Biologik kimyo
Yüklə 13,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
XX BOB BIRIKTIRUVCHl T O ‘QIMA BIOKIMYOSI B iriktiruvchi to 'q im a organizmning butun tanasi bo yicha tffqgjmlangan bo‘lib, u tog‘ay, pay, boylam, suyak matnksida bo ladi. Bu to‘qima buyrak jomi, siydik kanallari sohasida joylashadi, tomirlami fiksatsiya qiladi; jigar va mushak kabi parenximatoz a zolarda S a S L o bog lovchi moddaning asosini tashkil etadi. Tana vazmm taxminan 50%ni tashkil etadi. Biriktiruvchi to‘qimanmg mexanik va ushlab turuvchi vazifasi hujayra tashqarisidagi enmaydigan iplar hisobiga amalga oshiriladi. Шаг matriksga botib turuvchi yuqon pohmer birikmalardan tashkil topgan bo ‘lib, asosiy modda deb yuntiladb Erimaydigan iplar va eruvchan matriksning sinteziga javo gar uj у - xondrotsit va fibroblastlardan tashqari makrofag, semiz hujayralar va kam miqdorda differensiyalanmagan turdagi hujayralar bmktiruvchi to'qima hujayralariga kiradi. 119-rasm . Biriktiruvchi to 'q im a tuzilishi (A.I.Slutskoy sxemasi bo'yicha) I semiz hujayra; 11 retikulin tolalar; III elastiktola; IV kollagen tolala,, V fibroblast Biriktiruvchi to'qim aning barcha turlari, ularning m orfologik farqlariga qaramasdan, umumiy yagona prinsip asosida tuzilgan b o ‘lib, asosan quyidagilardan iborat: a) boshqa to‘qimalar kabi biriktiruvchi to‘qima hujayralarni saqlaydi, lekin hujayralararo modda, hujayra elementlariga nisbatan katta masofani egallaydi; b) biriktiruvchi to'qim a uchun o'ziga xos ipsimon (fibrilyar) strukturalaming mavjudligi xarakterlidir - kollagen, elastin va retikulin tolalar hujayralararo substansiya o'ram ida joylashgan (1 19-rasm); d) biriktiruvchi to'qimaning hujayralararo moddasi juda m urakkab kimyoviy tarkibga ega. Kollagen
Biriktiruvchi to‘qimaning erimaydigan iplari odam organizmida eng ko p tarqalgan oqsil — kollagendan tarkib topgan. U oqsillar um um iy miqdorining 25-33%ni, tana og'irligining taxminan 6%ni tashkil etadi. Kollagen tarkibidagi aminokislotalaming 1/3 qismini glitsin, prolin va gidroksiprolin 21%, alanin esa 1 l% ni tashkil etadi. Biriktiruvchi to‘qimani elektron mikrosko‘p yordamida o ‘rganish unda fibrillalardan tuzilgan kollagen tolalarining mavjudligini k o ‘rsatdi (120-rasm). Fibrillalar diametri 5 dan 200nm gacha bo‘lgan silindr shakliga ega. Kollagen fibrillalari tropokollagen birliklaridan tashkil topgan.
