Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5. İfadə vasitələrinə görə
- Ey deyən kim, yaxşıdır etmək nisari-can ana
- Ey mənim zülm ilə könlüm kişvərin viran edən
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- ŞƏXS ADLARININ ÜMUMI XARAKTERİSTİKASI Leyla İSMAYILOVA
- Sabahın fəal insanları, cəmiyyətin gələcək kişi və qadınları üçün adqoyma məsələsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
- . İslamın gözəl ayinində, qayda-qanununda tam incəliklə ölçülüb-biçilmiş, nəzərə alınmış başqa məsələlərlə yanaşı, gözəl və xoş səslənən, yaxşı
- Uşaq üçün ən gözəl və layiqli adın seçilməsinin onun şəxsiyyətinin yaranmasında, formalaşmasında, zehni-fikri qabiliyyətinin
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
814 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 5. İfadə vasitələrinə görə: Qövsinin dilində xitablar əsasən isimlərlə, izafət və izafət tərkibləri ilə, feli sifət və feli sifət tərkibləri ilə ifadə olunmuşdur. Bunların arasında feli sifət və feli sifət tərkibləri ilə ifadə olunmuş xitablar diqqət çəkir, bunlar şairin xitab etdiyi varlığa səmimi müraciəti təsiri bağışlayır, bəzən feli sifət tərkibinin komponentlərinin inversiyası isə XVII əsr danışıq üslubunun fonunda Azərbaycan dilinin sadəliyini, şirinliyini, yeri gəldikdə obrazlılığını açıq şəkildə göstərir; məs.: Ey deyən kim, yaxşıdır etmək nisari-can ana, Yetsə növbət, düşsə fürsət, versə rüsxət yaxşıdır; Ey deyən Məcnun hanı, Məcnun mənəm, Leyli gərək, Surəti-divar çoxdur, dəhrdə məni gərək; Ey mənim zülm ilə könlüm kişvərin viran edən, Dəmbədəm bir özgə nirəng ilə bağrım qan edən; Gərçi naqisdir vücudim, feyzsiz olmaz vücud, Göz götürmə məndən, ey yoxdan məni var
çağırış bildirən ərəb mənşəli “ya” nidasının yerinə türk mənşəli “ey” nidası ilə birgə işlənməsi də danışıq dili xüsusiyyətidir, müvafiq ritm və intоnasiya ilə müşayiət еdilən bu xitablar eyni zamanda şeirin emosionallığını, ifadəliliyini və təsir gücünü artırmağa xidmət edir. FONOSEMANTİKA NƏZƏRİYYƏSİNİN FORMALAŞMASI VƏ TƏŞƏKKÜLÜ
ADPU
AZƏRBAYCAN Səsin məna ilə əlaqədar olması, onların arasında müəyyən rabitənin və məzmun vəhdətinin mövcudluğu qədim dövrlərdən diqəti cəlb etmiş bir məsələ olmuşdur. Bu barədə görkəmli filosoflar, mütəfəkkirlər, elm xadimləri müxtəlif fikirlər söyləmişlər. Həmin məsələ ilk olaraq sözün və dilin yaranması fövqündə ortaya atılmışdır. Sözdə işlənən səslərin həmin sözlərin verdiyi mənanın əmələ gəlməsində xüsusi rol oynaması haqında runlarda, Kabbalada, Upanişad mətnlərində, müqəddəs dini kitablarda bir çox fikirlər vardır. Səslə məna arasındakı əlaqə antik filosoflarının əsərlərində geniş müzakirə obyekti olmuşdur. Heraklitin fikrinə görə, sözlər əşyaların “kölgəsi”, onların obrazlarıdır. Heraklitin davamçıları ilk sözlərin necə əmələ gəlməsi məsələsində iki qrupa bölünürdülər. Onların birinci qrupu sözləri canlı və cansız təbiət obyektlərinin çıxardığı səslərin təqlidi sayırdı. Bu, sözlərin yaranmasının