Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci il tarixli əmri ilə

5.3 MDB məkanında muasir coğrafiyanın inkişafının ikinci mərhələsi (1945-1980- ci illər)  

İkinci  Dunya  muharibəsindən  sonra  olkə  coğrafiyacıları  qarşısında  dağıdılmış  rayonların  xalq  təsərrufatının  bərpası  və 

inkişafını  təmin  edən  təbii  ehtiyatların  və  təbii  şəraitin  dərindən  oyrənilməsi,  onların  mənimsənilməsi  yolları,  ərazi  istehsal 

komplekslərinin  (ƏİK)  tədqiqi  problemləri  dururdu.  Bu  dovrdə  ərazi  planlaşdırılması,  əhali  məskunlaşdırılması,  şəhər  və 

kəndlərin  yenidən  qurulması  kimi  coğrafi  tədqiqat  sahələrinə  daha  cox  fikir  verilirdi.  Olkənin  təbii  rayonlaşdırılmasının 

dəqiqləşdirilməsinə və zonalarının tədqiqinə, təbii komplekslərin kəmiyyət və keyfiyyət gostəricilərinin geokimyəvi, geofiziki və 

riyazi usullarla oyrənilməsinə başlandı. Bunlarla bağlı təbii şərait və təbii ehtiyatlar haqqında geniş və dəqiq məlumatlar verən 

muhəndis  coğrafiyası  kimi  yeni  sahə  yarandı.  Qar  ortuyu,  buzlaqlar,  yağmurlar,  sel,  eroziya  kimi  təbii  fəlakətləri  torədən 

hadisələrin mənşəyi tədqiq edilərək bu bəlalara qarşı mubarizə yolları axtarılmağa başlandı.  

Sovet  elmi  okeanların  və  dəniz  dibinin  morfologiyasını,  okeanların  təbii  prosesləri  və  iqtisadi  potensialının 

oyrənilməsi işində xeyli muvəffəqiyyətlər əldə edildi. Olkədə təbii coğrafi problemləri insan ekologiyası ilə əlaqəli 

surətdə həll edilirdi. Butun bunları əks etdirən tematik xəritələr tərtib olunurdu.  

Dunya  və  SSRİ-nin  fiziki  və  iqtisadi  coğrafiyasının  spesifik  xususiyyətlərini  əks  etdirən  boyuk  atlaslar  nəşr 

edilirdi.  Riyazi  metodlar,  modelləşdirmə,  elektron  hesablama  maşınlarından  geniş  istifadə,  aerofotoşəkillərdən, 

Yerin  kosmik  gəmilərdən  aparılan  muşahidələrindən  və  kosmik  şəkillərdən  istifadə  olunması  coğrafi  tədqiqatlarda 

geniş vusət aldı.  

Olkənin coğrafiya elmi qabaqcıl elmlər sırasında surətlə inkişaf edir, beynəlxalq coğrafi konqreslərdə  yuksək nufuz 

qazanırdı. Bu elm sahəsində aparılan işlərin nəticələri kecmiş SSRİ-nin coğrafiya cəmiyyətinin qurultaylarında, muttəfiq 

respublikaların coğrafiya cəmiyyətlərinin iclaslarında, elmi  muşavirələrdə  və seminarlarda  muzakirə olunurdu. Məsələn, 

«Antropogen  dəyişikliklərin  elmi  proqnozları  və  ətraf  muhitin  qorunması»,  «Regional  inkişafın  elmi  əsasları», 

«Urbanizasiyanın  coğrafi  əsasları  və  şəhərlərin  coğrafiyası»,  «Muasir  elmi-texniki  tərəqqi  dovrundə  coğrafiya  elminin 

vəzifələri», «Ərazi istehsal kompleksinin modelləşdirilməsi» və s. kimi movzuların muzakirələri kecirilmişdir.  

Son  zamanlar  coğrafiya  praktiki  əhəmiyyətli  məsələlərin  həllinə  daha  cox  diqqət  yetirir.  Bu  elm  ərazi 

baxımından  təsərrufatın  təşkili,  əhalinin  məskunlaşması,  təbii  ehtiyatlar  potensialının  təyini,  muxtəlif  ekoloji 

problemlərin  həlli  kimi  məsələləri  yeni  metodlarla  daha  dərindən  tədqiq  edir.  Getdikcə  daha  cox  qlobal  coğrafi 

problemlərin həllinə, okeanların, atmosferin, biosferin, ekologiyanın oyrənilməsinə diqqət artırılır.  

Kecmiş  SSRİ  məkanında  puxtələşmiş,  dunya  miqyasında  tanınmış  boyuk  nəzəri  və  praktiki  əhəmiyyəti  olan 

coğrafiya  məktəbləri  yaranmışdır.  Sankt-Peterburq  və  Moskva  Fiziki  coğrafiya  məktəblərin  əsas  elmi  istiqaməti 

landşaftların tədqiqinə yonəltmiş və coğrafi muhitin, təbii unsurlərin qarşılıqlı əlaqələrindən yaranmış kompleksləri (təbii 

kompleksləri) və onların istehsala, insan həyatına necə təsir etməsini qiymətləndirmək ucun elmi əsaslar hazırlamışdır.  