1 j _
П Ю Ш М Ш 1 2 0 -rasm . K ollagen tuzilishining turli darajalari (K on b o 'y ic h a ): 1-birlamchi struktura; 2-tropokollagen molekulasi, 3-kollagen tolasi Ular turli to‘qimalardan ajratilgan tropokollagenlar tarkibi bilan farq qilsa-da, lekin ularning hammasida glitsin ko ‘p va 5 oksilizin, 3-oksi, alfa-oksiprolin saqlaydi. H Tropokollagen molekulasi 1,5 nm kenglik va 300 nm uzunlikka ega, m olekulyar og'irligi 300000. U chta subbirlikdan tashkil topgan b oiib, ulam ing har biri taxminan 1000 aminokislota saqlovchi polipeptid z a n jird ir. A lohida z a n jir o 'ra lg a n spiral b o ‘lib, bir o ‘ram da 3 am inokislota qoldig'ini saqlaydi, uchta zanjir o‘ngga buralgan kabelga o 'x sh ay d i. Yon zanjirlardagi peptid b o g iari o ‘rtasida -C = 0 NH- vodorod bog‘larining hosil boUishi hisobiga stabillanadi. M aiu m t o ‘q im alarg a xos b o ‘lg an kollagenning to ‘rt turi topilgan, ular m olekulasini tashkil etgan tropokollagen aminokislota tarkibi bilan farqlanadi. I tur kollagen ikki xil a 1 (I) va a2 zanjirlardan tashkil topgan. Q olgan 3 tur kollagenlar bir xil 3 zanjirdan iborat - a l (II), a 1 (III), a 1 (IV ). I tur kollagen teri, suyak, boylamlarda, II tur - tog'ayda, III tur - e m b rió n terisi, q o n -to m ir d ev o rlarid a, IV tur — b irik tiru v ch i membranalarda uch-'^Hi. Kollagen fibrillalari cxir-oxir va yon-yon bogiangan tropokollagen molekulalaridan hosil b o ig an . Kollagen yuqori molekulali o'tmishdosh prokollagen holatida sintezlanadi. U tropokollagen 3 zanjirining N- va C-oxirlarida qo‘shimcha aminokislotalar saqlaydi. I tur kollagenning pro -al va pro-2 zanjirlari p o liso m a la rd a sin tezian a d i, u yerda prolin va lizin qoldiqlari gidroksillanadi. Tropokollagen a-zanjiriga nisbatan pro-a-zanjirlar u zu n ro q ; N -oxiridagi q o ‘shim cha fragm ent 20000, C -oxiridagi q o ‘shim cha fragm ent 3 5 0 0 0 mol. o g 'irlik k a ega. Qo shim cha fragmentlar uch zanjirli spiralni hosil qilmaydi. Bir-biri bilan bog lanib globulyar domenlami hosil qiladi. Qo‘shimcha N-oxir fragmentlar sistein saqlaydi; shuningdek ular tarkibida qaytariluvchi kollagensimon Gly-Pro-Hyp ketma-ketliklar bor. Faqat C-oxirdagi domenlar zanjirlar o 'r ta s id a disulfid bogM arga ega. Prokollagen m olekulalarining
protsessingi hujayra tashqarisida proteolitik ferm entlar ta’sirida bo'ladi. Bu fermentlar ikkala domenni olib tashlaydi v a natijada tropokollagen hosil bo‘ladi.
gen S b Û b Û b * ¿ f prokoH agen . O qsilning xujayra tashqartsidagi m odffikatsiyasi Kollagen fibrila» (T ) Prepetidning uzilishi
Profin va lizin qoWiqlarining gidraksilanisN 5Hyl va Asp glikozillanishi ^ PropeptkJda sisteinnhg oksidlanishi ф Uchlamchi spiralning xo si bo’Hshi Propeptidning ajralishi @ Fibftlalaming boshqariluvchi ygüisM •J j) Lys va SHylning aldigkigacha oksidlanishi (9 ) Polim er S tru k tu r? hosil qilib efcMshi m prokollagenoprolirM -diokiigenaza 114 112 {askorbatFe] rg , pfokollag*nH2in-4-dioksiflenaza 1 14 114 [askorbatFe] 13 ] protetn-kztn-ô-oksxlaM 1 4
Prokollagen va tropokollagen zanjirlari qator posttranslyatsion modifikatsiyalarga uchraydi, ular kollagenning o ‘ziga xos strukturasini sh ak llan ish id a m u h im d ir. O ksiprolin va ok silizin prokollagen m olekulasida b io sin tez davrida bo'lm aydi. U lar prolin va lizinni gidroksillanishi natijasida, kollagen mRNKsi translyatsiyasi davrida ribosom alarda polipeptid ajralguncha sodir b o ia d i va uch spiralli struktura hosil b o lg an d an keyin bu jarayon tugaydi. Gidroksillanish reaksiyalari prolingidroksilaza, lizingidroksilaza ta’sirida boradi, ular mikrosoma membranalari bilan bogiangan bo‘lib, Fe+% askorbat kislota, a-ketoglutarat, O , ishtirokida reaksiya boradi: P e p tid zanjirlaridagi prolin va lizin qoldiqlari Askorbat kislota Peptid zanjirlaridagi 4 -gidrooksiprolin v* 5-gidroksilizin qoldiqlari Askorbat kislota yetishmovchiligi asosan mezenximal hujayralar funksiyasining buzilishi bilan bogiiqdir. Kollagen va xondroitinsulfat sintezi buziladi. Hosil bo‘lgan kollagenda oksiprolin kam bo'ladi. Og‘ir kechuvchi singada biriktiruvchi to‘qima asosiy moddasining hosil b o ‘lishi buziladi, bu to ‘qima asosiy strukturalarining depolimerlanishi va erishi vujudga keladi, natijada davolangan eski yaralar ochilishi mumkin.