səstəqlidi nəzəriyyəsi adlandırılmışdır. Heraklit nəzəriyyəsinin digər davamçılarının fikrinə görə ilk sözlər şüursuz şəkildə çıxarılan səslər əsasında yaranaraq, insanın hal və təsəvürlərini ifadə etmişdir. İnsanların özlərindən asılı olmayaraq çıxardığı səslər onların halını, hissini ifadə edən sözlərə çevrilmişlər. Bu, sözlərin yaranmasının nida nəzəriyyəsi adını almışdır. Fonosemantika müasir dilçilikdə tarixən qədimliyi ilə seçilən, leksikanın öyrənilməsində geniş istifadə olunması baxımından isə yeni bir istiqamət kimi diqqət mərkəzindədir. Müasir fono- semantikanın yaranması, onunla bağlı müxtəlif məsələlərin ortaya atılması uzaq keçmişə gedir. Bu sahə səs və məna arasında əlaqənin axtarılması zəminində meydana çıxmışdır. Dilçiliyin təşəkkül tapdığı ilk dövrlərdə diqqət mərkəzinə çəkilən əsas məsələ sözün mahiyətini aydınlaşdırmaq olmuşdur. Dilə dair ən qədim fikirlər sözün forması, onun təşkilediciləri və mənasına həsr olunmuşdur. Dilin, sözün mənşəyi, mənası barədə fikirlərdə dil vahidlərinin fonetik, qrafik və semantik tərəflərinə fərq qoyulmur, onlar eyniləşdirilirdi. Rus dilçiliyində fonosemantika sahəsində yazılmış fundamental tədqiqat işi S.V.Voroninə məxsusdur. Alim 250 dildə səstəqlidi ilə yaranmış onoomatopik quruluşları araşdırmışdır. Gerçəkliyin əsas səslənmə tiplərini və onların korrelyatlarını dilin fonetik müstəvisində öyrənən S.V.Voronin səslərin differensiaı əlamətlərinə əsaslanmışdır. Müxtəlif dillərin fonoloji tərkibində variantivliyi nəzərə alaraq, S.V.Voronin ilk işlərində “fonemotip”, sonrakı tədqiqatlarında “fonotip” terminlərindən istifadə etmişdir. Onun daxil etdiyi termin fonemlərə münasibətdə invariant vahidi ifadə edir. Fonotip müəyyən artikulyasiya və ya akustik əlamətlərə görə fonemə yaxınlığı ilə seçilir. Fonosemantika tarixində S.Voronin ilk dəfə olaraq təkcə ayrı-ayrı fonemləri, yaxud differensial əlamətlərə deyil, sözlərin vokal vəm konsonantlara görə kök modellərinə (məs,cvc,vcc,vcv,ccv və s.) də diqqət yetirmiş, IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
815 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan onların ifadə etdikləri xarici səslənmə tiplərini aydınlaşdırmağa çalışmışdır. Gerçəklik səslərinin differensial akustik parametrləri (instantlar, kontinuantlar, frekvantlar və onların müxtəlif növləri) və onları dilin fonetik imkanları ilə uyğunluğu S.V.Voroninin tədqiqat işində əhəmiyyətli yer tutmuşdur. S.V.Voronin səs təqlidi ilə səs simvolizmini səs təsviri adlanan eyni bir dil prosesinin tərkibi saymış və bu prosesi dilin yaranması ilə inkişafının əsasında qoymuşdur (primar genetik motivləşmə). Qeyd etmək lazımdır ki, fonosemantika nəzəriyyəsinin formalaşması və inkişafı haqqında bir sıra dilçilərin əsərlərində xülasələr verilmişdir. Qismən geniş xülasə və şərh Ştefan Etzelin (Etzel 1983) və Marqaret Maqnusun (Magnus 1998), A.B.Mixalyovun tədqiqatlarında yer almışdır. Azərbaycan dilçiliyində fonosemantika sahəsində ilk dövrlərdə ümumi aspektli fikirlər verilmişdir. Sonralar etimologiya və ilkin köklərin bərpası ilə bağlı işlərdə (A.