Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri ilə

4.3 XIX əsrin ikinci yarısında coğrafi ideyaların inkişafı  

XIX  əsrin  ikinci  yarısında  Rusiyada  coğrafiya  elminin  ən  gorkəmli  numayəndəsi  P.P.Semyonov-Tyanşanski 

(1827-1914) idi. O, Almaniyada coğrafi təhsil almış, Humboltun və Ritterin tələbəsi olmuşdur. Parlaq istedadı, geniş 

dunyagoruşu  ona  Rusiyada  və  Avropanın  bir  sıra  olkələrində  boyuk  şohrət  qazandırmışdır.  Əsrin  ən  mədəni 

ziyalılarından  olan  Semyonov-Tyanşanski  elmi  fəaliyyətə  Tyan-Şan  dağ  sisteminin  fiziki-coğrafi  cəhətdən  əsaslı 

surətdə  oyrənilməsilə  başlamışdır.  Bu  tədqiqata  təbiətşunas  kimi  başlayan  P.P.Semyonov-Tyanşanski  diqqətini 

sonralar tarix, tarixi coğrafiya, demoqrafiya, əhali coğrafiyası, iqtisadi coğrafiya məsələləri də cəlb etmişdir. Alimin 

apardığı tədqiqatın dərinliyi və  metodikası Tyan-Şan dağlarının cox yaxşı oyrənilməsinə  yonəldilmişdir. O, Tyan-

Şan dağ sisteminin rayonlaşmasını aparıb, burada təbii muhitin tiplərini gostərmiş, xususilə hundurluk qurşaqlarını 

təyin  etmişdir,  P.P.Semyonov-Tyanşanski  bu  tədqiqatı  yuksək  qiymətləndirilmiş  və  o  zamankı  Rusiya  Coğrafiya 

Cəmiyyətinin  xususi  qərarı  ilə  onun  familiyasına  Tyanşanski  sozləri  əlavə  olunmuşdur.  Tyanşanski  40  il  rus 

Coğrafiya Cəmiyyətinə rəhbərlik etmişdir.  

Tyanşanskinin  rəhbərliyi  ilə  Mərkəzi  və  Cənubi-Şərqi  Asiyanı,  Orta  Asiyanı,  Uzaq  Şərqi  oyrənmək  ucun 

onlarla  ekspedisiyalar  təşkil  olunmuşdur.  Tyanşanski  bu  ekspedisiyalara  N.M.Prjevalski,  Q.N.Potanin, 

M.V.Pevtsov,  A.L.Cekanovski,  N.N.Mikloxo-Maklay,  A.İ.Voyeykov,  İ.V.Muşketov  və  s.  kimi  tədqiqatcıları, 

gorkəmli alim və səyyahları dəvət etmişdir.  

Alim  eyni  zamanda  uzun  muddət  ərzində  Mərkəzi  Statistika  Komitəsinin  direktoru  olmuşdur.  O,  burada 

Rusiyanın coxcildli coğrafi statistika luğətini hazırlayır və statistika idarəsinin geniş imkanlarından istifadə edərək 

Rusiya  iqtisadiyyatının  statistik  və  coğrafi  tədqiqi  işlərinə  başlayır.  Rusiyada  ilk  dəfə  olaraq  elmi  əsaslar  uzərində 

qurulmuş  dəqiq  iqtisadi  rayonlaşma  aparmışdır.  Rusiya  əhalisinin  coğrafiyası,  torpaq  mulkiyyəti  coğrafiyası  və  s. 

aid  coxcildli,  geniş  məzmunlu  əsərlər  yazmışdır.  Onun  iqtisadi  və  sosioloji  xarakterli  əsərləri,  bilavasitə  iqtisadi 

coğrafi  işləri  1861-ci  ilə  qədər  və  islahatdan  sonrakı  dovrdə  Rusiyada  kapitalizmin  inkişafını  gostərən  qiymətli 

sənədlər olmuşdur.  

Tyanşanski  K.İ.Arsenyevin  Rusiyanı  rayonlaşdırma  işini  davam  etdirmiş,  rayonlaşdırma  metodunu  və 

prinsiplərini  praktik  cəhətdən  xeyli  zənginləşdirmişdir.  O,  təbii  rayonlaşdırmanı  təbii  muhitin  tiplərə  ayrılması 

metodu  ilə  aparmış,  Rusiyada  4  muxtəlif  col  (step  –  rus.)  tipini  əsas  goturmuş,  Zaalay  olkəsində  isə  hundurluk 

qurşaqları  ayırmışdır.  Təbii  rayonlaşmanı  təbii  elementlərin  və  butovlukdə  təbiətin  ərazi  uzrə  fərqləri  əsasında 

aparmışdır.  