Kollagenning yarim yashash davri bir necha hafta, oydir. kollagenaza Kollagen >3 ta peptid zanjir Hosil bo'lgan bu peptid zanjirlarga peptidgidroksilaza ta'sir etadi, glitsin bilan Gly
Leu (Ile) H2N
COO - H2N ====== COOH + H2N ====== COOH Elastin
Elastin biriktiruvchi to‘qimaning ikkinchi asosiy oqsili. Kollagendan farqli ravishda qaynatganda jelatina hosil qilmaydi. Uning aminokislota tarkibi kollagendan farqlanadi. Elastin tolalari katta boMmagan, deyarli
sferik molekulalaming qattiq ko'ndalang b o g ia r bilan bog'lanishi natijasida qurilgan. Lizin ishtirokida k o ‘ndalang bog‘laming 2 turi aniqlangan. To'rtta lizin qoldiqlaridan desmozin va izodesmozin deb atalmish birikmalar hosil bo‘ladi. - N H ^ ^ C O - CH I (CH2)4 I CH -C O V'*NH— Desmozin
Ular ko'pincha 2 peptid zanjir o ‘rtasida hosil bo‘ladi, lekin 3 yoki 4 peptid zanjirlardagi lizin qoldiqlaridan ham hosil bo'lishi mumkin. Avval 3 lizin qoldig‘i e-aldegidgacha oksidlanadi, keyin esa to‘rtinchi lizin qoldig‘i bilan kondensatsiyalanadi. N atijada desmozin yoki izodesmozin hosil bo'ladi. Desmozin va izodesmozin ko‘ndalang bog'lar hosil q ilish d a q atn ash ad i. K o 'n d a la n g b o g 'la r hosil qilishda lizinnorleytsin ham qatnashadi. Nativ elastin iplari tripsin yoki ximotripsin ta ’sirida hazmlanmaydi, lekin pepsin ta’sirida pH 2da sekin gidrolizlanadi. Oshqozon osti bezida proelastaza ishlab chiqariladi. U tripsin ta’sirida elastazaga aylanadi va alifatik aminokislota karboksil guruhi hosil qilgan peptid bog'larini gidrolizlaydi. E lastin kollagen, proteoglikan va qator gliko- va muko'proteinlar bilan birga fibroplastlar biosintetik faoliyatini mahsuloti hisoblanadi. Hujayra biosintezini bevosita m ahsuloti bo‘lib elastin, uning o'tm ishdoshi b o ’lib esa proelastin hisoblanadi (kollagenda -
prokollagen). Tropoelastin ko'ndalang bog‘lar saqlamaydi, eruvchan. Keyinchalik tropoelastin yetilgan elastinga aylanadi, erimaydi, ko‘p miqdorda k o ‘ndalang bog'lamlar saqlaydi. Proteoglikanlar Biriktiruvchi to'qima hujayradan tashqari moddasini proteoglikanlar hosil qiladi va to ‘qima quruq massasining 30% ini tashkil etadi. Bular yuqori molekulyar og‘irlikka ega bo'lgan polianion moddalar bo‘lib, katta miqdorda turli geteropolisaxarid yon zanjirlarini tutadi. Polipeptid o ‘zan bilan kovalent bog‘langan. Oddiy glikoproteinlardan farqli ravishda proteo glik anlar 95% gacha uglevodlarni saqlaydi. 0 ‘z xususiyatlari b o ‘yicha oqsillardan k o ‘ra polisaxaridlarga k o ‘proq o‘xshaydi. Proteoglikanlar polisaxarid guruhlarini proteolitik ferment ta’sir etib ajratib olish mumkin. Bu guruhlarni avval muko'polisaxaridlar deb atalar edi. Bugungi kunda ulami glikozaminoglikanlar deyiladi, chunki ulam ing hammasi glyukozamin yoki galaktozaminni saqlaydi. Glikozam inoglikanlami 6 ta asosiy sinfi tafovut etiladi: gialuronat kislota, xondroitin-4-sulfat, xondroitin-6-sulfat, derm atansulfat, keratansulfat I va II, geparan sulfat va geparin. G ialu ro n at kislota Bu glikozam inoglikanning qaytariluvchi disaxarid birligi quyidagi strukturaga ega:
