eranın  III  əsrində  məsafə  olcən  alət  icad  olunur;  yungul  arabacığın  təkəri  və  barabanı  dişli 

oturucu ilə birləşdirilirdi. Hər «li» (576 m) barabana vurmaqla qeyd olunurdu. Bu icadın koməyi ilə Cində 

ipək parca uzərində 18 səhifədən ibarət boyuk regional atlas duzəldilmişdir ki, bir adam onun səhifəsini 

guclə cevirə bilirdi.  

1.4 Avropa antik dovrunun xalqlarının coğrafi ideyaları  

Quldarlıq  quruluşunun  ən  yuksək  inkişaf  səviyyəsinə  catdığı  qədim  yunan  və  Roma  dovlətlərində 

incəsənət, elm və ədəbiyyat sahəsində, şəhərsalma, memarlıq işində boyuk nailiyyətləri əldə edilmişdi. Bu 

olkələrdə bir sıra elmi məktəblər yaranmışdır.  

E.ə.  VI-V  əsrlərdə  yunanların  İon  dənizi  sahilində  yerləşən  Milet  şəhərində  onun  adını  daşıyan  İon 

(Miletli) natur fəlsəfə məktəbi fəaliyyət gostərirdi. Onun numayəndələri arasında Heraklit (e.ə. 540-480-

cı illər) xususilə fərqlənirdi.  

Coğrafi hadisələri (qurunun və dənizin bir-birini əvəz etməsi, zəlzələlər, Nil cayının daşması və s.) 

elmi  cəhətdən  ilk  dəfə  e.ə.VI  əsrdə  İon  məktəbinin  numayəndələri  Fales  və  Anaksimandr  izah  etməyə 

(sırf mucərrəd nəzəriyyə şəklində) cəhd gostərmişlər.  

Məhz həmin məktəbin numayəndəsi olan Anaksimandr ilk coğrafi xəritə duzəltmişdir. E.ə. VI əsrdə o 

həmin  dovrdə  Yerin  məlum  olan  hissəsinin  ilk  xəritəsini  tərtib  edir  və  onu  hər  tərəfdən  su  ilə  əhatə 

olunmuş  yastı  dairə  formasında  gostərir.  Belə  ki,  həmin  dovrdə  qədim  Yunanıstanda  dənizciliyin  və 

ticarətin inkişafı qurunun və dəniz sahillərinin təsvir olunmasını tələb edirdi. Hətati Miletli (e.ə.580-480) 

Yunanıstanı və o zaman məlum olan butun olkələrin coğrafi təsvirini vermişdir.  

Qədim  Yunanıstan  filosofu  Herodot  (e.ə.486-125)  o  zamankı  İtaliyaya,  Babilistana,  Nil  cayı 

vadisinə,  hətta  Don  collərinə  səyahət  etmiş  və  nəticədə  qiymətli  coğrafi  fikirlər  irəli  surmuşdur.  Onun 

fikrincə, tarix coğrafi fikirlər, coğrafiya isə tarixi biliklər baxımından oyrənilməlidir. O, ilk dəfə Nil cayı 

vadisinin  təşəkkulunu  və  onun  deltasının  əmələ  gəlməsini  oyrənmiş,  Xəzərin  dəniz  deyil,  gol  olmasını 

soyləmişdir. Herodot tarixi coğrafiyanın əsasını qoymuşdur.  

Beləliklə,  artıq  e.ə.  VI  əsrdən  başlayaraq  elmdə  iki  mustəqil  coğrafi  istiqamət  yaranmışdı;  umumi 

yerşunaslıq,  yaxud  fiziki  coğrafiya  və  olkəşunaslıq.  «Klassik  Yunanıstan»  dovrunun  ən  gorkəmli 

numayəndələrindən sayılan Aristotelin umumi yerşunaslıq elminin inkişafına boyuk təsiri olmuşdur. Elm 

tarixində əvəzedilməz xidmətləri olan gorkəmli alim və boyuk filosof Aristotelin (e.ə.384 – 322) bir sıra 

qiymətli  coğrafi  fikirləri  bu  gun  də  oz  əhəmiyyətini  itirməmişdir.  O,  «Meteorologiya»  əsərində  təbii 

coğrafi  məsələlərə  geniş  yer  vermişdir.  Bunu  nəzərə  alsaq,  Aristoteli  hidrologiya,  okeanologiya  və 

metereologiya elmlərinin banisi hesab etmək olar.  