Fiziki  coğrafiya  landşaft  metodu  vasitəsilə  təbiətin  muxtəlif  tərəflərini,  elementlərini,  hadisə  və  proseslərini 

tədqiq edərək, təbii komponentlərin qarşılıqlı əlaqələrini, muasir coğrafi prosesləri tarixi inkişafda oyrənir. L.S.Berq 

və  A.A.Borzov  landşaftları  oyrənərkən  adda-buddalığı  (diskretliyi),  fasiləsizliyi  və  komponentliyi  bir-birilə 

əlaqələndirərək  tədqiqat  kompleksi  yaratmış,  landşaftları,  onların  komponentlərini  tarixi  və  coğrafi  qanunların 

zəminində oyrənməyi təklif etmişlər.  

L.S.Berq  ozunun  qiymətli  əsərlərində  landşaftşunaslığın  və  fiziki  coğrafiyanın  muhum  problemlərini  həll 

etmişdir.  

A.A.Borzov  oz  əsərlərində  təbiətdə,  xususilə  insaniləşən  təbiətdə  baş  verən  dəyişmə  proseslərinə  cox  boyuk  fikir 

vermişdir.  O,  yaradıcılığında  fiziki  coğrafiyanın  nəzəri  məsələlərinin  dialektik  həllinə  boyuk  səy  gostərmiş,  təbiətdən 

səmərəli  istifadə  olunmasını,  onun  gələcək  nəsillər  ucun  muhafizəsini  tovsiyə  etmişdir.  Fiziki  coğrafiya  ilə  iqtisadi 

coğrafiyanı  sıx  əlaqələndirməyi,  elmdə  geniş  sintez  aparmağı,  coğrafi  hadisələrin  və  obyektlərin  proqnozlarını  verməyi 

lazım bilən alim, coğrafiya nəzəriyyəsinə əməli coğrafiyanı və xəritəşunaslığı da bağlamağı zəruri hesab edirdi.  

Bu  iki  alimin  təsiri  ilə  fiziki  coğrafiya  elmi  xeyli  inkişaf  etmiş,  şaxələnmiş,  onlarla  yeni  sahələri  əmələ  gəlmişdir 

(geomorfologiya,  iqlimşunaslıq,  hidrologiya,  qlasiologiya,  biocoğrafiya  və  s.).  Bu  sahələrin  muhum  xususiyyətləri 

insanların təsərrufat fəaliyyətinə musbət təsir edən tədqiqatlara ustunluk verilməsidir. Hazırda fiziki coğrafiya sahəsində 

fəaliyyət  gostərən  alimlər  calışırlar  ki,  yeni  metodlarla,  kəmiyyət  və  keyfiyyət  gostəriciləri  ilə  təbii  muhitə  antropogen 

təsirləri  qiymətləndirməklə  fiziki  coğrafiya  elmində  ekolojiləşdirmə  prosesini  quvvətləndirsinlər.  L.S.Berq,  A.A.Brozov 

həm də yaxşı geomorfoloq idi.  

Sovet  geomorfologiyasının  inkişafında  Y.S.Edlşteyn,  İ.S.Şukin,  İ.P.Gerasimov,  K.K.Markov  və  başqaları 

boyuk rol oynamışdır.  

Son  zamanlar  fiziki  coğrafiyada  B.B.Polınovun  rəhbərlik  etdiyi  geokimya  istiqaməti  bu  elmin  tərəqqisində 

boyuk əhəmiyyət kəsb etmişdir. Bu istiqamət landşaftşunaslığın nəzəri əsaslarını xeyli mohkəmləndirmişdir.  

Geomorfoloqlar  litosferdə  maddələrin  hərəkət  qanunauyğunluğu,  litosferin  səth  quruluşu,  relyefin  ərazi 

formaları və onların dinamikası və s. kimi problemlər uzrə boyuk elmi-tədqiqat işləri aparmışlar.  

Geokimyəvi,  bioloji  resursşunaslıq  (L.N.İlin),  ekzogen  proseslərin  oyrənilməsi  kimi  yeni  istiqamətlər 

genişlənməkdədir. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, hazırda coğrafiyanın bu və digər sahələrində də tədqiqatlar yeni 

dəqiq metodlara (o cumlədən kosmik, muxtəlif riyazi metodlar) yiyələnməklə, zəngin informasiya bazasına malik olmaqla 

aparılır.  Bu,  muasir  iqlimşunaslıq  tədqiqatlarında  daha  yaxşı  hiss  edilir.  İqlimşunaslıq  xalq  təsərrufatı  ucun  əhəmiyyətli 

olan qar və buzların mənşəyi və ehtiyatı məsələlərini, daimi donuşluğun atmosfer və okeanlarla əlaqəsini diqqətlə oyrənir. 