7 Molekulyar o g ‘irligi 10' dan 101 gacha. K o‘pchilik to‘qimalarda kam miqdorda uchraydi, lekin proteoglikan agregatlarini hosil qilishda m i.hm struktural vazifa bajaradi. Xondroitinsulfatlar Keng tarqalgan glikozaminlar - xondroitin-4- sulfat va xondroitin-6-sulfat N-atsetilgalaktozamin 4- yoki 6-gidroksil guruhida sulfat efirining joylashishi bilan farqlanadi: Molekulyar og‘irligi 1.104 -6.10 \ ko‘pchilik preparatlar polidispers hisoblanadi. Turli to'qimalardan ajratilgan preparatlam ing sulfatlanish darajasi turlidir. To'qimalarda xondroitin-4-sulfat yoki xondroitin-6- sulfat, yoki ularni aralashm asi boMadi. Q aytarilu v ch i disaxarid birliklardan tuzilgan zanjir polipeptid o ‘zandagi serin bilan kovalent bog'langan. Bunda qo‘shimcha fragment bo‘lib trisaxarid galaktozil- galaktozil - kisloza hisoblanadi. D erm atansulfatlar Bu glikozaminoglikanlar xondroitinsulfatlardan farqli ravishda ular molekulasida L-iduron kisiota b o ia d i va quyidagi qaytariluvchi disaxarid birliklardan iborat: D-iduron kisiota qoldig N-atsetilgalaktozamin-4- sulfat qoldig 'i Q aytariluvchi birlikda k o ‘p boim ag an miqdorda iduron kislota o ‘rn ig a g ly u k u ro n kislota b o 'lis h i m um kin. Bu glikozam inlar xondroitinsulfatlardagi kabi polipeptid o ‘zan bilan bog‘langan. K e ra ta n su lfa tla r Keratansulfat I va II quyidagi qaytariluvchi disaxarid birlikka ega: D-galaktoza qoldig 'i N-atsetilglyukozamin- qoldig ‘i 6-sulfat Lekin ular bir-biridan uglevodlami umumiy miqdori bilan farqlanadi va turli t o ‘qim alarda uchraydi. K o‘z shox qabatidan ajratilgan keratansulfat I fukoza, sial kislotasi va mannozani ham saqlaydi. Qaytariladigan birliklardan tuzilgan uning oligosaxarid zanjiri polipepid o ‘zani b ila n q on za rd o b id a g i g lik o p ro te id la rg a o ‘xshab N- atsetilglyukozaminil-asparaginil bog‘ yordamida bog‘langan. Tog'ay va suyaklardan ajratilgan keratansulfat II disaxarid birlikka kiruvchi uglevodlardan tashqari N-atsetilglyukozamin, fruktoza, sial kislota va mannozani saqlaydi. Keratansulfat II aminosaxarid zanjiri oqsil bilan serin yoki treonin orqali N-atsetilgalaktozamin bilan O-glikozid bog‘ hosil qilish orqali bog‘langan. G eparin va geparansulfat Geparin k o ‘pchilik hujayralami yuzasida bo'ladi. U shuningdek semiz hujayralami hujayra ichi komponenti hamdir. Uni qaytariluvchi disaxarid birligi quyidagi strukturaga ega: B a’zi glyukozamin qoldiqlar N-sulfat guruh o ‘m ig a N -atsetil saqlaydi. Geparansulfat o'xshash disaxarid birliklardan iborat, lekin ko'proqN-atsetil, kamroq N-sulfat guruhlami saqlaydi va O-sulfatlanish darajasini pastligi bilan xarakterlanadi. D erm atansulfat kab i D- glyukuron kislota o‘miga oz miqdorda iduron kislota saqlashi mumkin. Geparin muhim antikoagulyantdir. Proteoglikanlami oligosaxarid fragmentlari glikoziltransferazalami ketma- ket ta’siri natijasida sintezlanadi. Bu fermentlar nukleotid-uglevoddan monosaxaridlarni tegishli akseptomi boshqa uglevod yoki polipeptiddagi aminokislota qoldig'iga o'tkazilishini katalizlaydi. Oligosaxarid qism bosqichma-bosqich, bar gal 1 ta qoldiqqa uzayadi (122-rasm). Xondroitinsulfat biosintezida 6 xil glikoziltransferaza va 1 ta sulfotransferaza qatnashadi. Glikozillash sekretor hujayralam i Golji apparatida vujudga keladi. Ribosom adan ajralgan proteoglikanni polipeptid zanjiri endoplazmatik retikulum kanallari bo'yicha Golji apparatiga o'tadi, u yerda membranalar bilan bog‘langan tranferazalar ketma-ket oligosaxarid guruhlami sintezini boshlaydi. Sintezlangan molekulalar Golji apparatidan hujayra plazmatik membranasi sohasiga o ‘tadi va hujayradan chiqariladi. Proteoglikanlar biosintezi oqsil О ksiloza f galaktoza glyukuron kislotasi ^ N-atsetil galaktozamin • sulfat