Aristotel  təbiətin  elementlərini  sadəcə  sadalamırdı,  qurunun  və  dənizin  bir-birinə  qarşılıqlı  təsirini 

tarixi  metodla  oyrənməyi  təklif  edirdi.  Onun  əsərlərində  digər  elmlərin  də ilk  muddəalarını  goruruk.  O, 

siyasi hadisələri izləmiş, hətta «Siyasət» adlı kitab da yazmışdır. Real gercəkliyi, hadisələrin səbəblərini 

riyazi  yollarla  həll  etmək  istəmişdir.  Aristotelin  dovru  ilə  qədim  yunan  klassisizmi  qurtarır  və  ellinizm 

başlanır. Bu dovr Aristotelin tələbəsi olan Makedoniyalı İskəndərin (e.ə.356 – 323), Yunan dovlətinin 

yeni-yeni  hərbi  qələbələri  dovru,  ictimai  həyatın  butun  sahələrində  əldə  edilən  parlaq  muvəffəqiyyətlər 

dovru idi. Bu dovrdə yunanlar tərəfindən zəbt edilən Misirin, Yaxın Şərqin, Orta Asiyanın və Hindistanın 

mədəniyyəti  yunan  mədəniyyəti  ilə  qovuşur.  Yunan  alimləri  və  səyyahları  həmin  ərazilərdəki  zəngin 

elmi,  tarixi  və  bədii  əsərlərlə  tanış  olurdular.  Beləliklə,  dunya  goruşləri  genişlənir,  elmi  bilikləri 

dərinləşirdi.  Əgər  Qədim  yunanlar  Yaxın  Şərqin  qədim  xalqlarının  coğrafi  materiallarını,  məlumatlarını 

toplayıb və umumiləşdirib gələcək nəsillərə oturməsəydilər, bu xalqların coğrafi kəşflərinin coxu unudula 

bilərdi.  

Həmin  vaxtlar  elmdə  ilk  diferensassiya,  elmi  tədqiqatların  ixtisaslaşması  prosesi  başlamışdı.  Bəzi 

ellərdə  ellinizm  məktəbinin  geniş  ərazidən  topladığı  məlumatların  sintezi  gedirdi.  Bu  işdə  zəngin  bilik 

sahibi  Eratosfen  (e.ə. 276  –  194)  muhum  yer  tuturdu.  O,  coğrafiyanı  dəqiq elmlər  sırasına daxil  etmiş, 

onu riyaziyyat, fizika, təbiət və tarix elmləri ilə əlaqələndirmişdir.  

Eratosfen  makedonyalı  İskəndərin  İskəndəriyyədə  yaratdığı  boyuk  kitabxananın  materiallarından 

istifadə edərək,  bilik  dairəsini  genişləndirmişdir.  Yerin  ən  dəqiq  olculərini  Eratosfen  vermişdir, ilk  dəfə 

«Coğrafiya» adlı kitab yazmışdır. Bu kitabda coğrafiyanın tarixi, Yerin, okeanları və qurunun forması və 

olculəri  gostərilmişdir.  O  zamandan  bəri  Yeri  və  yaxud  onun  hissələrini  təsvir  edən  elmi  coğrafiya 

adlandırmışlar.  

Mukəmməl  coğrafi  xəritələri  Eratosfen  tərtib  etmişdir.  Məhz  Eratosfen  Yerin  kurə  formasında 

təsvirini  vermiş,  kurənin  dərəcə  torunu  muəyyənləşdirmiş,  ekvatorun  uzunluğunu  cuzi  xəta  ilə 

hesablamışdır.  Eratosfen  təsdiq  edirdi  ki,  Priney  yarımadasından  qərbə  tərəf  uzməklə  Hindistana  gedib 

catmaq olar.  

Məlum  olduğu  kimi,  1700  ildən  sonra  Kolumb  bu  ideyadan  mahiranə  istifadə  etmişdir.  Eratosfen 

fiziki coğrafiyanın əsasını qoymuşdur. Onu «coğrafiyanın atası» hesab edirlər.  

E.ə. II əsrdə Yunan imperiyası suquta uğrayaraq mustəqilliyini itirmiş, əvəzinə Avropada yeni boyuk 

quldarlıq  dovləti  olan  Roma  imperiyası  yaranmışdır.  Roma  imperiyası  quldarlıq  dovrunun  elm  və 

mədəniyyətinin, ədəbiyyat və incəsənətinin ən yuksək nailiyyətlərinə yiyələnmiş, ozundən əvvəlki yunan 

elmini  və  mədəniyyətini  qoruyub  saxlamış,  oz  mədəniyyətini  onun  mirası  uzərində  qurmuşdur.  Roma 