Alim muasirləri sayılan Avropa coğrafiyacılarından fərqli olaraq elmi rayonlaşma işini aparmış və rayonun real 

varlıq  olduğunu  gostərmişdir.  O,  təhlili  coğrafiya  yaratmaqla  təbiət  və  təsərrufat  arasında  movcud  olan  qarşılıqlı 

əlaqələrdən yaranan sahə qanunauyğunluğunu muəyyən etmişdir.  

1880-ci  ildə  alim  olkənin  iqtisadi  rayonlaşdırılmasının  yeni  variantını  hazırlamışdır.  Elmi  ədəbiyyatda  bu 

rayonlaşma P.P.Semyonov-Tyanşanski adı ilə uzun muddət yaşamışdır. O, Rusiyanı 19 rayona bolmuşdu: 1. Ucqar 

Şimal; 2.Gollərətrafı (Şimal-Qərb); 3. Pribaltika; 4. Moskva (Mərkəz) sənaye; 5. Mərkəzi Qaratorpaq; 6. Priuralye; 

7.  Volqaboyu;  8.  Malorusiya;  9.  Novorusiya;  10.  Cənub-Qərb;  11.  Belorusiya;  12.  Litva;  13.Qərbi  Sibir;  14.  Orta 

Sibir; 15. Şərqi Sibir; 16. Uzaq Şərq; 17. Qırğızıstan  -(muasir  Orta  və  Şimali Qazaxıstan); 18. Turkmənistan; 19. 

Qafqaz.  Bu  boyuk  rayonların  daxilində  muxtəlif  səviyyəli  yarımrayonlar  (zolaqlar  və  digər  hissələr)  ayırmışdır. 

Gostərilən rayonlaşdırma iqtisadi əlamətlərin məcmusunu və qismən milli cəhətləri nəzərə almaqla aparılmış iqtisadi 

rayonlaşdırma idi. Təbii şəraitin xususiyyətləri və təbii ehtiyatlar iqtisadi gostəricilər vasitəsilə nəzərə alınmışdır.  

Tyan-Şanski  coğrafiyanın  nəzəri  məsələləri  ilə  də  məşğul  olmuşdur.  O,  coğrafiyanın  predmetini  geniş  və  dar 

mənada  izah  etmişdir.  Tyan-Şanskiyə  gorə,  «geniş  mənada  coğrafiya»  yer  kurəsini  hərtərəfli  tədqiq  edən  butov 

təbiət elmləri qrupudur. «Dar mənada coğrafiya» isə həm yer səthinin təbii xususiyyətlərini, həm də onu dəyişdirən 

insan fəaliyyətini oyrənir.  

«Rusiya Coğrafiya Cəmiyyətinin 1845-1895-ci illərdə yarıməsrlik fəaliyyəti tarixi» adlı uc cildlik əsərin birinci 

cildinə  girişdə  o,  «coğrafiya»  terminini  «yerşunaslıq»  termini  ilə  əvəz  etməyi  ustun  tutmuş  və  onun  tərkibinə 

kartoqrafiya,  oroqrafiya,  geologiya,  hidrologiya,  meteorologiya,  klimatologiya,  fito  və  zoocoğrafiyanı  daxil 

etmişdir.  Tyan-Şanskiyə  gorə,  yerşunaslığın  diqqət  mərkəzində  insan  durur.  Buna  gorə  o,  antropologiya,  tarixi 

arxeologiya,  etnoqrafiya,  demoqrafiya,  siyasi  və  tarixi  coğrafiya  və  statistikanı  (hazırki  iqtisadi  coğrafiyanı) 

yerşunaslığa aid etmişdir.  