T o‘qim adan ajratilgan proteoglikanlar proteoglikan agregatlari deb ataladi. Ulaming asosiy qismini proteoglikan subbirliklari tashkil etadi. G ialuron kislota va b o g ‘lovchi oqsil umumiy massasining 1 % ini tashkil etadi. Polipeptid zanjir proteoglikan subbirligining o ‘zani hisoblanadi. Proteoglikan agregatlari tuzilishi bo'yicha butilka y u v adigan shyotkaga o'xshaydi. P roteoglikan subbirliklari elektrostatik bog‘lanishlar hisobiga kollag en bilan bog'lanadi. Proteoglikanlar funksiyasi Turli proteoglikanlar polivalent anionlar bo‘lib, o'ziga kationlami to r ta d i v a b o g 'la b o lad i. K + v a N a + io n lari ham m u stah k am b o g ‘langanligi uchun ulaming ion xususiyatlari namoyon bo‘lmaydi. B archa proteoglikanlar agregatsiyaga moyil, bu jarayon polivalent katoinlar, masalan Ca+2 ta ’sirida kuchayadi. Uzun zanjirlar, ayniqsa, g ialuron kislota zanjirlari, betartib o'ralib, katta masofani egallaydi va u lar asosan suv bilan to ‘ ldirilgan. Bu joyga past molekulalar yoki ionlar k irishi mumkin, lekin k atta molekulalar (masalan, albumin) kira olm aydi. G ialuron kislota eritmalari yuqori yopishqoqlik xususiyatiga ega b o 'lib , b o ‘g ‘imlarda surkovchi modda vazifasini bajaradi. Revmatik k a s a ll a r d a b o ‘g ‘im s u y u q lig i y o p ish q o q lig in in g o 'z g a r is h i proteoglikanlar strukturasida o'zgarish natijasidir. Proteoglikanlar tashqi bosim ta ’sirida suvning harakatlanishiga qarshilik k o ‘rsatadi va to ‘qim alarga elastiklik, siqilishga nisbatan chidamlilik beradi. U la r m o le k u ly a r elaklar sifa tid a funksiyalanadi, yirik ionlarni h a ra k a tla n ish in i chegaralaydi, proteoglikan dom enlari orasiga album in va immunoglobulin hajm iga ega bo‘lgan m olekulalarning kirish iga qarshilik ko ‘rsatadi. G ialu ro n kislota m orfogenezda ishtirok etib, em briogenezda m eze n x im a l hujayralarning agregatsiyasini boshqaradi. Yoshga b o g ‘liq h o ld a h u jayralarda p ro teo g lik an lar tarkibi o ‘zg arad i. T o 'q im a la rd a keratansulfatlar konsentratsiyasi hayot davom ida ortddi, lekin tog‘ay va um urtqalararo disklarda xondroitin sulfat, shuaingdek terida gialuron kislota miqdori kamayadi. Turli yoshlarda o rg a n iz m g a o ‘sish gorm oni kiritilsa, proteoglikanlar sintezi va u lam in g tarkibi yosh organizm nikidek bo ‘ladi. 0 ‘sish gormonining ta ’siri som atom edin orqali am alga oshiriladi va bu nd a to g ‘ay hujayralarining proliferatsiyasi tezlashadi va p ro teo g lik an larg a sulfatlarning kiritilishi stim ullanadi. Testosteron t a ’sirid a q ato r to ‘qimalarda (yurak klapani, teri) gialuron kislota sintezi tezlashadi. R evm atizm yoki a rtrit b ila n ja ro h a tla n g a n b o ‘g ‘im s in o v ia l suyuqligida gialuron kislotaning miqdori m e’yoridan ko p, lekin d ep o lim er k iritilg a n d a g ia lu ro n k islo ta n in g re p o lim e rla n is h i kuzatiladi vauning de novo sintezi keskin pasayadi. Qandli