İqlimindən və meteoroloji şəraitdən asılı olaraq buzlaqların dəyişməsi, dəniz buzlarının, qar ortuyunun təkamulu və s. kimi 

məsələlər  həll  edilir.  Muasir  iqlimşunaslıqda  korrelyasiya  metodundan  istifadə  edərək,  qədim  iqlim  şəraitinin  bərpa 

edilməsinin mumkunluyu problemləri oyrənilir.  

İqlim  dəyişmələrinin  təbii  və  iqtisadi  sistemlərə  təsiri,  xususilə  bu  dəyişmələrin  kənd  təsərrufatı  bitkilərinin 

yerləşdirilməsinə  və  onların  məhsuldarlığına  təsiri  iqlim  enerjisindən  səmərəli  istifadə  edilməsinin  ərazi  fərqləri, 

atmosferdə  sənaye  tullantıları  (CO2)  və  tozların  artması  ilə  əlaqədar  baş  verən  proseslər  və  bu  proseslərin  nəticəsində 

meydana gələn iqlim dəyişmələrinin oyrənilməsinin cox boyuk praktik  əhəmiyyəti vardır.  İqlimi  əmələ  gətirən amillərin 

səciyyələndirilməsi,  iqlimin  rayonlaşdırılması,  iqlimin  təbii  potensialının  təsərrufat  noqteyi-nəzərdən  qiymətləndirilməsi, 

iqlim dəyişmələrinin informasiyası və iqlimin proqnozlaşdırılması vəzifələri muvəffəqiyyətlə həyata kecirilir.  

İqlimşunaslığın  muhum  tədqiqat  obyektlərindən  biri  də  Şimal  və  Cənub  qutblərində  hava  dəyişmələrini 

oyrənməkdir. Bununla əlaqədar daimi donuşluğun, buz ortuyunun iqlimin formalaşmasına və dəyişmələrinə təsiri də 

diqqət mərkəzində olmuşdur.  

İqlimşunaslığın  ilk  boyuk  tədqiqatcılarından  biri  A.A.Kaminski  olmuşdur.  O,  Monqolustan,  Qafqaz,  Krım, 

Baltiksahili  rayonlarda  iqlim  şəraitini  oyrənmiş,  olkədə  hidrometrologiya  işinin  yaranmasında,  meteoroloji  stansiyaların 

təşkilində  xususi  rol  oynamışdır.  B.P.Alisov  iqlimin  təsnifatı  və  iqlim  rayonlarının  sirkulyasiyası  prosesi  və  s.  haqqında 

cox  qiymətli  tədqiqatlar  aparmışdır.  Dunya  coğrafiyasında  istilik  balansının  hazırlanmasında  və  istilik  rayonlarının 

muəyyənləşdirilməsində M.İ.Budıkovun da xidmətləri boyukdur.  

Biosferdə və ərazi sistemlərində maddələr dovranı haqqında yeni təsəvvurlər yaranmışdır. Akademik V.İ.Vernadski 

(1863-1945)  omrunun  cox  hissəsini  təbiətdə  kimyəvi  elementlərin  həyatını,  yer  səthində,  kosmosda  paylanması 

qanunauyğunluqlarını,  onların  sahə  kombinasiyalarını  və  planetimizin  təbəqələrində  bir  yerdən  başqa  yerə  hərəkətini 

(miqrasiyasını), bu hərəkətin tarixini oyrənməyə sərf etmişdir. O, coğrafiyacı olmasa da, kimyəvi elementlərin miqrasiyası 

ilə  bağlı  yer  qabığında  boyuk  kimyəvi  muvazinət  sistemlərinin  yaranmasını  və  bu  sistemlərdən  ən  muhumu  olan  canlı 

aləm,  yerin sferalarının həcmi, ağırlığı, kimyəvi tərkibi, enerjisi və onlara muvafiq sahələri oyrənməklə yerşunaslığın bir 

cox vacib məsələlərinə toxunmuşdur.  

V.İ.Vernadski eyni zamanda coğrafiyada tarixilik, ərazilik, ardıcıllıq, coxtərəflilik və s. amilləri nəzərə almaqla, 

obyekt  və  hadisələrin  tədqiq  yollarını  gostərmişdir.  Biosferin  əsas  quvvəsini  o,  canlıların  təkamulundə  gorurdu. 

V.İ.Vernadski  məkan  və  zaman  problemi,  biosferin  inkişafında  canlıların  təkamulu,  təbiəti  dəyişdirməklə  insanın 

rolu,  noosferin  təşkili  və  inkişafı,  bəşəriyyətin  gələcəyi,  elmi  fikirlərin  perspektivləri,  planetar  hadisələri, 

coğrafiyanın inkişaf yolları və digər məsələləri tədqiq etməklə coğrafiya elminin inkişafında muhum rol oynadı, O, 

coğrafiyada  biosfer,  noosfer  məfhumlarını elmi surətdə  əsaslandırmışdır. Onun  «Naturalistin duşuncələri»,  «Canlı 

və cansız təbiətin məkanı», «Biosfer» və s. əsərlərində coxlu qiymətli coğrafi fikirlər vardır.  