Rusiyada  klimatologiyanın  əsasını  qoyan  rus  coğrafiyaşunası  A.İ.Voyeykov  (1842-1916)  Rusiyanın  Avropa 

hissəsini, Qafqazı, Krımı və Orta Asiyanı dəfələrlə gəzmiş, Qərbi Avropaya, Asiyanın bir cox rayonlarına, Şimali, 

Mərkəzi  və  Cənubi  Amerikaya  səyahət  etmişdir.  Cində,  Hindistanda,  Seylonda,  Şri-Lankada,  Yava  adasında, 

Yaponiyada və s. yerlərdə olmuş, bu yerlərin təbiətini, iqtisadiyyatını, əhalisinin yaşayış tərzini oyrənmiş, və zəngin 

məlumatlar  toplamışdır.  Onun  yazdığı  bir  cox  əsərlər  arasında  1884-cu  ildə  nəşr  edilmiş  «Yer  kurəsinin  iqlimi» 

kitabı daha boyuk əhəmiyyətə malikdir.  

Bu  kitabda  ilk  dəfə  murəkkəb  iqlim  proseslərinin  mahiyyəti  gostərilmiş,  həmin  proseslərin  strukturu  təhlil 

edilmiş,  ayrı-ayrı  iqlim  əmələgətirən  amillərin  rolu  aydınlaşdırılmış,  iqlimə  təbiətin  digər  komponentlərinin 

qarşılıqlı  əlaqələri oyrənilmişdir. İqlim və  təbiət  hadisələrini oyrənərkən alim ilk dəfə  balans  metodundan istifadə 

etmiş,  qar  ortuyunun  havaya  təsirini  oyrənmiş  və  paleoklimatologiyanın  əsasını  qoymuşdur.  O,  torpaqların 

meliorasiyasının  və  kənd  təsərrufatı  bitkilərinin  məhsuldarlığının  artırılmasının  elmi  əsaslarını  işləyib  hazırlamış, 

cay  bitkisi  və  sitrus  bitkiləri  əkinləri  ucun  Cənubi  Qafqazda,  qiymətli  pambıq  bitkisi  becərilməsi  ucun  isə  Orta 

Asiyada əlverişli imkan və şərait olduğunu qabaqcadan soyləmişdir.  

1891-ci ildə Rusiyada baş verən quraqlığa həsr edilmiş «İqlim və xalq təsərrufatı» əsərində collərin quraqlıqdan 

qorunması ucun meşələr salmağı, şumlamada yeni qaydadan istifadə etməyi, suvarma şəbəkələrini genişləndirməyi, 

su  və  ərzaq  ehtiyatları  yaratmağı  təklif  etmişdi.  Alimin  əsərlərinin  boyuk  bir  silsiləsi  əhali  coğrafiyasına  və 

iqtisadiyyata, insanın təbiətə fəal təsirinə həsr edilmişdir. A.İ.Voyeykov Marşdan fərqli olaraq insanın təbiətə daha 

geniş miqyasda təsirini gostərə bilmişdir. O, insanın butun təbii unsurlərə təsirini ayrı-ayrılıqda gostərməklə dəqiq 

təhlil aparmış, təbiətə sənayenin daha cox təsir etdiyini gostərmişdir.  

Aral  golu,  Orta  Asiya,  Qafqaz  və  s.  rayonlar  haqqında  A.İ.  Voyeykovun  bir  sıra  əməli  təklifləri  var  idi  ki, 

bunların  bəziləri  qlobal  xarakterlidir.  O,  bəşəriyyətin  kortəbii  quvvələrin  qarşısını  ala  bilmək  imkanlarını 

gostərmişdir.  

Boyuk  rus  kimyacısı,  elementlərin  dovru  sistemini  kəşf  edən  D.İ.Mendeleyev  (1834-1907)  Rusiyada 

coğrafiyanın  inkişafına  xeyli  komək  etmişdir.  O,  Rusiya  iqtisadiyyatının,  sənaye  və  kənd  təsərrufatının  yuksəlişi 

ucun  zəngin  təbii  ehtiyatları  istehsal  dovriyyəsinə  cəlb  etməyin  yollarını  axtarmışdır.  Rusiyanın  təbii  cəhətdən 

zəngin  olan  muxtəlif  rayonlarını  gəzmiş,  onlarda  kənd  təsərrufatı  və  sənayenin  inkişaf  etdirilməsi  imkanlarını 

oyrənmişdir.  Qafqazda  neft  istehsalı  və  neft  emalını  inkişaf  etdirmək,  Uralda,  Sibirdə,  Ukraynada  dağ-mədən 

sənayesi,  komur istehsalı, kimya  sənayesi sahələrinin  yaradılması  və s.  məsələlərlə  məşğul olmuşdur. O, Rusiyada 

iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsi, komurun  yeraltı qazlaşdırılması, quraq collərin  suvarılması  haqqında qiymətli 