diabetda infeksiyalarga m oyillik, y a ra la r bitishining pasay ish i, to m irla r degeneratsiyasining tezlashishi organizmning m uko‘polisaxaridlam i sintezlash qobiliyatining pasayishi bilan bog‘liqdir. H ujayralararo m atriksning stru k tura tuzilishi Fibronektinni talaygina h u jay ra lar sintezlab, h u ja y ra la ra ro b o 's h liq q a chiq arib tu ra d i. H u jay ralarn in g y u z a la rid a , b az al membranalarda, biriktiruvchi to ‘qim a hujayralararo m oddasining bag'rida, shuningdek qon plazm asida fibronektin bor. Fibronektin hujayralar plazm atik membranasi sialoglikolipidlari (gangliozidlar) yoki sialoglikoproteinlarning uglevodli guruhlariga, s h u n in g d e k , k o lla g e n , g ia lu r o n a t k is lo ta v a s u lf ir la n g a n glikozaminoglikanlarga birikadi. Mana shu birikm alardan h ar biri uchun fibronektin m olekulasida maxsus biriktirish m arkazi bor. Shu tariqa polivalent b o ig a n i uchun fibronektin hujayralararo m odda tuzilishida integratsiyalovchi rol o ‘ynay oladi. B undan tashqari fibronektin molekulasida bitta oqsil molekulasining glutam in qoldig'i bilan ikkita oqsil molekulasining lizin qoldig'i o'rtasidagi reaksiyani katalizlab , ularni bir-biri b ila n choklab q o 'y a d ig a n fe rm en t - transglutaminazani biriktirib olish markazi bor: Glu-NH:+H3N-Lyz -» Glu-NH-Lyz+NH3 T ra n sg lu ta m in az a fib ro n e k tin g a b irik ib o lg a n id a n k ey in fibronektin molekulalarini bir-biriga, kollagenga va boshqa oqsillarga ko'ndalang choklar bilan choklab qo'yadi. 0 ‘z-o ‘zidan y ig 'ilish vujudga kelish yo‘li bilan paydo b o ‘ladigan strukturalar shu usulda mustahkam kovalent bog‘lar bilan o ‘mashib qoladi.
1 2 3 -rasm . H ujayralararo m odda molekulalari bilan tashqi yuzasining o ‘zaro ta'siri Biriktiruvchi to‘qimaning qarilik, kollagenozlarda o‘zgarishi Qarilikda biriktiruvchi to'qimada suv va asosiy moddaning tolaga nisbati kamayadi. Bu koeffitsiyentning pasayishi kollagen miqdorining oriishi va glikoproteinlar konsentratsiyasining pasayishi hisobiga b o i a d i . B irinchi navbatda g ialuron kislota m iqdori kam ayadi. Kollagenning fizik-kimyoviy xususiyatlari o'zgaradi (kollagen eruvchi fraksiyalari pasayadi, molekulalar ichidagi ko‘ndalang bog'lari soni va m ustahkam ligi ortadi, elastikligi va bo'kish xususiyati pasayadi, kollagenazaga rezistentligi rivojlanadi va h.k.). Kollagen tolalaming
stabilligi, ya’ni biriktiruvchi to‘qima fibrillalarining yetilish jara y o n i kuchayadi. Q arilikda m etabolik jarayonlarni o'zgarishi natijasida kollagenning m olekulyar strukturasi o'zgaradi. Biriktiruvchi to‘qimaning k o ‘p o'zgarishlari orasida kollagenozlar asosiy o 'rin ni egallaydi. Ular uchun biriktiruvchi to ‘qima Struktur tarkibiy qismlarining o'zgarishi o ‘ziga xos bo'lib hisoblanadi (tola, h u jay ra , hujayraaro asosiy m odda). Kollagenozlarga revmatizm, revm atoid artrit, sistemali qizil bo'richa, sistemali sklerodermiya, (lerAiatomiozit va tugunchali pereartrit kiradi. Infeksion-allergik na;:ariya kollagenozlaming kelib chiqishida asosiy bo‘lib hisoblanadi. R evm atoid artritli kasallarda yallig ‘lanish jarayonining faolligini aniqlash uchun qon zardobida glikoproteinlar miqdorini aniqlashdan keng foydalaniladi.