Vernadskinin  ardıcılı,  coğrafiyada  geokimya  məktəbinin  təşkilatcısı  B.B.Polınov  (1877-1952)  olmuşdur.  B.B.Polınov 

elmdə  ilk  dəfə  bərk  suxurların  aşınması  nəticəsi  kimi  cansız  aləmin  ayrıca  kecid  dairəsinin  olmasını  muəyyən  etmişdir.  Bu 

dairənin  xususi  qanunlarını,  enerjisini,  kimyəvi  tərkibini  oyrənmişdir.  O,  gostərmişdir  ki,  litosferin  yuxarı  qatında  baş  verən 

aşınmalarda  torpaq,  su,  hava  və  həyat  amilləri  bir-biriləri  ilə  sıx  tamasda  olurlar  və  daim  hərəkətdə  olan  materiya  ozunun 

muxtəlif  formalarını  yaradır.  Polınov  muxtəlif  olkələrdə  və  ya  rayonlarda  aşınmanın  torpaq  əmələgətirmə  prosesi  ilə  əlaqəsini 

muşahidə edib aydınlaşdırmış və litosfer nəzəriyyəsini kəşf etmişdir. O da Vernadski kimi kəmiyyət metodundan istifadə etmiş, 

litosferin  həcmini,  ağırlığını,  enerjisini,  oradakı  elementlərin  tərkibini,  miqrasiyasını  oyrənmişdir.  Bunun  nəticəsində  o, 

coğrafiyada ilk dəfə landşaftların geokimyası kimi cox əhəmiyyətli bir istiqaməti irəli surmuşdur.  

B.B.Polınova  gorə,  landşaftlar  muxtəlif  dərəcəli  fiziki-coğrafi  hadisələrin  və  amillərin  murəkkəb  genetik 

əlaqələrindən  yaranmış  dəqiq  geokimyəvi  obyektdir.  Landşaft  butov  coğrafi  obyektin  genetik  əlaqələrini  əks 

etdirərək  muvafiq  suxurların  aşınması  sayəsində  miqrasiya  olunmuş  kimyəvi  elementlərin,  yer  qabığındakı 

mineralların və yeraltı suların qarşılıqlı təsirindən yaranan birlikdir.  

Geokimyəvi  landşaftlarda  ufuqi  əlaqələrlə  bərabər  şaquli  əlaqələrdə  olur.  Polınov  bununla  da  coğrafiyada  kimyəvi 

elementlərin sahələr uzrə paylanmasından, onların miqrasiyası və coğrafi landşaftların kombinasiyalarından bəhs edən elm 

yaratmışdır.  Landşaftşunaslığın  nəzəri  və  praktiki  məsələlərinin  oyrənilməsi,  landşaft  elementlərinin  tədqiqi,  təbii 

sistemlər və onların təsnifatı sahəsindəki elmi yaradıcılıq fəaliyyəti coğrafiyanın inkişafına guclu təkan vermişdir.  

Coğrafiyanın  inkişafında  biocoğrafiya  məktəbinin  xidmətlərini  qeyd  etmək  lazımdır.  Oz  başlanğıcını  Dokucayev 

məktəbindən goturmuş biocoğrafiyanın baniləri N.İ.Vavilov, V.N.Sukacev və V.B.Socava olmuşdur. V.N.Sukacev (1880-1957) 

oz-ozunə  dəyişən,  yaxud  insan  tərəfindən  dəyişdirilən  dunyanın  bitki  sistemlərinin  inkişafını  oyrənmişdir.  O,  fitosenozun  təbii 

muhitlə  dialektik  əlaqəsini  və  onun  ətraf  muhitə  təsirini  gostərmiş,  fitosenozları  oyrənməklə  biosenoz  son  isə  biogeosenoz 

ideyasını irəli surmuşdur. Sukaceva gorə biogeosenoz biosenozun, onu əhatə edən və topoqrafik cəhətdən ona uyğun olan başqa 

təbii  komponentlərin  birliyindən  ibarətdir.  Alim  biogeosenozu  landşafta  oxşatmağa  baxmayaraq  onların  fərqini  gostərmiş  və 

qeyd etmişdir ki, landşaft fiziki-coğrafi rayonlaşma kateqoriyasıdır. Bundan fərqli olaraq biogeosenoz tipləri muəyyənləşdirilərək 

konkret biogeosenozların uzaqlığı və yaxınlığı nəzərə alınmır.  