təkliflər  vermişdir.  Alim  Rusiyada  coğrafi  rayonlaşma  və  məhsuldar  quvvələrin  yerləşdirilməsi  problemləri  ilə 

məşğul  olmuş,  Rusiya  iqtisadi  rayonlarını  yenidən  səmərəli  boluşdurməyi  irəli  surmuşdur.  O,  hər  rayonun  mutləq 

sənaye  imkanlarını  oyrənmiş,  hər  bir  rayonun  təbii  şəraiti  və  ehtiyatlarının  istehsalın  inkişafına  necə  təsir 

gostərməsini  aydın  şəkildə  təsvir  etmişdir.  Mendeleyev  hər  bir  rayonun  inkişaf  yollarını  əks  etdirən  xəritələr, 

sxemlər və cədvəllər hazırlamışdı. O, olkədə rayonları yaxşı oyrənmək ucun aşağıdakı gostəriciləri əsas goturmuş, 

onları  bir-birilə  tutuşdurmuş  və  muqayisə  etdirmişdir:  1)  əhalinin  sayı;  2)  taxıl  istehsalının  artıqlığı  və  yaxud 

catışmazlığı; 3) hər nəfərə  duşən sənaye  məhsulunun dəyəri; 4) hər nəfərə  gorə  istehsal  edilən taxılın  miqdarı; 5) 

əsas  sənaye  məhsulları,  rayonun sənaye  məhsuluna  gorə  ixtisaslaşdırılması; 6) ticarətin  səviyyəsi,  daxili və  xarici 

siyasət. Bu gostəricilər hər bir rayonun simasını duzgun  əks etdirməyə, onun xususiyyətini acıb gostərməyə imkan 

verirdi.  

Coğrafi  problemlərin  həllində  Mendeleyev  riyazi  usullardan  geniş  istifadə  edirdi.  Bu  munasibətlə  o, 

«sentroqrafiya» anlayışını tətbiq edərək, olkə ərazisi, əhalisi, təsərrufat sahələrinin mərkəzlərini hesablamış, vaxtdan 

asılı olaraq bu mərkəzlərin yerdəyişmələrini qeydə almış və sonra təhlil etmişdir.  

4.4 Coğrafiya XX əsrin əvvəllərində (1900-1918-ci illər)  

Bu  dovrdə  soyuq  və  şaxtalı  təbiəti  olduğuna  gorə  Yerin  indiyə  qədər  az  oyrənilmiş  qutb  zonalarına  diqqət 

artırılır. Avropadan Hindistana və Cinə şimal yolunun axtarışı bu məsələni surətləndirir. Bununla bağlı Murmansk 

və  Arxangelskinin  kicik  limanlarında  tez-tez  iri  xarici  gəmilər  gorunməyə  başlayır.  Butun  cəhdlərə  baxmayaraq 

yalnız 1878-1879-cu illərdə İsveclərin təşkil etdikləri ekspedisiya Şimal yolu ilə Berinq boğazına qədər gedib cıxa 

bilir. Arktikanın mənimsənilməsi ilə bağlı aparılan belə ciddi işlərdə norvecli səyyah Frityof Nansenin (1861-1930) 

xidmətləri  danılmazdır.  Nansenin  itlər  qoşulmuş  xizəkləri  Qrenlandiya  sahillərini  gəzmiş,  onun  buz  topalarını 

oyrənmiş  və  sonralar  gəmi  ilə  Qara  dənizindən  Laptevlərə  qədər  hərəkət  etmiş  və  buzların  dreyfinin  istiqamətini 

muəyyənləşdirmişdi. Bu boyuk səyyah-coğrafiyaşunas  Rusiyanın  Volqaboyunda quraqlıqdan aclıq cəkən insanlara 

əvəzsiz yardım gostərmişdir. Yenə də norvecli səyyah Raul Amundsen «Yoa» gəmisində (1903-1906) Amerikanın 

şimal  sahillərini  dolanaraq  Berinq  boğazından  kecib  San-Fransiskoya  gəlmişdir.  Beləliklə,  Amundsen  ilk  dəfə 

Şimal-Qərb kecidi (Hindistana və Cinə gedən yol) adlanan yola cıxmışdır.  

XIX  əsrin  sonuna  yaxın  Yerin  qutblərini  kəşf  etmək  uğrunda  mubarizə  ozunun  kulminasiya  noqtəsinə  catır. 