Revmatik artrit biriktiruvchi to‘qimaning sistemali kasalligi b o ‘lib, kollagen va proteoglikanlar almashinuvining o‘zgarishi bilan kechadi. Shuning uchun, glikozaminlar miqdorini qon zardobida aniqlash m uhim diagnostik ahamiyatga egadir. Bu maqsadda qon zardobida D N K va RNK miqdori ham aniqlanadi. Kollagenozlarda interfibrillyar m odda - proteoglikan va kollagen bo'lm agan oqsillaming metabolizmi keskin o'zgaradi. Geksozamin va gialuron kislotalar miqdori ortadi, kollagen b o ‘lmagan oqsillar to‘planadi. K ollagen tolalarning parchalanishi kuchayishi kuzatiladi. Faol revm atik jarayonda kollagen fibrilalari destruksiyasining ortishi kollagen va oksiprolin saqlovchi y irik peptidlaming qon zardobida paydo b o ‘lishiga olib keladi. N atijada kollagenozlarda erkin oksiprolin va kichik peptidlar bilan bog‘langan peptidlam ing ekskretsiyasi kuzatiladi (oksiprolinning siydik bilan me’yorda ajralishi 15 mg/sutka). Uning miqdorining ortishi revm atik jarayon faolligiga to‘g‘ri proporsional va uning mezoni bo‘lishi mumkin. Oksiprolinning kollagenozlardagi ekskretsiyasi glyukokortikosteroid preparatlari bilan me’yorlanadi. K ollag en g id ro o k silla n ish in i b u z ilish i singa k a s a llig id a g i biokimyoviy yetishmovchiliklaridagi nuqsonlardan biridir. A skorbat kislota b o ‘lmaganda yoki yetish m ag an d a sintezlangan k o lla g e n gidroksillanmagan boiadi, natijada, past erish temperaturasiga ega. Bunday kollagen normal strukturali tolani hosil qila olmaydi. Bu esa terining jarohatlanishi va tomirlami yorilishiga olib keladi, bu singada aniq rivojlangan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR T.T. Березов, Б. Коровкин. Биологическая химия. Москва «Медицина» 1990. Р. Марри и др. Биохимия человека. Т. 1. Москва «Мир» 1993. Я. Кольман, К.-Г. Рём. Наглядная биохимия. Москва «Мир» 2000. A.Ya. Nikolayev. Biologik kimiyo. Toshkent. Ibn Sino nomidagi nashriyot. 1991. А. Уайт и др. Основы биохимии. Москва. Издательство «Мир» 1981. Т.Т. Березов, Б. Коровкин. Биологическая химия. Москва «Медицина» 2004. А. Ленинжер. Основы биохимии. Москва «Мир» 1985. Молекулы и клетки. Под ред. Г. М. Франка. Москва. Издателство «Мир» 1967 А.Я.Николаев. Биологическая химия. Москва. 2004. MUND A RIJA KIR1SH ........................................................................................................................... 3 I BOB OQ SILLA R VA U LA R N IN G FUNKSIYASI O qsillam ing elem entar tarkibi .................................................................................. 8 O qsillam ing aminokislota tarkibi va am inokislotalam ing ta s n ifi..................... 8 O qsillam ing ftzik-kimyoviy xususiyatlari ........................................................... 12 O qsillam ing m olekulyar m assasi........................................................................... 12 Oqsil molekulalarining shakli va o 'lc h a m i.......................................................... 16 O qsillam ing fizik va kimyoviy x o ss a la ri............................................................. 16 O qsillam ing tuzilishi................................................................................................ 19 O qsillam ing birlamchi strukturasi ......................................................................... 20 O qsillam ing ikkilamchi strukturasi........................................................................ 23 O qsillam ing uchlamchi strukturasi........................................................................ 26 O qsillam ing to'rtlam chi strukturasi....................................................................... 27 O qsillam ing to'rtlam chi strukturasining hosil b o 'li s h i.................................... 28 O qsillam ing denaturatsiyasi. Qaytar va qaytm as d enaturatsiya...................... 29 Oqsillam i ajratib olish va to zalash ......................................................................... 30 Oqsillam i fraksiyalash y o 'li bilan a jr a tis h ........................................................... 31 Oqsillam i tu z la rta 'sirid a cho'ktirib a jr a ti s h ....................................................... 31 Dializ u s u li.................................................................................................................. 32 Elektroforez u s u li...................................................................................................... 33 O qsil strukturasini o'rganish u su llari.................................................................... 