Biogeosenoza  hərəkət  verən  quvvə,  yəni  onun  oz-ozunə  inkişafına  səbəb  olan  amil,  onun  komponentlərinin  daxili 

ziddiyyətləri və qarşılıqlı fəaliyyətidir. «Bioloji birliklərin inkişafında durğunluq olmalıdır» – deyən bəzi alimlərin fikrini 

tənqid edərək o, biologiyada daimi hərəkət və inkişaf olmasını əsas goturur. V.N.Sukacev biogeosenozun insanların xeyri 

ucun  idarə  edilməsi  problemlərini  irəli  surmuşdur.  O,  «Bitki  birlikləri»,  «Meşə  tiplərini  oyrənməyə  dair  tovsiyələr», 

«Meşə biogeosenologiyasının əsasları» və s. kimi qiymətli kitabların muəllifidir.  

V.N.Sukacevin davamcısı, muasir coğrafi problemlərin və nəzəri məsələlərin həllini praktiki surətdə həyata kecirən 

V.B.Socava  (1905-1978)  omrunun  cox  hissəsini  Sibir  coğrafiyasının  tədqiqinə  həsr  etmiş,  bu  məqsədlə  burada  bir  necə 

elmi  mərkəz  yaratmış,  geniş  ekspedisiya  tədqiqatları  aparmışdır.  V.B.Socavanın  fikrincə,  coğrafiyanın  umumi  vəzifəsi 

coğrafi muhitin strukturunu və dinamikasını oyrənməkdir. O, coğrafiyanın  vəzifəsinə kompleks tədqiqatlar aparmağı da 

daxil etmiş, təbii muhitin insanlar tərəfindən istifadə olunması yollarının axtarılıb tapılmasını, muxtəlif təbii komplekslərin 

elmi əsaslar uzrə oyrənilməsi problemlərini irəli surmuşdur.  

Biocoğrafiya  məktəbinin  ən  gorkəmli  numayəndələrindən  biri  də  akademik  N.İ.Vavilov  (1887-1943)  idi.  Mədəni 

bitkilər  və  bitki  resursları  coğrafiyası  elmi  məktəbinin  banisi N.İ.Vavilov  hələ  1926-cı  ildə  İrana,  Pamirə,  ABŞ-a,  Qərbi 

Avropaya, Əfqanıstana və Xorəzmə elmi səyahətə cıxmış, topladığı zəngin materiallar əsasında mədəni bitki mərkəzlərinə 

aid  nəzəriyyələr  irəli  surmuşdur.  O,  səyahətlər  zamanı  topladığı  bitki  numunələri  əsasında  qiymətli  və  zəngin  herbari 

fondu yaratmışdır.  

Sonrakı illər N.İ.Vavilov Aralıq dənizi sahili olkələrinə, Daxili Afrika olkələrinə, Cinə, Yaponiyaya, Tayvana, 

Koreyaya,  Mərkəzi,  Şimali  və  Cənubi  Amerika  olkələrinə  ekspedisiyalara  cıxmış,  həmcinin  MDB-nin  muxtəlif 

rayonlarını oyrənmişdir. O, 52 olkədə apardığı ekspedisiyalardan 160 min bitki novu numunələrini, o cumlədən 28 

min taxıl bitkisi novlərinin numunələrini gətirmişdir.  

Alim ekspedisiyada olduğu olkələrin və rayonların coğrafiyasını dərindən oyrənmiş və orada mədəni bitkilərin 

yerləşməsini  və  yayılmasını  coğrafi  cəhətdən  dərin  tədqiq  etmiş,  eyni  zamanda  butun  bu  olkələrdən  gətirilmiş 

toxumların fondunu yaratmışdır. O, dunyanın 5 qitəsindən 200 min toxum novu yığmışdır.  

Sankt-Peterburqun  ən  cətin  dovrlərində  belə  bir  toxumlar  muhafizə  edilmiş  və  xeyli  artırılmışdır.  İndi  toxum 

fondunda 270 minə qədər muxtəlif bitki toxumları saxlanır. Bunlardan bəziləri artıq yer uzərində yoxdur. Yalnız son 

illərdə  bu  toxumlardan  istifadə  edilərək  900  yeni  mədəni  bitki  novu  yaradılmışdır.  Vavilov  həm  də  vətəninin  ən 

bacarıqlı elmi təşkilatcılarından idi. O, 1920-ci ildə Sank-Peterburq kənd təsərrufatı elmi laboratoriyasını və az sonra 

Dovlət  Təcrubə  Aqronomiya  İnstitutu  və  Tətbiqi  Botanika  İnstitutunu  təşkil  etmişdir.  Uzun  muddət  Kənd 

Təsərrufatı  Elmlər  Akademiyasının  prezidenti,  omrunun  son  illərində  kecmiş  SSRİ  Coğrafiya  Cəmiyyətinin  sədri 

olmuşdur.  