Ozu də bu yarışda on plana elmi maraqlardan daha cox yox, milli və şəxsi nufuzlar cəkilmişdir.  

Amerikalı  Robert  Piri  (1856-1920)  həyatının  23  ilini  Şimal  qutbunun  oyrənilməsinə  həsr  etmişdir.  Bir  necə 

ciddi cəhətlərdən sonra Robert Piri nəhayət, 1909-cu ildə tarixdə ilk dəfə olaraq Şimal qutbundə olur.  

Cənub qutbunə isə kimin tez catacağı uğrunda gedən mubarizə faciə ilə nəticələnir. Norvecli Raul Amundsenin 

başcılıq etdiyi ekspedisiya itlər qoşulmuş xizəklərlə 1911-ci ilin dekabrında Cənub qutbunə catır, orada məktub və 

cadır  qoyub  geri  donur.  At  qoşqu  heyvanları  qoşulmuş  xizəklə  yola  duşən  ingilis  Robert  Skotun  (1868-1912) 

ekspedisiyası bir aydan sonra gəlib cənub qutbunə catır və burada Norvec bayrağını gorur. İngilislər gecikdiklərinə 

gorə mənəvi cəhətdən dərin sarsıntı kecirirlər və geri qayıdarkən yolda həlak olurlar.  

Beləliklə, qutblərin  kəşfi  uğrunda gedən boyuk  epopeya başa catır, lakin  həmin dovrdə onların elmi cəhətdən 

oyrənilməsi  hələ  aparılmırdı.  Yalnız  sonralar  yeni  texniki  avadanlıqlarla  təchiz  olunan  ekspedisiyalar  Arktika  və 

Antarktikanın əsaslı oyrənilməsinə başlayırlar.  

XIX  əsrin  sonu,  XX  əsrin  başlanğıcında  Rusiyada  coğrafiya  elminin  inkişafı  rus  coğrafiya  məktəbinin  əmələ 

gəlməsi  ilə  səciyyələnirdi.  Bu  baxımdan  rus  alimi  D.N.Anucinin  (1843-1923)  yaratdığı  məktəb  xususilə  secilirdi. 

Anucin  yuksək  ixtisaslı  kadrların  yetişdirilməsində  boyuk  əhəmiyyəti  olan  universitet  coğrafiya  məktəbini 

yaratmışdır.  Bu  məktəb  əvvəlcə  Moskva  Universitetində  yaranmış,  onun  təsiri  ilə  sonralar  Rusiyanın  digər 

universitetlərində məktəblər meydana gəlmişdir.  

1884-cu  ildə  Moskva  Universitetində  tarix  və  filologiya  fakultəsində  coğrafiya  kafedrası  acılır.  Ona  rəhbərlik 

etmək  ucun  D.A.Anucin  dəvət  olunur.  Sonralar  bu  kafedra  coğrafiya,  antropologiya  və  etnoqrafiya  kafedrasına 

cevrilir  və  fizika-riyaziyyat  fakultəsinin  təbiət  şobəsinə  kecirilir,  kafedranın  nəzdində  coğrafiyanın  muxtəlif 

sahələrini  əhatə  edən  yeni  fənnlərin  tədrisinə  başlanır.  Alim  burada  umumi  fiziki  coğrafiya,  Rusiyanın  fiziki 

coğrafiyası,  xarici  olkələrin  coğrafiyası,  yerşunaslığın  tarixi,  Rusiyanın  etnoqrafiyası,  umumi  etnoqrafiya, 

antropologiya  və  s.  kimi  fənnlərdən  muhazirələr  oxuyur.  Sonralar  Anucinin  səyi  sayəsində  coğrafiyanın  tarixi  və 

metodologiyası,  hidrologiya,  kartoqrafiya,  geomorfologiya,  diyarşunaslıq  və  başqa  fənnlər  də  tədris  planına  daxil 

edildi.  