34 O qsillam ing tasnifi va nom enklaturasi................................................................. 34 O qsillam ing biologik xossasini birlam chi strukturaga b o g 'liq lig i................. 36 O qsillam ing birlamchi strukturasining tu rg a oid spetsifikligi ....................... 37 O qsillam ing biologik xossasining konform atsiyasiga (ikkilam chi va uchlamchi strukturaga) b o g 'liq lig i.......................................... 38 O qsil m olekulasining funksiya bajarishiga b o g 'liq b o 'lg an konform atsion o 'z g a ris h ........................................................................... 39 O qsillam ing strukturasi va k o ‘p m o le k u la li. O qsillar strukturasining o'zaro y ig 'ilis h i........................................................................................................ 39 Turli a ’zo oqsillarining funksiyasiga qarab h ar hil bo'lishi, ontogenez va kasalliklarda a ’zolar oqsil tarkibining o 'z g a r i s h i............................................... 40 Biologik faol p e p tid la r............................................................................................. 42 Izofunksional o q s i ll a r ................................................................................... Oqsillarning ligandlar bilan o 'z a ro ta ’s i r i ................................................ II BOB M U R A K K A B OQSILLAR K IM Y O SI X ro m o p ro tein lar............................................................................................ G em o p ro tein lar.............................................................................................. F lavoproteinlar............................................................................................... N u k leo p ro tein lar............................................................................................ L ip o p ro te in la r................................................................................................ F osfoproteinlar............................................................................................... G likoproteinlar............................................................................................... M etallo p ro tein lar.......................................................................................... III BOB N U K L EIN KISLOTALAR K IM YOSI N uklein kislotalam ing birlam chi strukturasi........................................... DNKning ikkilamchi stru k tu ra si............................................................. R N K tuzilishining x u su siy atlari................................................................ RNKning ikkilamchi s tru k tu ra s i............................................................... N uklein kislotalam ing uchlam chi stru k tu rasi........................................ N uklein kislotalam i d u rag ay lash .............................................................. N uklein kislotalar d en atu ratsiy asi............................................................ DNRni DNK bilan d u ra g a y la sh ............................................................ DNK bilan RNKni d u ra g a y la sh .............................................................. Xromatinning tu z ilis h i................................................................................ Ribosom alam ing tu z ilis h i.......................................................................... IV BOB
NUKLEIN K ISLO TA LA R VA OQ SILLA R BIOSINTEZ1 DNK va irsiyat. D NK biosintezi (replikatsiya)...................................... Replikatsiya genetik axborotni o'tkazish u su li................................... RNK matritsasida D N K s in te z i................................................................. Replikatsiya va hujayra sikli fa z a la ri...................................................... RNK biosintezi (tra n sk rip siy a )................................................................. Transkripsiya - D NK dan R N K ga axborot ko'chirish u s u li................. Transkripsiyadan keyin R N K ning y etilish i............................................ Oqsil biosintezi (tran sly atsiy a).................................................................. R ibosom alar.................................................................................................. G enetik kod va uning ta r k ib i..................................................................... 43 44 46 47 54 55 56 57 58 63
Yüklə 13,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|