imperiyası dovrundə yunan elminin bir sıra muddəalarına yenidən baxıldı, ona əlavələr olundu, elm xeyli 

inkişaf etdirildi. Bu zaman yeni bir cəhət də meydana gəldi. Butovlukdə yunan elmi fəlsəfə, riyaziyyat, 

fizika  və  təbiiyyat  elmlərilə  əlaqədar  yarandığı  halda,  Roma  elmləri,  o  cumlədən  coğrafiya  tarixilik 

baxımından yaradılırdı. Bunu Romanın məşhur coğrafiyacı və tarixci alimi Strabonun (e.ə.64 – b.e.24) 

fəaliyyətində  izləmək  olar.  İki  eranın  qovşağında  (e.ə.64  –  b.e.24)  yaşamış,  43  kitabdan  ibarət 

«Coğrafiya»  əsəri  yazmış  və  ilk  dəfə  bu  termini  işlətmiş  Strabon  coğrafiyada  ərazinin  mənimsənilməsi 

prosesini  və  tarixilik  problemini  qoymuşdur.  O,  «Coğrafiya»  əsərində  antik  dovrun  coğrafiyasının 

predmetini tam dolğunluğu ilə izah etmiş və gostərmişdir ki, bu elm dovlətin tələbatına xidmət etməklə 

yanaşı,  hokmdarların  fəaliyyəti  ilə  bilavasitə  bağlı  olmalıdır.  Muəllifin  fikrincə,  onun  «Coğrafiya» 

əsərində Roma dovlət başcıları, sərkərdələri, əyalət inzibatı orqanları, tacirlər soraq mənbəyi kimi istifadə 

edə  bilərdilər.  Buna  gorə  həmin  əsərdə  təbiət  və  təsərrufatla  yanaşı,  xeyli  tarixi,  etnoqrafik,  məişət 

məlumatları  da  var.  «Coğrafiya»  faktiki  olaraq  tarixi  coğrafiya  sahəsində  ilk  qiymətli  əsərdir.  Strabon 

gostərirdi ki, Yer həmişə indiki kimi qalmayacaq, sonralar onun quru səthi ilə su səthi arasındakı nisbət 

tədricən dəyişikliyə uğrayacaq. Hazırda məskunlaşan quru vaxtilə suyun altı, sututarlar isə quru olmuşdur. 

Caylar, gollər indiki kimi olmamışdır, əvvəlki cayların bəziləri qurumuş, yeniləri əmələ gəlmişdir.  

Mutəfəkkir  alim  coğrafiyada  tarixilik  metodunu  məharətlə  məkanın  təhlili  ilə  əlaqələndirmişdir. 

Strabonun coğrafiya elmi sahəsindəki xidmətlərindən biri də budur ki, o, coğrafi təsvir daha dolğun və 

butov olsun deyə materiki və ya olkəni hissələrə bolub, ayrı ayrılıqda oyrənmək metodunu təklif etmişdir. 

Bu gun guclu təsir bağışlayan həmin təklif coğrafiyada rayonlaşma adını almışdır.  

Strabondan  sonra  Romanın  coğrafiya  ilə  bağlı  boyuk  alimi-astranomu  və  kartoqrafı  Klavdiy 

Ptolemey  (b.e.  90-168)  olmuşdur.  O  da  İskəndəriyyə  kitabxanasından  geniş  istifadə  etmişdir.  Ptolemey 

astronomiyaya aid 13, coğrafiyaya aid 8 kitab yazmışdır. Bu kitablarda orijinal xəritələr və atlaslar da var.  

Ptolemey coğrafiyanı və xoroqrafiyanı bir-birindən fərqləndirirdi və ozu coğrafiya ilə məşğul olmağa 

başladı  (muasir  terminlə  desək,  xoroqrafiya  kartoqrafiyanı  da  daxil  etməklə  umumi  coğrafiyanı  və 

diyarşunaslığı əhatə edirdi).  

Ptolemey  gostərir ki, xoroqrafiya ayrı-ayrı yerləri mustəqil tədqiqat obyekti kimi goturur və onların 

hər birini xususi olaraq oyrənir, həm də ən xırda obyektləri də, məsələn, kəndləri, dairələri, əsas cayların 

qollarını və s. təsvir edir. Coğrafiya Yerin bizə məlum olan hissəsini butovlukdə və fasiləsiz təsvir edir, 

onun təbiətini və vəziyyətini ən umumi şəkildə gostərir. Həm də xalqları, iri şəhərləri, korfəzləri, cayları 

və  diqqətəlayiq  olan  başqa  şeyləri  qeyd  edir.  Ptolemeyə  gorə  xoroqrafiya  ən  kicik  coğrafi  obyektlərin 

keyfiyyət gostəricilərini əks etdirdiyi halda, coğrafiya boyuk ərazilərin, yaxud butovlukdə Yer kurəsinin 

umumi kəmiyyət xususiyyətlərini gostərir.  