Kafedrada  aparılan  ilk  elmi  iş  antropologiya  və  etnoqrafiyaya  aid  olmuşdur.  D.N.Anucin  insanın  mənşəyi, 

qədim  tarixi,  etnogenezisi  və  muxtəlif  xalqların  həyatı  və  mənşəyi  problemlərinin  oyrənilməsinə  boyuk  maraq 

gostərmişdir. Onun coğrafi əsərlərində insan problemləri on planda olub, həm umumi hissədə (yerşunaslıqda), həm 

də xususi hissədə (diyarşunaslıqda) cox muhum yer tutur. D.N.Anucin praktika ucun labud olan orijinal və konkret 

tədqiqatların  aparılmasını  coğrafiya  elminin  əsas  vəzifələrindən  və  onun  inkişafı  ucun  əsas  şərtlərindən  biri  hesab 

etmişdir. Bu məqsədlə o Volqanın və Qərbi Dvinanın yuxarılarını coğrafi cəhətdən oyrənmişdir. Bu cayların yuxarı 

axarının gəmicilik ucun və Rusiyanın Mərkəzi rayonunun icməli su ilə təmin edilməsi ucun boyuk əhəmiyyəti var 

idi. Həmin tədqiqatların nəticələri onun bir sıra əsərlərində şərh edilmişdir.  

Alim Rusiyada limnologiya (golşunaslıq) elminin əsasını qoymuş və oz tələbələrini də bu sahəyə yonəltmişdir. 

O,  golə  butov  coğrafi  sistem  kimi  baxıb  onun  relyefdən,  cay  şəbəkəsinin  konfiqurasiyasından,  yeraltı  suların 

rejimindən,  iqlimindən,  insanın  fəaliyyətindən  və  s.  amillərdən  asılı  olduğunu  qeyd  edirdi.  A.N.Anucinin 

coğrafiyanın metodologiyası və elmi tədqiqat metodları haqqındakı mulahizələri coğrafiya elminin tarixində muhum 

yer  tutur.  O,  qeyd  edir  ki  muasir  coğrafiya  qapalı  elm  olmayıb  hər  biri  ayrı-ayrılıqda  inkişaf  edə  bilən  bir  sıra 

elmlərin kompleksidir. Bu cəhətdən coğrafiya mustəsna deyildir. Bir cox elm sahələri də zaman kecdikcə yeni elm 

sahələrinə bolunmuşdur.  

Onun  fikrincə,  coğrafiya  iki  hissədən  –  umumi  coğrafiyadan  (yerşunaslığdan)  və  xususi  coğrafiyadan 

(diyarşunaslıqdan) ibarətdir. Umumi coğrafiyaya o, astronomik coğrafiyanı (riyazi coğrafiyanı), geofizikanı (yerin 

fizikasını),  fiziki  coğrafiyanı  (oroqrafiya,  okeanoqrafiya,  iqlimşunaslıq),  bioloji  coğrafiyanı  və  insan  coğrafiyasını 

aid edirdi.  

A.N.Anucin Rusiya coğrafiyasına xidmət edən boyuk elmi məktəb yaratmışdır. Bu məktəbin yetişdirmələrindən 

L.S.Berq, 

A.S.Barkov, 

V.V.Boqdanov, 

M.A.Boqolepov, 

M.S.Bodnarski, 

A.A.Borzov, 

S.Q.Qriqoryev, 

A.N.Cavaxaşvili,  A.A.İvanovski,  B.F.Dobrınin,  A.A.Kruber,  S.V.Cefranov,  İ.S.Şukin  və  b.  coğrafiya  elminin 

inkişafında boyuk rol oynamışlar.  

Rusiyada  coğrafiya  elminin  inkişafına  guclu  təsir  gostərmiş  alimlərdən  biri  də  V.V.Dokucayev  olmuşdur 

(1846-1903).  L.S.Berq  onu  yuksək  qiymətləndirmiş,  coğrafiyanın  muasir  istiqamətinin  banisi  hesab  etmişdir. 

B.B.Polınov isə Dokucayevi oz dovrunu qabaqlayan coğrafiyacı adlandırmışdır.  

Dokucayev  coğrafiyada  landşaftlar  nəzəriyyəsinin  ən  gorkəmli  numayəndələrindən  biri  idi.  Landşaftın 

mənşəyini və inkişafını oyrənən bu nəzəriyyə coğrafi obyektlərin murəkkəb qarşılıqlı əlaqələrini aydınlaşdırır, orada 

gedən  prosesləri  dərk  edir,  bu  prosesləri  yalnız  məkan  cəhətdən  deyil,  zamana  gorə  də  araşdırır.  Beləliklə  də  oz 

dovrunu xeyli qabaqlamış alim coğrafiyanı yeni baxımdan izah edir. 1879-cu ildə «Rus torpaqlarının kartoqrafiyası» 

adlı kitabını nəşr etdirən Dokucayev, hələ o zaman belə bir muddəa irəli sururdu ki, torpaqların tipləri və coğrafiyası 

planetimizin  tarixi  ilə  genetik  cəhətdən  sıx  bağlıdır.  Onun  rəhbərlik  etdiyi  ilk  boyuk  kollektiv  col  işlərindən  biri 