Ələkbərov, V.Aslanov) fonosemantik inkişafa müəyyən qədər toxunulmuşdur. F.Cəlilov Azərbaycan dilinin morfonologiyasına dair işlərdə fono- emantik inkişaf məsələləri diqqət mərkəzinə çəkilmişdir. Azərbaycan dilinin leksikasının fono- semantik inkişafı sahəsində Azərbaycan dilçiliyində ilk fundamentla tədqiqat işini prof. B.Ə.Xəlilov aparmışdır. “Azərbaycan dilində fellərin fonosemantik inkişafı” adlı doktorluq dissertasiyasında və “Fellərin ilkin kökləri” monoqrafiyasında müəllif fonosemantikanın leksikologiyaya tətbiqi məsələsini də araşdırmış, eyni zamanda fonosemantik tədqiqatlarla bağlı çox qısa və yığcam xülasə vermişdir. Amerika alimi Leonard Blumfild səslə məna arasında əlaqəyə də xüsusi yer ayıraraq yazmışdır: “Nitq səslərini mənadan təcrid edilmiş şəkildə öyrənmək düzgün deyildir. Gerçəklikdə nitq səsləri siqnallar kimi istifadə olunur. Biz dil formasının mənasını danışanın onu tələffüz etməsi və həmin tələffüz olunanın dinləyəndə hansı reaksiya yaratması halı kimi təyin edirik.” Səslə məna arasındakı əlaqə məsələsinə dair XX əsrdə aparılan tədqiqatlar yalnız səsin və dilin yaranması, səsin və dilin təbiətini müəyyənləşdirmək müstəvisindən çıxaraq daha çox elmi səciyyə almışdır. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərinə qədər fonosemantikaya dair işlərdə tədqiqatçıların irəli sürdüyü fikirlər, gəldikləri nəticələr məhdud səciyyə daşıyırdı. Belə bir cəhət, qeyd olunduğu kimi, bir tərəfdən məsələnin fəlsəfi köklərinə daha çox diqqət yetirilməsi, digər tərəfdən, mövcud faktların azlığı, natamamlığı ilə bağlı olmuşdur. Eyni zamanda, aparılmış tədqiqatlarda fonosemantikanın elmi- nəzəri əsasları, prinsipləri işlənməmişdi. XIX əsrin sonlarından başlayaraq V.El, V.Aston, V.Vundt, M.Qrammon, H.Hilmer, K.Brokkelman, X.Marçand, N.İ.Aşmarin, N.K.Dmitriyev və başqalarının əsərlərində fono-semantikanın nəzəri məsələləri daha geniş planda ifadəsini tapmışdır. Fonosemantikaya dair XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq aparılmış tədqiqat işlərində nida və səstəqlidi sözlərin fonetik, struktur, semantik, sintaktik xüsusiyyətləri, səstəqlidi sözlərin fonetik, struktur, semantik, sintaktik xüsusiyyətləri, səstəqlidi sözlərin təsnifi, səstəqlidinin funksional- kommunikativ səciyyəsi, səstəqlidi sözlərlə onların denotatları arasındakı münasibət, səstəqlidi sözlərlə imperativlər oxşar və fərqli cəhətləri və bir sıra digər məsələlər diqqət mərkəzinə çəkilmişdir. XX əsrin əvvəllərində sözlərdə səs və məna uyğunluğu, səs təqlidi, səs simvolizmi, ümumiyyətlə fonosemantikaya dair müxtəlif səpkili fikirlər səslənmişdir. Leksik sistemin fono-semantik inkişafı bir sıra anlayışların təyini və bu cür tədqiqat üçün materialın seçilməsini zəruriləşdirir. Azərbaycan dilinin leksik kateqoriyalarının fonosemantikası üçün həmin məsələləri ümumi şəkildə nəzərdən keçirmək lazım gəlir.