Vavilovun  biologiya  və  biocoğrafiya  sahəsindəki  dunya  əhəmiyyətli  fikirləri  350-dən  artıq  elmi  əsərində 

toplanmışdır.  Bu  əsərlərin  arasında  «Əfqanıstanda  əkincilik»,  «Kolumbdan  qabaq  Amerikada  əkincilik 

mədəniyyəti»,  «Novlərin  əmələ  gəlməsinin  mərkəzləri»,  «Ətraf  muhitin  bitki  aləminə  təsiri»,  «Bitkilərin 

yayılmasının qanunauyğunluqları» və s. daha cox nəzərə carpır.  

Olkə  coğrafiya  elminin  inkişafında  V.P.Qluşkov-S.D.Muraveyski  hidrologiya  məktəbinin  də  muhum  rolu 

olmuşdur.  

Dovlət  Hidrologiya  İnstitutunu  yaradan  V.P.Qluşkov  daha  cox  olkənin  cay-su  rejimlərinə  insanların  boyuk 

dəyişdirici təsirinə xususi diqqət yetirmiş, «insan fəaliyyətinin hidrologiyasını» yaratmaq lazımdır təşəbbusunu irəli 

surərək yazmışdır ki, hidrologiya dəyişilmiş landşaftlarda gedən prosesləri oyrənməlidir. Cunki onlar getdikcə təbii 

landşaftları sıxışdıracaqlar. V.P.Qluşkovun L.K.Davıdov, B.A.Apollov kimi ardıcılları olmuşdur.  

Coğrafiyada hidrologiya məktəbinin yaradıcılarından biri də S.D.Muraveyski (1894-1950) idi. Boyuk ictimaiyyətci, 

coxtərəfli  biliklərə  malik  hidroloq-alim  Muraveyski  həm  də  filosof,  bioloq,  limnoloq,  riyaziyyatcı  və  xəritəşunas  kimi 

məşhur  idi.  Muraveyski  axım  prosesini  coğrafi  amil  kimi  tədqiq  etmiş,  coğrafi  komplekslərin  təşəkkulundə  coğrafi 

amillərin,  o  cumlədən  axımın  rolunu  nəzəri  cəhətdən  oyrənmiş,  axımı  murəkkəb  tarixi  proses  kimi  səciyyələndirərək 

gostərmişdir  ki,  qurudakı  suların  qarşılıqlı  əlaqələrini  muəyyənləşdirən  və  ozunəməxsus  xususi  maddələr  dovranının  bir 

prosesidir.  

Muraveyskiyə gorə, axım təbiətin, o cumlədən uzvu aləmin inkişafına guclu təsir edir; uzvu aləm də oz novbəsində 

axım  prosesini  xeyli  dəyişdirir.  O,  coğrafiyanın  ən  murəkkəb  problemlərindən  biri  olan  coğrafi  tamlıq  problemini  irəli 

surmuş, butov coğrafi sistemin məntiqi struktur modelini təklif etmişdir. O, uc muhum coğrafi amili – iqlim, axım, relyef 

və  uc  təbii  prosesi  –  aşınma,  torpaqəmələgəlmə  və  uzvu  aləmi  bu  modeldə  birləşdirmişdir.  Muraveyski  uc  coğrafi  amil 

arasında axımı birinci yerə qoymuş, bu axım nəinki su kutləsini bir yerdən başqa yerə daşıyır, həm də suda həll olunan 

duzları nəql edir, kimyəvi elementləri miqrasiya etdirir.  

«Qlobal  coğrafiyanın problemləri»  əsəri  ilə  tanınan olan  Q.P.Kalinin;  «Cayların  mənsəbi» kitabının  muəllifi 

İ.V.Samoylov və s. kimi gorkəmli alimlər hidrologiya məktəbinin işini davam etdirmişlər.  

Y.M.Şokalski-N.N.Zubov okeanologiya məktəbi dunya elmində fovqəladə hadisə hesab olunur. Bu məktəb qurunun 

təbii-ərazi sistemlərinin  kompleks  tədqiqat  metodunu  okeanlara  da  aid  etdi.  Y.M.Şokalskinin  (1856-1940)  rəhbərliyi  ilə 

okean  və  dənizlərin  fiziki-coğrafi  xususiyyətlərini,  burada  baş  verən  prosesləri  oyrənmək  kimi  boyuk  işlər  gorulmuşdur. 

O, dunya şohrəti qazanmış «Okeanlar atlası»nın tərtibcisidir. Əsərlərində butun Dunya okeanını  əhatə etmiş alim Şimal 

Buzlu  okean  dənizlərini,  Baltik  və  Qara  dənizlərini  daha  dərindən  oyrənmişdir.  Onun  «Okeanoqrafiya»,  «Fiziki 

okeanologiya» və s. əsərləri coğrafiya ədəbiyyatının qızıl fonduna daxildir.  

N.N.Zubov  (1885-1960) okeanların  və  dənizlərin  tədqiqinin  coğrafi  istiqamətini  daha  cox  inkişaf  etdirmişdir. 

«Dəniz suları və buzları», «Arktika buzları», «Dinamiki okeanologiya», «Dunya okeanı boğazları haqqında təlimin 

əsasları» kimi əhəmiyyətli kitablar yazmışdır.  