Ptolemey  coğrafiya  elminə  bir  sıra  anlayışlar  –  coğrafi  və  kartoqrafik  generalizasiya,  tədqiqatın 

miqyası,  onun  obyekt  və  məzmunla  əlaqəsi  və  s.  kimi  məsələlər  gətirmişdir.  Klavdiy  Ptolemey  b.e.  II 

əsrində  Yerin  ona  qədər  hec  kim  tərəfindən  belə  dəqiqliklə  duzəldilməyən  xəritəsini  tərtib  etmişdir  və 

onun dərəcə torunu gostərmişdir. Onun xəritəsində uc qitə – Avropa, Asiya və Liviya o zamanlar Afrika 

belə adlanırdı, və Atlantik (Qərb) okeanı, Aralıq dənizi və Hind okeanı təsvir olunmuşdur.  

Şərh etdiyimiz dovrdə tibbi coğrafiyanın da bunovrəsi qoyulmuşdur ki, bu da məşhur yunan həkimi, 

«təbabətin atası»  Hippokratın  (e.ə. 460-377) adı ilə bağlıdır. O, «Havalar, sular, məhəllələr haqqında» 

adlı  əsərində  xalqların  məişəti,  sağlamlığı  və  xarakterinin  ətraf  muhitlə  əlaqələrini  acıb  gostərmişdir. 

Əlbəttə, ətraf muhitin insanın sağlamlığına, onun psixikasına təsir gostərməsi ideyası ozluyundə musbət 

haldır. Lakin Hippokrat bu  məsələni bir qədər bəsitləşdirmiş, insanların həyatında təbii muhitin təsirini 

tarixi  inkişaf  baxımından  xeyli  şişirtmişdir.  Onu  da  qeyd  edək  ki,  muxtəlif  şəraitdə  həyatın,  məişətin, 

xarakterin  ətraf  muhitdən  asılılığını  Herodot  da  gostərmiş,  lakin  tarixin  inkişafında  onu  həlledici  hesab 

etməmişdir.  

Gorduyumuz  kimi,  qədim  dunya  coğrafiyasında  iki  muxtəlif  istiqamət  yaranmışdı.  Ən  cox  Strabon 

tərəfindən  qəbul  edilən  təsviri  diyarşunaslıq  xarakterli  xoroqrafiya  istiqaməti.  Bu  istiqamət  daha  cox 

humanitar  məzmunda  qurulmuşdu,  yəni  bu  istiqamətə  uyğun  gələn  coğrafiyada  ən  cox  xalqların 

həyatından, olkələrin siyasi quruluşundan, şəhərlərdən və s. danışılırdı.  

Coğrafiyanın  xoroqrafiya  istiqaməti  fiziki  coğrafiya  məsələlərini  arxa  plana  cəkir.  Fiziki  coğrafiya 

burada yardımcı rol oynayır.  

Riyazi coğrafi istiqamət. Bu istiqamət daha cox Ptolemeyin adı ilə bağlıdır: məzmunu yerin forması, 

boyukluyu, onun xəritədə əks etdirilməsi yolları, kartoqrafik proyeksiyaların tərtibi, yerin dərəcə toru və 

s. ibarətdir. Uzun muddət umumi coğrafiya adı ilə tanınmış həmin istiqamət muasir dovrdə Yerşunaslıq 

kimi məşhurdur.  

Yuxarıda  haqqında  danışdığımız  alimlərin  hec  biri  oz  ixtisaslarına  gorə  coğrafiyacı  olmamışlar. 

Onların  əksəriyyəti  filosof  və  tarixci  idi.  Coğrafi  fikirlər  isə  onların  fəlsəfi  fikirlərində  və  digər  elmi 

əsərlərində oz əksini tapmışdır.  

Qədim  dunyanın  sonunadək  sırf  coğrafiyacı  meydana  gəlməmiş  və  coğrafiya  elmi  yaranmamışdı. 

Praktikaya istinad edən, elmi tədqiqatlar nəticəsində yaranan coğrafiya elmi sonrakı dovrlərdə Avropada 

və  Yaxın  Şərqdə  elmin  inkişafına  cox  boyuk  təsir  gostərmişdir.  Bu  təsirin  bəzi  əlamətləri  coğrafiya 

elmində son illərədək ozunu buruzə verməkdədir.  

* * *