Sumqayıt Dövlət Universiteti sdu.qrup.974@hotmail.com AZƏRBAYCAN Cümlə bitmiş fikri ifadə edən ən böyük dil vahididir. Cümlənin fikir ifadə edə bilməsi üçün onun müxtəlif sözlərdən, cümlə təşkil edən üzvlərdən ibarət olması zəruridir. Azərbaycan dilində ədəbi dil normalarına uyğun olaraq cümlədə söz sırası mübtəda→xəbər formasında olur. Məs.Onlar tələbədir. Bu sıra normal sıra adlanır. Lakin bəzən, nitq daha emosional və ekspressiv olduqda cümlədə söz sırası dəyışır və qeyri – normal sıra yaranır. Cümlədə baş verən belə sintaktik hadisə inversiya adlanır. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
816 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Inversiya söz sırasının pozulmasıdır. Qeyd etməliyik ki, “söz sırası” anlayışı ilə “cümlə üzvlərinin sırası” anlayışı fərqlidir bunları eyniləşdirmək olmaz. Bəzən inversiyanı “cümlə üzvləri sırasının pozulması” da adlandıranlar olur. Lakin bu fikrə münasibət olaraq demək olar ki, inversiyanı cümlə üzvləri sırasının pozulması adlandırmaq düzgün deyildir. Çünki üzvlənmə zamanı söz hesab edilən köməkçi nitq hissələrinin də yerdəyişməsi baş verir və bu hadisəni cümlə üzvlərinin yerdəyişməsi adlandırmaq doğru hesab olunmaz. İnversiyaya əsasən şeirlərdə rast gəlinir. B.Vahabzadənin yazdığı misralara diqqət edək: Niyədir gecənin bu səssizliyi? Bütün yatanlarmı dərdsizdir belə... Burada yazılan “Niyədir gecənin bu səssizliyi” cümləsini nəzərdən keçirdikdə görünür ki, xəbər cümlənin əvvəllində, mübtəda isə sonda işlənmişdir.Cümlə isə normalda “Gecənin bu səssizliyi niyədir?” şəklində olmalıdır. İkinci cümlədə də həmçinin eyni söz sırası pozulmuşdur, yəni inversiya baş vermişdir. Dilimizdə cümlə üzvü vəzifəsində işlənməyən sözlər də vardır. Bunlar köməkçi nitq hissələridir ki, onların cümlədə yeri sərbəstdir. Məsələn modal sözlər istər cümlənin əvvəlində işlət, istər cümlənin sonunda heç bir məna dəyişkənliyi yaratmayacaq. Köməkçi nitq hissələrinin cümlədə yeri sərbət olsa da, nitqimizdə daha çox bu sözlərinin özünəməxsus yeri vardır. Məs: Dost bilmişik biz sən demə Pis günə yoldaş olanları... Bu misrada olan “sən demə” modal sözü cümlənin sonunda işləndikdə daha obrazlı, ahəngdar səslənir. Nitqimizdə isə biz bu cümləni daha çox bu şəkildə “sən demə, biz dost bilmişik” kimi işlənir. Məhz bu məsələlərə görə inversiyaya “cümlə üzvlərinin yerini dəyişməsi” əvəzinə “söz sırasınım pozulması” tərifini vermək daha düzgün olardı. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi inversiyada sözlərin sırası dəyişdikdə mənası dəyişmir. Dilçilikdə söz sırasinın iki əsas funksiyası vardır: Bunlardan biri sintaktik-semantik funksiya, digəri uslubi funksiyadır. Sintaktik-semantik funksiya adından göründüyü kimi cumlədə söz sırasının pozulması ilə cümlənin mənasının dəyişməsi deməkdir. Bu hadisə bir sıra dillərdə olsa da Azərbaycan dilində yalnız mübtəda ilə qeyri-müyyənlik vasitəsiz tamamlığın münasibətində özünü göstərir. Məs: Canavar insan parçalayıb cümləsində mübtəda olan “canavar” tamamlıq vəzifəsində işlənən “insan” sözü ilə yerini dəyişdikdə cümlə “ İnsan canavar parçalayıb” şəklini alır və həm məna dəyişir, həm də cümlə üzvləri sintaktik vəzifəsini dəyişir. Bayaq cümlədə mübtəda vəzifəsində işlənən “canavar” sözü yerini dəyişməklə “tamamlıq” oldu və cümlənin mənasını da dəyişdi. Söz sırasının digər funksiyası olan üslubi funksiya isə sintaktik-semantik funksiyasının əksi olar- aq söz sırası yerini dəyişdikdə məna dəyişmir. İnversiya məhz bu cür sintaktik hadisədir və şeirlərdə ahəngdarığı artırır, oxucuya, dinləyiciyə bədii zövq verir. “Baxıram ətrafa böyüyüb hamı” (B.Vahab- zadə) bu misrada mübtədanın xəbərdən sonra işlənməsi cümlədə emosionallıq, ifadəlilik yaradır və inversiya öz funksiyasın yerinə yetirmiş sayılır. Biz qeyd edirik ki, inversiya əsasen şeirlerdə olur. Yalnız bəzən yazıçı sözlərdən öz üslubuna uyğun şəkildə istifadə edir, hətta söz sırasını belə pozmaq- dan çəkinmir. Nitqin təsir qüvvəsini artırmaq məqsədiylə sözlərin adi, normativ axarını dəyişir ki, buna anakoluf deyilir. Məs: Ah İskəndər, İskəndər , axır ki gəldi İskəndər! Ümumiyyətlə, inversiya hadisəsinin öyrənilməsi və tədqiqi həmişə aktual olan məsələlərdəndir. Çünki şeir, sənət nümunələri yarandıqca inversiyaya müraciət artacaq və bəzən bu nümunələrin emosional gücü, əsas qayəsi məhz inversiya ilə nəzərə çarpacaqdır.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
817 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan ŞƏXS ADLARININ ÜMUMI XARAKTERİSTİKASI Leyla İSMAYILOVA Qafqaz Universiteti lismayilova@qu.edu.az AZƏRBAYCAN
Uşaqlarımıza qarşı ən mühüm vəzifələrimizdən biri də onu gözəl bir adla adlandırmaqdır. Bu iş hər nə qədər asan görülsə də, bir o qədər çətin və məsuliyyətli vəzifədir.Çünki verilən ad ömrünün sonuna kimi şəxsin tanınmasına, çağrılmasına bir şəxs kimi ifadə olunmasına dəlalətdir.Sabahın fəal insanları, cəmiyyətin gələcək kişi və qadınları üçün adqoyma məsələsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Müasir inkişaf etmiş ictimai elmlər, xüsusilə də elmin psixologiya, sosiologiya, pedaqogika və hətta kriminologiya kimi sahələri çoxlu nəzəri və əyani dəlillərlə sübut etmişdir ki, insan şəxsiyyəti ilə onların adları arasında qəribə və inkaredilməz bir əlaqə var. İnsanları bir-birindən fərqləndirməyə xidmət edən şəxs adlarının tarixinə gəlincə bu tarix xalqımızın dili və tarixi qədər qədimdir. Qədim yazılı nümunələrimizdən olan “Orxon Yenisey abidələri” və “Dədəqorqud Dastanlarında ” şəxs adları ilə yanaşı advermə adət-ənənələri haqqında verilən geniş məlumatda tarixi advermə ünsürləri əks olunur. Tarixboyu bu mövzunu öz əsərlərində, qeydlərində və tədqiqat sahələrində araşdıran elm xadimlərimizin də advermənin tarixi inkişaf prosesinə töhfəsi az olmamışdır. XII əsr məşhur Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi “Xəmsə”sində yüzlərlə ad və onların etimologiyası haqqında mılumat verir. Z. Bünyadov “Nəsrəddin Tusi və XIII əsrdə Azərbaycan elminin inkişafı” adlı məqaləsində Marağa rəsədxanasında fəaliyyət göstərmiş alimlərin adları haqqında xəbər verir. XIII- XIV əsrdə yaşayan məşhur tarixçimiz Fəzullah Rəşiddəddin “Cami-ət-təvarix” və “Oğuznamə”əsəsrlərində advermə ənənələrindən və anların dəyişmə tarixindən bəhs etmişdir. Orta əsrlərdə əsasən tarix kitablarında xüsusi adların geniş izah olunma ənənəsi Azərbaycanın XIX əsr ən məşhur şairi, alimi və ictimai dövlət xadimi A.Bakıxanovun “Gülüstani İrəm” əsərində davam etdirilmiş və burada bir çox adlar məna baxımından da, öz izahını tapmışdır. Tarixi inkişaf, elmi yeniliklər, heç bir sahədən yan keçmir. Adlarda zaman keçdikcə cəmiyyətin inkişafı ilə yanaşı zənginləşir, təkmilləşir, bəziləri sıradan çıxır və həyatda baş verən ictimai-siyasi, iqtisadi, mədəni hadisələrlə əlaqədar olaraq yaranan adlarla əvəz olunmuşdur. Tarixi adlar xalqın soykökünün nişanəsidir. Bu cür adlar nə qədər çox olarsa, insanların milli dəyərlərə rəğbəti bir o qədər artar. Adqoyma bir elmi sahə kimi də geniş öyrənilir və tədqiq edilir. Antropomomika adlanan bu maraqlı, eyni zamanda geniş və mürəkkəb şöbə şəxs adlarının əmələ gəlməsini, advermə ənənələrini, ad dəyişmə və onların inkişaf qanunauyğunluqlarını, ad sistemində yerini, digər adlarla qarşılıqlı əlaqəsini, leksik-semantik, üslubi, fonetik, orfoqrafik və qrammatik xüsusiyyətlərini tədqiq edir. Türk xalqları antroponimlərinin ilk dəfə olaraq sistemli şəkildə tədqiqata cəlb olunması V.A.Qordlevskinin adı ilə bağlıdır. Qədim Türklərdə ad qoyma müxtəlif şəkillərdə həyata keçirildi. Bu proses çox vacib məsələ kimi qəbul edilir, körpəyə veriləcək ad ilə onun ruhu bağlantısının sıx olduğu düşünülürdü. Hətta bu münasibətlə bir sıra mərasimlər təşkil edilir, bir qayda olaraq yaxın qəbilərələr, tanış insanlar mərasimdə iştirak edərdilər. Əvvəlcə gələn qonaqlara müxtəlif ikramlar edilir, daha sonra hər kəs yenidoğulmuşa öz hədiyyəsini təqdim edərdi. Hədiyyələr körpənin beşiyinə yığılardı. Mərasimin gedişinə uyğun olaraq daha sonra ən hörmətli qonaq, ağsaqqal və ya dini lider körpənin valideyinlərinin ricası ilə ayağa qalxar və körpəyə uyğun adı verərdi.Bəzi tayfalarda isə bizə “Dədə Qorqud” boylarından tanış olduğu kimi hər hansı bir bacarıq, üstün bir davranış sərgiləməyənə qədər şəxs adsız qalırdı. Ümumilikdə bu məsələ hər qəbilədə bir cür qəbul edilirdi. Müsəlmanlar ailəsində uşağın dünyaya gəlməsi bu ailənin həyatında ən böyük və mühüm hadisələrdən sayılır. İslamda uşaq bu ailəyə Allah tərəfindən verilən əmanət kimi qəbul olunur və bu səbəbdən xüsusi qayğı ilə bəslənilir və qorunur. İslamın gözəl ayinində, qayda-qanununda tam
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
818 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan olaraq yenidoğulmuşa müqəddəs kitabdan ad seçmək ənənəsi, dinimizin tarixində nümunəvi şəxsiyyətlər kimi tanınan peyğəmbərlərin, imamların adlarına müraciət etmək adəti də var. Müəyyən dövrdən sonra övladlarına mənalı, fərqli ad qoymaq istəyən valideynlərin əlindən tutan, onların yaxın köməkçisinə çevrilən lüğətlərə, adlarımızı saf-çürük edən tədqiqat əsərinə böyük ehtiyac duyuldu və bu sahədə xeyli işlər görüldü. Şəxs adlarının tədqiqi diqqət mərkəzinə alındı və bir sıra dilçi alimlər bu sahədə çalışmağa