Okeanların bioloji həyatı hidrobioloq L.A.Zenkevic (1889-1970) və V.Q.Boqorov (1904-1971) tərəfindən daha 

ətraflı oyrənilmişdir.  

Son zamanlar Dunya  okeanını dənizdibi landşaftlarının və  dəniz şelflərinin oyrənilməsi,  dənizlərin sualtı təbii 

ehtiyatlarının mənimsənilməsi kimi yeni coğrafi problemlər həll edilməkdədir. Bu sahədə K.M.Petrov xeyli elmi-

praktiki əhəmiyyəti olan tədqiqatlar aparmışdır.  

Umumi  yerşunaslıq  Yer  kurəsinə  aid  fiziki-coğrafi  və  riyazi  problemləri,  Yer  qabığının  təbəqələri  arasındakı 

qarşılıqlı  munasibətləri,  yerin  bioloji  məhsuldarlığını,  xammal-yanacaq  ehtiyatlarını,  umumiyyətlə,  yerə  məxsus  coğrafi 

prosesləri  oyrənir.  Sovet  umumi  yerşunaslığının  gorkəmli  numayəndəsi  S.V.Kalesnik  (1901-1977)  Yerin  coğrafi 

qabığının  inkişaf  qanunauyğunluqlarını  landşaft  nəzəriyyəsi  ilə  bağlamışdır.  Onun  «Umumi  yerşunaslığın  əsasları»  adlı 

əsəri sovet ali məktəbləri ucun qiymətli tədris vəsaiti olmuşdur.  

Sovet  coğrafiyasının  muhum  nəzəri  və  metodiki  problemlərinin  həllində  A.A.Qriqoryevin  (1883-1968)  də 

boyuk rolu olmuşdur. O, SSRİ-nin Şimalını, Cənubi Uralı, Yakutiyanı və Kola yarımadasını, Yer kurəsinin coğrafi 

Təbəqələrinin fiziki coğrafi səciyyəsini, bu təbəqələr arasındakı qarşılıqlı əlaqələri, ətraf muhitin tiplərini oyrənmiş 

və bir sıra coğrafi qanunlar kəşf etmişdir.  

Sovet  landşaftşunaslığının  banilərindən  olan  L.S.Berq  (1876-1950)  «SSRİ-nin  coğrafi  zonaları»  kitabında 

gostərmişdir  ki,  coğrafi  landşaft  dedikdə,  sozun  geniş  mənasında,  biz  coğrafiya  elminin  əsas  vahidini,  bilavasitə 

tədqiqat obyektini, coğrafi fərdi başa duşuruk. Hər landşaft onu təşkil edən elementlərdən, bu elementlərin bir-biri 

ilə qarşılıqlı əlaqələrindən ibarətdir. Obrazlı desək, hər landşaft elə bir orqanizmdir ki, onu təşkil edən hissələr uzvu 

surətdə butovluk yaradır, butov isə hər bir hissəyə təsir gostərir. Biz landşaftın hər hansı bir hissəsini dəyişsək, onda 

butun  landşaft  da  dəyişilər.  Berq  landşaftın  iqlim  şəraitinə  təsirinin  oyrənilməsinə  daha  cox  yer  vermişdir.  Onun 

«İqlim və həyat», «İqlimşunaslığın əsasları» kitabları buna subutdur.  

L.S.Berq landşaftların insan fəaliyyətinin bəzi novlərinə, xususilə kənd təsərrufatı fəaliyyətinə təsirinin oyrənilməsinə daha 

cox  diqqət  yetirmişdir.  Lakin  bu,  o  demək  deyildir  ki,  Berq  insanların  təsərrufat  fəaliyyətini,  yaxud  onların  tarixini  və  sosial 

inkişafını landşaftın nəticəsi hesab edirdi. Berq və Borzov landşaft dəyişmələrini və onların tarixiliyini xususilə qeyd etmişdir. 

Landşaft  muəyyən  vaxt  ərzində  dəyişir  və  insan  fəaliyyəti  ilə  bu  dəyişmələrə  təsir  edir.  İnsanın  təsiri  ilə  landşaftda  baş  verən 

dəyişikliklər nəticəsində qrunt sularının vəziyyəti, bitki ortuyunun tərkibi və sıxlığı, qar ortuyunun paylanması, relyef formaları 

dəyişir,  eroziya  və  s.  proseslər  meydana  gəlir.  Bu  da  oz  novbəsində  kənd  təsərrufatının  ərazidən  istifadə  etməsinə  boyuk  təsir 

gostərir. Berq və Borzov landşaftların tarixin hansı mərhələsində əmələ gəlməsi, hansı dəyişmələri və s. məsələləri irəli surərək 

paleocoğrafiyanın əsasını qoymuşlar.  