(1882-1885) Nijeqorodsk quberniyasının torpaqlarının iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsi işinə həsr edilmişdir. Bu 

iş ucun hazırlanan proqram qiymətli tədqiqat usulunun numunəsi idi. Nijniy-Novqorod ekspedisiyasının materialları 

coxlu  xəritələrlə  birlikdə  14  cilddə  cap  olunmuşdur.  Ekspedisiyanın  gedişində  torpaqşunaslığın  əsas  muddəaları 

işlənib hazırlanmışdır. Bu muddəaların məğzi odur ki, torpaq iqlimdən, relyefdən, ana  suxurlardan (geologiya) və 

orqanizmlərin  fəaliyyətindən  asılı  olan  mustəqil  təbii-tarixi  cisimdir.  Sonralar  belə  bir  ekspedisiya  Poltava 

quberniyasında  da  (1888-1894)  aparılmışdır  ki,  onun  da  materialları  16  cilddə  iri  miqyaslı  xəritələrlə  nəşr 

olunmuşdur. Aparılan hər bir ekspedisiya Dokucayevin tələbələri və əməkdaşları ucun cox gozəl kompleks tədqiqat 

tərkibi  idi.  Peterburq  universitetində  bu  məlumatların  bazasında  xususi  torpaq  qiymətləndirmə  laboratoriyası 

yarandı.  

Ucuncu  boyuk  kollektiv  col  işi  Rusiyanın  collərində  su  və  meşə  təsərrufatının  oyrənilməsinə  və  saya 

salınmasına həsr olunmuş  xususi ekspedisiya  idi (1802-1897). 1891-ci  ilin guclu quraqlıq və  aclığından sonra  işə 

başlamış bu ekspedisiya quraqlıqla mubarizə aparmaq ucun cox iş gordu. O, collərin təbii təbii ehtiyatlarını, xususən 

su  ehtiyatlarını  və  torpaqlarını  oyrəndi  və  quraqlığın  qarşısını  almaq  ucun  dəyərli  təkliflər  irəli  surdu.  Bu 

ekspedisiyanın nəticələri 18 buraxılışdan ibarət «Əsərlərdə oz əksini tapdı.  

Dokucayevin  elmi  yaradıcılığının  və  ideyalarının  inkişafının  ən  yuksək  zirvələrindən  biri  onun  «Rus 

qaratorpağı» (1883) əsəridir. O, bu əsərində yazırdı ki, Qaratorpaqların dəqiq coğrafiyası olmadan onların mənşəyi 

haqqındakı  məsələni  duzgun  həll  etmək  olmaz;  Rusiyada  məlum  olan  yabanı  bitkilərin  və  vəhşi  heyvanların 

yayılması torpaqların coğrafiyası ilə əlaqədardır.  

Alim  ilk  dəfə  olaraq  oroqrafik,  geoloji  və  tarixi  xususiyyətlərinə  gorə  Rusiya  Qaratorpağının  təbii 

rayonlaşdırılmasını  aparmış,  hər  rayonun  dəqiq  xarakteristikasını  vermiş,  torpağın  quruluşu  və  qalınlığı  ilə  relyef 

arasındakı əlaqələri gostərmiş, qaratorpaqların məkan və zaman munasibətlərini aydınlaşdırmışdır.  

Dokucayev torpağın təbii-tarixi cisim olması, torpağın yaşı və inkişaf surəti anlayışlarını elmə daxil etmişdir. 

Onun  fikrincə,  torpaq  mustəqil  təbii  torəmə-cisim  olub,  suxurların,  iqlimin,  bitki  və  heyvanat  aləminin,  olkənin 

geoloji yaşının və məhəllin relyefinin əlaqədar məcmusunun məhsuludur. Başqa sozlə, torpaq ana suxurun, iqlimin, 

orqanizmlərin zamana zərbinin (vurulmasının) funksiyasıdır (hasilidir). Alim oz elmi konsepsiyasına uyğun olaraq, 

ilk  dəfə  torpaqların  inkişafı  proqnozunu  vermişdir.  O  gostərirdi  ki,  bu  proqnozu  obyektlərin  və  təbii  hadisələrin 

yaşını,  onların  inkişaf  surətini  oyrənməklə  zamanın  və  məkanın  analizi  və  sintezi  sayəsində  vermək  olar. 