başladılar. Beləliklə, şəxs adları toplanıb, izahlı lüğətin tərtib oluması sahəsində müəyyən işlər görülmüşdür. Tanınmış lüğətçilərimizdən olan B.Abdullayevin 1985-ci ildə nəşr etdiyi “Azərbaycan şəxs adlarının izahlı lüğəti” kitabçası və O.Mirzəyevin “Adlarımız” əsəri bu sahədə atılan ilk addımlar kimi qiymətləndirilir. Lakin B.Abdullayevin əsərində 1000-ə qədər, O.Mirzəyevin kitabında isə 475 antroponimin izahı verilmişdir. Lüğətdə adların mənasının izahıyla yanaşı hansı dillərə mənsub olması, mənşəyi, düzgün və təhrif olunmuş formaları da verilir. Nəticə etibarı ilə doğru adı seçmək çox vacibdir. Buna görədə uşaqlarımıza gözəl, sevimli ve anlamlı adlar qoyaq, onların insanlığa faydalı bir fərd kimi yetişdirək.Uşaq üçün ən gözəl və layiqli
AZƏRBAYCAN VƏ RUS DİLLƏRİNDƏ MONOSEMANTİK SOMATİZMLƏR Elnarə MƏMMƏDOVA Bakı Slavyan Universiteti mamedova.elnara@lenta.ru AZƏRBAYCAN Hər bir dildə olduğu kimi sözlər semantik baxımdan eynicinsli deyil: bəzi sözlər bir, digərləri bir neçə leksik mənaya malikdir. Sözün əsas mənadan başqa, bir-birilə məna və mənşəyinə görə əlaqəli iki və daha artıq mənaları varsa, bu, polisemantik – çoxmənalı sözdür. Sözlərin çoxmənalılıq kəsbetməsi prosesi dildə hələ qədim dövrlərdən mövcud olmuşdur. Somatizmlər dilin lüğət tərkibinin qədim qatını təşkil etdiklərindən, təbii ki, onların böyük hissəsi çoxmənalıdır. Bu sözlər əlavə mənaları çox zaman metaforikləşmə nəticəsində əldə edirlər. Metaforikləşmə somatizmlərin digər predmet və hadisələrlə funksional, struktur, xarici bənzərliyinə görə baş verir. Lakin bədənin xaricində yerləşən üzvlərdən fərqli olaraq, daxildə yerləşən orqanların funksiyası, strukturu və xarici görünüşü haqqında insan, demək olar ki, məhdud informasiyaya malik olur. Odur ki, daxili orqanları adlandıran somatizmlərin əksəriyyəti mənaca inkişaf etməmiş təkmənalı – monosemantik sözlərdir. Somatizmlərin monosemantikliyi başqa amillərlə də bağlı ola bilər:
1. Somatizmlərin işlənmə səviyyəsinin aşağı olması, yəni gündəlik həyatda onları xatırlamağa ehtiyacın olmaması (bud, topuq və s.);
2. Bir-birini xatırladan, yaxın yerləşən və ya bir-biri ilə əlaqəsi olan üzvləri adlandıran somatizmlər arasında əvəzlənmə getməsi: bu zaman konteksdən asılı olaraq tamlıq, ümumilik ifadə edən üzvü adlandıran somatizm hissəni adlandıranın yerinə işlənir. Məsələn, çox zaman danışıqda bud, baldır yerinə ayaq deyirik, bilək yerinə qol və ya əl;
3. Dildə tabu hadisəsi – etik, mədəni baxımdan bəzi somatizmlərin dildə istifadəsinə qoyulmuş qadağa. 4. Somatizmlərin dilin öz sözləri deyil, alınma olması.
Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində aşağıdakı təkmənalı somatizmlər göstərilmişdir:Mədə– insanda və heyvanlarda qarın boşluğunun yuxarı hissəsində yerləşən həzm orqanı. Ərəb sözüdür. Vaxtilə mədə yerinə qursaq sözü işlənmişdi. Məsələn, qursağı boş olmaq –acmaq, qursağı daralmaq – yeməməkdən arıqlamaq. Bəzən qarın yerinə də qursaq işlənir. B.Əhmədov qarın və qursaq sözlərinin bir-birilə qohum olduğu qənaətindədir. Ciyər– insan və onurğalı heyvanların döş qəfəsində yerləşən |