Landşaft  geofizikası  və  umumi  lanşaftşunaslıq  sahəsində  D.L.Armand  (1905-1977)  boyuk  tədqiqat  işləri 

aparmışdır. Bu işlər oz əksini «Landşaftlar haqqında elm» kitabında tapmışdır.  

Hazırda  landşaftşunaslıq  N.A.Solntsev,  A.Q.  İsacenko,  F.İ.Milkov,  A.N.Qvozdetski  və  b.  coqrafiyacı  alimlər 

tərəfindən  inkişaf  etdirilməkdədir.  F.N.Milkov,  V.N.Ryabcikov  və  b.  landşaftların  potensial  təbii  ehtiyatlarının 

oyrənilməsinə  xususi  fikir  verirlər.  Muasir  landşaftşunaslığın  həm  antropogen,  həm  də  təbii  komplekslərin  muqayisəli 

oyrənilməsi praktiki cəhətdən cox əhəmiyyətlidir. Landşaftların ekoloji vəziyyətinin bərpası, onlardakı təbii ehtiyatlardan 

və  təbii  şəraitdən  səmərəli  istifadə  məsələlərinin  oyrənilməsi  ərazinin  səmərəli  planlaşdırılmasına  praktiki  komək  edən 

məlumatlar verir.  

Fiziki-coğrafi  rayonlaşdırma  və  onun  taksonomik  vahidlərinin  oyrənilməsi  cox  maraqlı  və  əhəmiyyətli 

məsələlərdəndir.  Bu  məsələlərlə  V.P.Semyenov-Tyanşanskiy,  A.A.Qriqoryev,  S.V.Kalesnik,  Q.D.Rixter, 

A.Q.İsacenko, N.N.Mixaylov və b. məşğul olmuşdur.  

Yuxarıda  adları  cəkilən  alimlər  oz  tədqiqatlarında  bu  və  ya  digər  dərəcədə  fiziki  coğrafi  rayonlaşdırmaya  və 

onun  taksonomik  vahidlərinə  dair  təkliflər  irəli  surmuşlər.  Həmin  alimlərin  bir  coxu  bu  təkliflər  icərisində 

komplekslərin ən boyuyu olan quru və Dunya okeanını əhatə edən ilkin başlanğıcını coğrafi təbəqədən goturən fiziki 

coğrafi komplekslərin taksonomik sistemini daha əsaslı hesab edirlər.  

Gostərilən problemlər N.İ.Mixaylovun «Fiziki-coğrafi rayonlaşdırma», M., 1985 (rus dilində) dərsliyində geniş 

izah  edilmiş  və  fiziki-coğrafi  rayonlaşdırmanın  taksonomik  vahidləri  verilmişdir  (şəkil  12).  Hər  bir  halda  dağ 

rayonları ucun adətən ozunun taksonomik sistemi təklif edilir.  

Sovet  coğrafiyasında  Baranski  –  Kolosovski  –  Vitverin  iqtisadi  və  sosial  coğrafiya  məktəbi  dunyada  oz 

tədqiqatları  ilə  xeyli  tanınmış  və  xalq  təsərrufatı  sahələrinin  inkişafına  musbət  təsir  gostərmişdir.  Bu  məktəbin 

davamcıları  olkədə  məhsuldar  quvvələrin  yerləşməsinə,  xalq  təsərrufatının  ərazi  təşkilinə  və  sahələr  uzrə 

planlaşmasına komək edən cox qiymətli tədqiqatlar aparmış və aparmaqdadır.  

Məhsuldar  quvvələrin  ərazi sistemləri,  iqtisadi  rayonların  təşkili  və  inkişafı,  sənaye  rayonları  və  sənaye  qovşaqları, 

kənd təsərrufatı arealları və rayonları məskunlaşma sistemləri, nəqliyyat qovşaqları və iqtisadi əlaqələrin və s. oyrənilməsi 

muvəffəqiyyətlə  davam  edir.  İqtisadi  və  sosial  coğrafiya  olkənin  təbii  ehtiyatlarından  və  təbii  şəraitindən  məhsuldar 

quvvələrin  inkişafı  ucun  səmərəli  istifadə,  ekoloji  tarazlığın  saxlanması,  ətraf  muhitin  qorunması  və  s.  problemlərin 

həllində fəal iştirak edir.  

Baranski-Kolosovski-Vitver məktəbi ucun səciyyəvi cəhət tədqiqatların aparılmasında tarixilik və ərazilik prinsipinə 

əməl  edilməsidir.  Bu  məktəbin  numayəndələri  iqtisadi  rayonlara  ictimai  əmək  bolgusunun  nəticəsi  kimi  baxır,  onların 

inkişafına ictimai istehsal usulunun, muəyyən sosial-iqtisadi formasiyanın həlledici təsiri baxımından yanaşırlar. Onlar oz 

tədqiqatlarında ərazi sistemlərinin mənşəyi və dinamikasını, bu sistemlərin daxili və xarici əlaqələrini oyrənməyə ustunluk 

verirdilər.