V.V.Dokucayev Rusiyada baş verən 1891-ci il quraqlığını və məhsul qıtlığını izah etməyə yonəldən «Bizim collər 

kecmişdə  və  hazırda»  əsərində  quraqlıq  kimi  bəlanın  səbəbini  iqlimin  dəyişməsində  deyil,  insanların  təbii  muhiti 

korlamalarında, meşələrin qırılmasında, insanın colə mənfi təsirində gorurdu. Hər şeydən əvvəl, collərə su cıxarmağı 

və  su  ehtiyatlarını  qorumağı  vacib  hesab  edirdi.  Bu  məqsədlə  də  cayların  axarını  nizama  salmağı,  yarğanları, 

qobuları  ləğv  etməyi,  su  ehtiyatlarını  qorumağı,  suni  gollər  yaratmağı,  artezian  quyuları  qazmağı,  meşə  salmağı, 

əkinciliyi nizama salmağı, yeni şəraitə muvafiq aqrotexniki usullardan istifadə etməyi və hər yerin təbiətinə muvafiq 

mədəni  bitkiləri  secməyi  lazım  bilirdi.  O,  hər  sahənin  xarakterini,  4-5  il  ərzində  onun  fiziki  və  iqtisadi  coğrafi 

xususiyyətlərini  kompleksliliyini  oyrənməyi  və  bunun  ucun  olkədə  təcrubə  stansiyaları  şəbəkəsi  yaratmağı  təklif 

edirdi.  

V.V.Dokucayev  yeni  torpaqların  əmələgəlmə  səbəbini  canlı  aləmlə  cansız  aləmin  munasibətində  gorurdu. 

Yaradıcı  insanı  bu  munasibətlərin  ən  yuksək  zirvəsi  hesab  edirdi.  O,  zonallıq  qanununu  kəşf  etməklə 

torpaqşunaslığın əsası sayılan yeni bir elmi-təbii qurşaqlar (zonalar) haqqında elm yaratdı. Bu daha cox coğrafiyaya 

aid məsələ idi.  

Alim  təbii  zonanı  təbiətin  muxtəlif  elementlərinin  qanunauyğun  və  qarşılıqlı  əlaqələrinin  təzahur  sahəsi  kimi 

muəyyən  etmişdir.  Əlaqələri  oyrənmək,  zonalıq  daxilində  təbii  elementlərin  və  təbii  hadisələrin  qarşılıqlı 

əlaqələrinin  qanunauyğunluğunu  acmaq  deməkdir.  Başqa  sozlə,  coğrafi  zona  murəkkəb  təbii  kompleksdir. 

Dokucayev gostərirdi ki, torpaq butun təbiətin guzgusudur. O, Yerin şimal yarımkurəsində hər birinin ozunəməxsus 

aqrotexniki təsərrufat qaydaları, elmi təcrubə stansiyaları, xususi vəzifələri olan 5 təbii zonaya ayırmışdır. Hər zona 

muxtəlif  fiziki  coğrafi,  geoloji,  tarixi  həm  də  iqtisadi  fərqlərə  malikdir.  Bu  fərqləri  dərindən  və  dəqiq  oyrənmək 

tələb olunur. V.V.Dokucayevin zonalar haqqında soylədiyi  fikirlər indi də oz əhəmiyyətini itirməmişdir. O yazırdı 

ki,  nəzərdən  kecirilən  təbii  zonanın  kənd  təsərrufatının  istiqaməti,  həmcinin  təcrubə  sahələrinin  məqsədi  və 

vəzifələri, aqronomik məktəblər onun yerli şəraitinə – fiziki coğrafiyasına, tarixinə, etnoqrafiyasına və iqtisadiyyatın 

ən xırda məsələlərinə uyğun kəskin zonal xarakter daşıyır.  

V.V.Dokucayev  tərəfindən  ayrılan  və  aşağıda  gostərilən  zonalar  sadəcə  təbii  kompleksin  təsviri  deyil,  o  eyni 

zamanda  hər  zonaya  muvafiq  əkinciliyin  umumi  qaydasının,  bitkilərin  məqsədyonlu  yerləşdirilməsinin 

qanunauyğunluğunun  tapılması  idi.  Dunyanın  əsas  zonalarını  (Şimal  yarımkurəsində)  Dokucayev  aşağıdakı  kimi 

muəyyənləşdirmişdi: