Biologik kimyo
Yüklə 13,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivdikdaei organik moddalar
- B u y r a k
|
- . . « ___ _ ! __ ] 1 . 1 o n n l a n t e l l i Miqdori
(cntkalik sivdik miqdori hisobida) Qon plazmasida saqlanishiga molyar Na*
g/sut 3 - 6
mmol/sut 130-260
38-82 nisbati
0 . 8 - 1.10
7-12 K' Me* Ca' (umumiy) 1*5
0,1 -
0,2 0,1 - 0,25 4,2-8,4 2 ,5-6 ,2 36-71
4-5 0 , 8 - 1 ,5 2000-3500 Ammiak azoti Xlorid (C l) 0,5 - 1,0 3 ,6 -9 ,0 100-250 0
8 - 2,0 Neorganik fosfat Siydik kislota 0,9 - 1,3 0 , 2 - 1,2 ^ 29-45 1 ,2-7,1
22-29 4-16
Siydikchil Kreatinin: 2 0 - 3 5 333-583
X 8-17 7 50-80
70-98 erkaklarda ay ol larda 1,0
— 2,0
0 , 8 - 1,8
7,1-15,9 66-80
lndikan 0.01
- 0 ,0 1 2
0.047-0,056 10-30
Hozirgi vaqtda siydikda jam i 150 dan ortiq kimyoviy moddalar aniqlangan. Sivdikdaei organik moddalar . . . Siydikchil - siydik tarkibidagi organik moddalarni katta qismini tashkil etadi. Katta odam siydigi bilan o‘rtacha bir sutkadai 30 g ga v aq in (12-36 g) siydikchil chiqariladi. Bir sutkada siydik bil ajratiladiganazotniumumiymiqdori lOdan 18ggachabo l ^ m u m k in , aralash ovqatlanganda siydikchilning azoti 80-90/.m tash k iletad r Siydikda siydikchilga to‘g ‘ri keladigan azotnmg miqdori oqsiüargab y b o ig a n ovqat iste’mol qilganda, to‘qima oqsillanm parchalamshi bilan boruvchi kasalliklar (istm alaganda, saraton, gipertireoz, diabet va boshqalar), shuningdek, ba’zi dorilar iste’mol qilganda (masalan.qator gormonlar) ko'payadi. Siydik bilan ajraladigan siydikchil m iqdonjigar o g 'ir jarohatlanganda, buyrak kasalliklarida (aymqsa, buyrak filtratsiya qilish qobiliyati buzilganda), shuningdek insulin va boshqalar qab q ih Kread|ininmah ^ i azot almashinuvini oxirgi mahsuloti hisoblanadi. U mushak to'qimasida fosfokreatindan hosil boUadi. Har bir odam uchun kreatininni sutkalik ajralish miqdori doimiy bo iib, asosan m ushak massasining holatini aks ettiradi. Erkaklarda tanani har bir kg m assasiga sutkada siydik bilan 18-32 mg kreatinin ajraladi, ayollarda esa 10 dan 25 mg gacha. Bu sonlar oqsil bilan ovqatlanishga ham bogiiq. S huning uchun siydik bilan kreatinin sutkalik ekskretsiyasini aniqlash ko 'p ch ilik holatlarda sutkalik siydik yig'ishni nazorat qilishda foydalanish m um kin. K re a tin - katta odamlar siydigida am aliy jihatdan m e ’y o rid a boim aydi. U siydikda kreatinni k o ‘p miqdorda iste’mol qilganda, yoki patologik holatlarda aniqlanishi mumkin. Qon zardobidakreatin m iqdori 0,12 mmol/1 ga yetganda u siydik bilan ajraladi. Bola bir yoshga kirguncha «fiziologik k reatin u riy a» b o i i s h i mumkin. Ehtimol, go‘daklar siydigida kreatinni paydo bo iishi, m uskul rivojlanishga nisbatan, kreatin sintezini kuchayishi bilar. b o g iiq d ir. Ba’zi tekshiruvchilar fiziologik holatga qariyalardagi mushak atrofiyasi va jigarda hosil boigan kreatinning to 'liq foydalanmasligi natijasida kelib chiquvchi kreatinuriyani ham kirgizadilar. Kreatinni siydikda eng ko‘p m iqdorda saqlanishi mushak sistem asi patologik h olatlarida, aw alam bor miopatiya yoki progresslanuvchi mushak distrofiyasida kuzatiladi. M iopatiyali bemorlar siydigida kreatinni paydo b o iis h i sk elet mushagida uning fiksatsiyasi va fosforillanishining buzilishi natijasida vujudga kelishi mumkin. Fosfokreatin sintez jarayoni buzilgan b o is a , kreatinin hosil boimaydi; uning m iqdori siydikda keskin kam ayadi. Kreatinuriya natijasida va kreatinin sintezi buzilishi siydikda kreatin ko'rsatkichini keskin oshiradi: (kreatin miqdori+kreatinin m iq d o ri/ kreatinin miqdori). Me’yorda bu k o ‘rsatkich l,lg a yaqin. M aiu m k i, kreatinuriya jig ar jarohatlanganida, qandli d iab etda, endokrin o'zgarishlarda (gipertireoz, addison kasalligi, akrom egaliya va boshqalar), yuqumli kasalliklarda kuzatilishi mumkin. A m inokislotalar - sutkalik siydikda 1,1g atrofida bo iad i. Q o n va siydikdagi ayrim aminokislotalar miqdorini nisbati bir xil emas. Siydik bilan ajralayotgan u yoki bu am inokislotalam i miqdori uning qon plazmasidagi miqdori va kanalchalardagi reabsorbsiya d arajasig a bogiiq. Siydikda glitsin vagistidinni konsentratsiyasi eng yuqori, keyin glutamin, alanin va serinning m iqdori turadi. Giperam inoatsiduriya - jigar parenximasi kasalliklarida uchraydi. Bu jigarda dezaminlanish va transaminlanish jarayonlarini buzilishi bilan tushuntiriladi. Giperam inoatsiduriya, shuningdek, o g ‘ir y u q u m li kasalliklar, saraton, katta jarohatlar, miopatiya, komatoz holatlar, gipertireoz, kortizon va AKTG bilan davolaganda va boshqa holatlarda kuzatiladi. Ayrim aminokislotalar almashinuvini buzilishlari ham ma lum. K o ‘pchilik bu buzilishlar tu g ‘m a yoki irsiydir. Fenilketonuriya misol b o i is h i mumkin. K asallik n in g sababi - jig ard a fenilalanin - 4 m o n o o k sig e n a z a n i irs iy y etish m o v ch ilig i, b u n in g n atijasid a fen ilalan in n in g tiro z in g a aylanishi sodir b o ‘lm aydi. Bu holda organizmda fenilalanin va ketohosilalari to‘planadi, siydik bilan ko p miqdorda ajraladi. Fenilketonuriyani ternir xloridi yordamida aniqlash juda oson: siydikka bir necha tomchi ternirxlorid eritmasi qo‘shilganida 2-3 daqiqadan so‘ng zaytun-yashil rang hosil b oiadi. A lk a p to n u r iy a d a (g o m o g en tizin u riy a) siy d ik d a tirozin almashinuvini m etabolitlaridan biri b o ig an gom ogentizin kislota m iqdori keskin ortadi. N atijada havoda qoldirilgan siydik keskin qorayadi. A lkaptonuriyada metabolizm buzilishini sababi b o iib , gomogentizin kislota oksidazasini yetishmasligi hisoblanadi. S hun ingdek, y a n a tu g 'm a k asalliklar: giperp rolinem iya (prolinoksidaza fermentini yetishmasligi natijasida vujudga keladi, oqibati-prolinuriya); gipervalinemiya (valin alm ashinuvini irsiy buzilishi, siydikda valin konsentratsiyasini keskin ortishi bilan boradi);
argininsuksinat - sintetaza fermentini yetishmovchiligiga bog‘ liq, siydik bilan ko‘p miqdorda sitrullin ajralib chiqadi) va boshqalar kuzatiladi. Siydik kislota purin almashinuvining oxirgi mahsuloti hisoblanadi. Sutka davomida siydik bilan 0,7 g yaqin siydik kislota chiqariladi. Nukleoproteinlar saqlovchi ovqatni ko‘p iste’mol qilinganda m aium vaqtdan keyin siydik kislota chiqarilishi k o ‘payadi. Va, aksincha, purinlami kam saqlovchi ovqat iste’mol qilinganda siydik kislotaning chiqarilishi sutkada 0,2 g gacha pasayadi. Siydik kislotaning ko‘p chiqarilishida leykemiya, politsitemiya, gepatit va podagrada ham kuzatiladi. Atsetilsalitsil kislota va ba’zi steroid gormonlar qabul qilinganda ham siydik kislotaning siydikdagi miqdori ortadi. Siydikda siydik kislota bilan bir qatorda endo- va ekzogen tabiatga ega bo ig an oz miqdorda purinlar saqlanadi. G ip pur kislotasi oz m iqdorda odam siydigida aniqlanadi (sutkalik hajm da taxm inan 0,7 g). Bu modda glitsin va benzoy kislotam birikmasidir. Aromatik birikmalarga boy bo ig an o‘simlik ovqatlarni iste’mol qilganda, ulardan benzoy kislota hosil bo’lganligi sababli gippur kislota siydik bilan ko‘p ajraladi.
1940-yilda A. Kvik va A. Ya. Pitel klinik amaliyotga gippur probasini (Kvik-Pitel probasini) kiritdilar. M e’yorda jigar hujayralari organizm ga qabul qilingan benzoat kislotani (yengil nonushtadan keyin bem or 3-4 g b en z o at n atriy qabul q ila d i) g lits in bilan b irik tirish o r q a li zararsizlantiriladi. Hosil bo‘lgan gippur kislota siydik bilan chiqariladi. Kvik-Pitel probasi o‘tkazilganda m e’yorda siydik bilan qabul qilingan benzoat natriyni 65-85% chiqariladi. Jigar jarohatlanganda g ip p u r kislota hosil b oiishi buziladi, shuning uchun siydikda uning m iqdori keskin pasayadi. Siydikni azotsiz organik tarkibiy qism lari - bu shavel, sut va lim on (sitrat), shuningdek moy, valeriana, qahrabo (suksinat), P-oksimoy, atsetosirka va boshqa kislotalar. Sutkalik siydikda organik kislotalarni umumiy miqdori odatda 1 g dan ortmaydi. M e’yoriy sutkalik siydikda bu kislotalarni miqdori milligrammlarga to ‘g ‘ri k elad i, shuning uchun u la rn i m iqdorini an iq lash j u d a murakkabdir. U yoki bu holatlarda u lar ko'pchiligini ch iq arilishi ko'payadi va ulami aniqlash siydikda oson kechadi. Masalan: k uch li rnushak ishida sut kislota miqdori, alkalozda - sitrat va suksinat m iqdori ortadi. S iydikning an o rg sn ik (m in e ra i) ta rk ib iy qism lari - q on va organizmni boshqa to‘qimalari tarkibiga kiruvchi barcha m in era i moddalar siydik tarkibida boiadi. Sutkalik siydik quritilganda hosil boigan 50-65 g quruq moddani 15-25 g anorganik moddalarga to ‘g ‘ri keladi.
N a triy va xlor i onia ri - m e’y o rd a ovqat bilan qabul q ilin g a n xloridlami 90% (bir sutkada 8-15 g NaCI) siydik bilan chiqariladi. B a ’zi patologik holatlarda (surunkali nefrit, diareya, o ‘tkir bug‘im revmatizmi va boshqalar) siydik bilan xloridlami chiqarilishi pasayadi. Na+ v a C l+ ionlarini maksimal konsentratsiyasi (siydikda 340 mmol/1) organizm ga ko‘p miqdorda gipertonik eritmalar yuborilgandan keyin kuzatilishi mumkin. Kaliy, kalsiy va magniy io n la ri - ko'pchilik tek shiruvchilar koptokcha filtratida boigan kaliy ionlarini barchasi nefron proksim al qismîda bùfamchi siydikdan qayta so'riladi deb hisoblaydilar. D istal segmentda kaliy ionlarini sekretsiyasi yuz beradi. U asosan kaliy va vodorod ionlarini almashinuvi bilan b ogiiqdir. Demak, organizm da kaliyni kamayishi nordon siydikning ajralishi bilan boradi. Ca2 va Mg2*ionlari buyrakdan kam miqdorda ajraladi. Organizmdan chiqarilishi kerak boigan Ca2“ va M g2' ionlarini taxminan 30% siydik
orqali ajratiladi. Ishqoriy yer metallarini asosiy qismi najas orqali chiqariladi. B ik arb o n a tlar, f o s fa tla r v a su lfatlar - siydikdagi bikarbonatlar dori siydik pH ko‘rsatkichi bilan bogiiqdir. pH 5.6 bolganda siydik b ilan 0,5 mmol/1, pH 6,6-6 mmol/1, pH 7,8-9,3 mmol/1 bikarbonatlar ajraladi. Bikarbonatlar m iqdori alkalozda ko'paysa, atsidozda - kamayadi. Odatda organizmdan cbiqariladigan fosfatlarni 50% dan kam roq miqdori ch iq arila d i. Atsidozda siydik bilan fosfatlarni chiqarilishi ortadi. Qalqonsimon old bezi giperfunksiyasida siydikdagi fosfatlar miqdori ko‘payadi. Organizmga vitamin D qabul qilinganda fosfatlarni siydik bilan chiqarilishi pasayadi. O ltin g u g u rt saqlovchi am inokisiotalar - sistein, sistin vametionin siydik sulfatlarini manbai hisoblanadi. Bu arninokislotafar to qimalarda sulfat kislota ionlarini hosil qilib oksidlanadilar. Sutkalik siydik taikibida sulfatlami umumiy miqdori 1,8 g dan (oltingugurtga hisoblaganda) ortmaydi. A n im iak - buyrakda k o ‘p miqdorda saqlanuvchi glutaminaza fermenti ishtirokida glutamindan ammiakni hosil bo'iishini rnaxsus mexamzmi mavjud. Amm iak siydik bilan ammoniy tuzlari sifatida chiqariladi Uni miqdori organizmdagi kislota - ishqor muvozanatim aks etdiradi. Atsidozda ulam i siydikdagi miqdori ko'payadi, alkalozda esa kamayadi. Buyraklarda glutamindan ammiak hosil bo'lish jarayom buzilganda siydikda ammoniy tuzlarini miqdori past boiadi. Siydikning p ato lo g ik ta rk ib iy qism lari - keng foydalaniladigan «siydikni patologik tarkibiy qismlari» tushunchasi shartli bo lib, siydik patologik tarkibiy qismi sifatida ko‘riladigan ko'pchilik birikmalar, ko p b o ‘lmagan miqdorda b o ‘lsa hain, me’yoriy siydikda doimo bo ladilar. Boshqacha qilib aytganda, s o ‘z analitik aniqlanadigan miqdorda uchramaydigan moddalar haqida ketyapti. Bularga avvalambor oqsil, glyukoza, atseton (keton) tanachalari, o‘t va qon pigmentlari kiradi. Oqsil - me’yoriy odam siydigida juda kam miqdorda oqsil bo lib, uning borligini odatda, sifat reaksiyalari bilan aniqlab bo'lmaydi. Qator kasalliklarda, ayniqsa, buyrak kasalliklarida, siydikning oqsil miqdori keskin ortishimumkin(proteinuriya). Qon zardobi oqsillari, shuningdek m a’lum darajada buyrak to ‘qimasi oqsillari siydik oqsilining manbai bo 'lish i mumkin. Proteinuriyalar 2 ta katta guruhga boiinadi: buyrak va buyrakdan tashqari.
proteinuriyalari oqsillar (asosan qon plazmasi oqsillari) siydikka nefronni organik jarohatlanishi, buyrak filtri teshiklari
oichatnini ortishi, sbuningdek koptokchalarda qon oqirni pasayishi natijasida vujudga keladi. Buyrakdan tashqari proteinuriya siydik yoilari yoki prostata bezini jarohatianishiga b ogiiqdir. Klinik amaliyotda ko‘p qoilanilaniladigan «albuminuriya» iborasi
(siydikda oqsil aniqlanganda) noto‘g ‘ridir, chunki siydik bilan nafaqat albumin, balki globuîinlar ham ajraladi. Masalan: nefrozlarda siydikdagi oqsilni umumiy miqdori 26 g/l gacha boiishi mumkin, bunda albuminlar konsentratsiyasi 12 g/l, globuîinlar esa - 14 g/l. Odam siydigidagi qator fermentlar faolligini aniqlash mumkin: lipaza, ribonukleaza, LDG, aminotransferaza, urokinaza. fosfaiaza, a - amilaza, leytsinaminopeptidaza va boshqalar. a-am ilaza va ba’zi boshqa ferm entlardan tashqari fermentlar fa o llig in i an;qliss,hni asosiy qiyinchiliklari siydikning quyuqlanishi va bunda ferment faolligini ingibirlashdan muhofaza qilishga bogiiqdir. Qon - siydikda qizil qon tanachalari (geuiaturiya) yoki erigan qon pigm entlari (g e m o g lo b in u riy a ) sifa tid a an iq la n ish i m um kin. Gematuriyalar buyrak va buyrakdan tashqari b o iish i inumkin. Buyrak gematuriyasi - o ‘tkir nefritni asosiy siinptomi. Buyrakdan tashqari geinaturiya siydik y o ilari yalligianish jarayonlari yoki jarohat olganda kuzatiladi. Gemoglobinuriya gemoliz va gemoglobinemiya bilan odatda bogiiqdir. Gemoglobinni plazmadagi miqdori 1 g/l dan ortgandan keyin u siydikda paydo b o iad i. Gematuriyani odatda sitologik tekshiruv (siydik cho‘kmasini mikrosko‘p ostida tekshirish), gemoglobinuriyani esa kimyoviy y o i bilan aniqlash mumkin. Glyukoza - m e’yorda odam siydigida minimal miqdorda glyukoza b o ia d i. Ularni oddiy sifat reaksiyalari bilan aniqlab b o im ay d i. Patologik holatlarda glyukozani siyd ik dagi m iqdori k o 'p ay ad i (gîyukozuriya). Masalan, qandli diabetda siydik bilan ajralayotgan glyukoza miqdori sutka davomida bir necha o ‘n grammga yetishi mumkin.
Ba’zida siydikda boshqa uglevodlar, xususan fruktoza, galaktoza, pentoza aniqlanishi mumkin. F ruk to zuriya fruktozani glyukozaga aylantiruvchi ferm entlarni irsiy y etish m o v eh ilig id a kuzatiladi; shuningdek, irsiy pentozuriya va irsiy g alakto zu riya ham uchraydi. Keton (atseton) tanachalari - m e’yoriy siydikda bu birikmalar juda lcam rniqdorda (0,01 g sutkada) uchraydi. Uîar oddiy sifat sinamalari bilan (Légal, Lange va boshqa nitroprussid sinamalari) aniqlanmaydi. Keton tanachalari ko‘p miqdorda chiqarilganda sifat sinamalari ijobiy boiadi. Bunday patologik holat ketonuriya deb ataladi. Masalan: qandli
diabetda kuniga 150 g gacha keton tanachalari chiqarilishi mumkin. Siydikda hech qachon atseton, atsetosirka kislotasi boim aydi, yoki aksincha, chiqarilm aydi. Odatdagi nitroprussid sinamalari nafaqat atsetonni, balki atsetosirka kislotani borligini aniqlashga imkon beradi; ß - oksim oy kislotasi siydikda keton tanachalari (qandli diabet va boshqalar) ju d a ko'payganda paydo boiadi. K eton tanachalari siydik bilan nafaqat qandli diabetda, balki ochlikda, ovqat tarkibida uglevodlar bo‘lmaganida ajralishi bilan bog‘liq kasalliklarda kuzatiladi. Masalan: tireotoksikozda, qon quyilishida, kalla — miya jarohatlarida. Ilk yoshlik davrida oshqozon-ichak yo li uzoq davom etadigan kasalliklari (dizenteriya, toksikozlar) ochlik natijasida ketonemiya va ketonuriyani vujudga keltirishi mumkin. Ketonuriya yu q u m li k a s a llik la rd a ku zatilish i m um kin : sk arlatin a, gripp, tuberkulyoz, meningit. Bu holatlarda ketonuriya diagnostik ahamiyatga ega b o im a y ikkilamchidir. Bilirubin - m e’yoriy siydikda juda kam miqdorda bilirubin b o iib , uni oddiy sifat reaksiyalari bilan aniqlab boim aydi. Bilirubin ko p a jra lg a n d a , b iliru b in g a sifat re a k siy a la ri m u sbat b o ig a n d a , bilirubinuriya deb ataladi. U o‘t yo ilari berkilganda va jigar parenximasi kasalliklarida uchraydi. Bilirubinning siydik bilan chiqarilishi obturatsion sariqlikda kuchli rivojlangan. 0 ‘t dim langanida o‘t kanalchalari jarohatlanadi va bilirubinni qon kapillyarlariga o ‘tkazadi. Agar jigar parenximasi jarohatlangan b o is a , bilirubin parchalangan jigar hujayralari orqali qonga 0
ortganda bilirubinuriya kuzatiladi. Bilvosita bilirubin buyrak filtri orqali o ‘ta olmaydi. U faqat buyraklar qattiq jarohatlanganida boiishi mumkin. Urobilin - aniqrog'i Sterkobilin, siydikda doimo juda kam miqdorda b o ia d i. U ni konsentratsiyasi gemolitik va parenximatoz sariqlikda k eskin o rta d i. Bu jig a rn i ichakdan s o 'rilg a n m ezobilinogenni (urobilinogen) ushlab qolishi va parchalash xususiyatini yo qolishi bilan bogiiqdir. Aksincha, siydikda o ‘t pigmentlari (bilirubin) bo lganda urobilinogenni boim asligi o ‘t y o iini berkilishi natijasida o tni ichakka tushishi to ‘xtaganligini ko‘rsatadi. P o rfirinlar - m e’yorda siydik ju d a kam m iqdorda 1 turdagi p o rfirinlarni saqlaydi (sutkalik miqdori 300 mkg gacha). Lekin porfirinlami chiqarilishi jigar kasalliklarida va pemitsioz anemiyada keskin ortishi mumkin (10-12 barobar). Irsiy porfiriyada 1 tur porfirinlar hosil boiadi (uroporfirin I va ko'proporfirin I). Bu holatlarda sutkalik siydikda 10 mg gacha porfirinlar aniqlanilanadi. 0 ‘tkir porfiriyada uroporfirin 3, ko'proporfirin 3, shuningdek, porfobilinogenni siydik bilan ekskretsiyasi kuzatiladi. XIX BOB MUSHAKLAR BIOKIMYOSI Turli hayot shakllari uchun harakatchanlik xos xususiyat hisoblanadi; mitotik apparatdagi xromosomalaming aniq to‘g ‘rilanishi va tarqalishi, buiganing sakrashi, shuningdek odam qoilarining ajoyib harakatlari va oyoq mushaklarining og'ir ishini ko‘rsatish mumkin. Lekin bu turli- tum an funksiyalam i amalga oshirishda ko‘p bo lmagan kimyoviy m exanizm lar qataashadi. Umurtqalilar skelet mushaklari qisqaruvchi apparatî eng yaxshi o'rganilgan sistema hisoblanadi. M ushak to'qimasi tana vazmni 40-42% ini tashkil etadi. Mushaklami asosiy dinam ik funksiyasi - qisqarish va keyinchalik bo'shashishi hisobiga harakatcbanlikni ta ’m inlashdir. M ushaklar qisqarganda kimyoviy eneigiyani mexanik energiyaga aylamshi bilan bog liq bo lgan ish am alga oshadi. Qisqarish mushakda parallel joylashgan, aktin va miozindan tashkil topgan 2 xil oqsil iplarining o‘zaro ta’siri naîijasida yuzaga keladi. Ikki turdagi iplar o‘rtasida ko‘ndalang ko‘prikchalaming ketma-ket hosil b o ‘iishi va uzilishi hisobiga kuchlaming generatsiyasi amalga oshadi. Bu ak tin filam entlarining miozin filam entlari markaziy sohasiga harakatlanishini ta’minlab beradi. Ko‘ndalang ko‘prikchalaming uzilishi va filam entlam ing birlamchi holatga kelishi natijasida bo shashi sodir b o ia d i. Bunday sikl neyromushak kontaktdan mushak tolasi uzunligi bo‘yicha ikki yo‘nalishda depolyarlanish toiqinining tarqalishi bilan initsirlanadi; ko‘ndalang nay teshigiga to iq in yetishi bilan qo zg alish jarayoni ichkariga tarqaladi va sarko‘plazmatik retikulumdan Ca ni chiqarilishini ta’minlaydi. Sarko'plazmatik retikulum aktinda joylashgan troponin C oqsili bilan bogianadi va bu oqsilning konformatsiyasini o'zgartiradi. Bu o ‘z navbatida boshqa oqsil — tropomiozinga siljishga imkon beradi, aktin va miozin o'rtasida ko’ndalang ko‘prikchalar hosil boMishiga to‘sqinlik qiladi. Ko‘ndalang ko‘prikchalaming hosil boiishi aktin iplarini harakatga keltiradi; u miozin ta’sirida ATFning gidrolizi
natijasida ajralayotgan energiya hisobiga boradi. Q o‘zg ‘alish holati tugaganda sarko‘plazmatik retikulum Ca4 -Mg+í-ATF-aza shu sistem a ichkarisiga kalsiyning qayta o'tishini ta’minlaydi. Ca+2 konsentratsiyasi past darajaga yetganda ko'ndalang ko'prikchaiar uziladi va m ushak tolasi bo'shashadi. 3 turdagi mushaklar bir-biridan quyidagicha farq qiiadi: 1 ) skelet mushagi; 2) yurak mushagi; 3) silliq mushak. K o 'n d a la n g ta r g ‘il m u sh ak su b stru k tu ra si o d d iy u su ld a mikrosko‘pda o'rganilgan va quyidagi sxematik tuzilishga ega:
M ushak tolalari diametri 1 mkm b o ig an , ko'ndalang joylashgan fibrillalardan tuzilgan, ularda ketma-ket keluvchi qora va oq disklar ko'rinadi. Qora disklar ikkilamchi nur sindirish qobiliyatiga ega bo‘lib, A -(anizatrop) disklar deb ataladi; oq disklar ikkilamchi nur sindirish qobiliyatiga ega emas. Ular I-(izotrop) disklar deb ataladi. I disk o'rtasida kengligi taxminan 80 nm bo‘lgan pishiq Z chiziq joylashgan. Bu chiziq tolani butun ko‘ndalangi bo‘yicha kesib o ‘tib, fibrillalam i bir boylamda ushlab turadi hamda bir vaqtda ko‘p fibrillalar A- va I-disklarining joylashishini tartibga soladi. B ir Z-chiziqdan ikkinchisigacha b o ig a n miofibrillalar boylami sarkom em i hosil qiladi va har bir sarkomerga kiradi. 1) k o ‘ndalang naychalar turi, ular tolaning ko’ndalang o 'q ig a nisbatan to ‘g ‘ri burchak orqali joylashgan vahujayraning tashqi yuzasi bilan b o g ian ad i; 2) hujayraning 8-10% ini tashkil etuvchi sarko‘plazmatik retikulum; 3) bir necha mitoxondriylar. Elektron mikrosko'pda miofibrill strukturalaming agregatlar sifatida m avjudligi aniqlandi. Ular diametri 14 nm, uzunligi 1500 nm va bir- biridan 20-30 nm oraliqda joylashgan y o ‘g ‘on filamentlar va ular o ‘rtasida diametri 7-8nm b o ig a n ingichka filamentlardan iborat. A- diskning k o ‘ndalang kesimida filamentlaming ikkilamchi geksagonal to ‘r hosil qilishi ko‘rinadi, ya’ni filamentlaming har biri boshqa turdagi olti filam ent bilan o‘raigan. Tinch holatda H zonada ingichka, I diskda esa q a lin filam entlar b o im a y d i. Q alin filam entlar m iozindan, ingichkalar - aktindan iborat. Qisqarishda sarkomer o‘zining birlamchi uzunlig iga nisbatan 25-30%ga kaltalashadi. Maksimal qisqarishda to‘qnash keluvchi ingichka filamentlar bir-biri bo’icha siljiydi va qisman bir-birini yopadi. Ayni vaqtda qalin filament uchlari sarkomer ikkala Z-chiziqlari bilan bogianadi. K o ‘ndalang-targ‘il m ushaklarni kimyoviy tarkibi K atta yoshdagi odam va hayvon mushak to‘qimasida 72 dan 80 ^ gacha suv saqlanadi. Mushak massasini 20-28% quruq moddalarga, asosan oqsillarga to‘g‘ri keladi. Oqsillardan tashqari quiuq moddalar tarkibiga glikogen va boshqa uglevodlar, turli lipidiar, azot saqlovchi ekstraktiv moddalar, organik va noorganik kislotalar tuzlari va boshqa kim yoviy birikmalar kiradi (34-jadval). Sut em lzuvchilar k o ‘n d alan g -targ ‘il mushagini kimyoviy ta rk ib i (o‘rtach a qiy m atlar) Tarkibiy qismi Ho‘l vaznga nisbati, % Tarkibiy qismi Ho‘l vaznga nisbati, % Suv 72-80
Kreatinin 0,003-0,005 Quruq moddalar 20-28
ATF 0,25-0,40 Shuningdek: oqsil 16,5-20,9 Kamozin 0
Glikogen 0,3-3,0
Kamitin 0,02-0,05 Fosfoglitserid 0,4-
1,0 Anserin
0,1-0,7 Xolesterin 0,06-0,2 Sut kislota 0,09-0,15 Kreatindan kreatinfosfat 0,2-0,55
Erkin aminokislotalar 0 ,
- 0 ,0 2
Qoldiq 1,0-1,5
M u s h a k o q s illa ri. A.Ya. D a n ilev sk iy b irin c h i m a ro ta b a mushaklardan ekstraksiya qilinuvchi oqsillami 3 sinfga b o id i: suvda eruvchi, 8-12% ammoniy xlorid eritmasi bilan ekstraksiya qilinuvchi va kislota hamda ishqorlami suyultirilgan eritmalari bilan ajratiluvchi. Hozirgi vaqtda mushak to‘qimasi oqsillari 3 ta asosiy guruhga bo‘linadi: sarko‘plazmatik, miofibrillyar va strom a oqsillari. Barcha m u sh ak oqsillaridan birinchisi 35%, ikkinchisi - 45%, uchinchisi 20% ni tashkil etadi. Bu oqsillar suv va turli ion kuchlanishga ega b o ig a n tuzli eritmalarda erishi bilan bir-biridan keskin farqlanadi (115-rasm). Miofibrillaning muhim oqsillari b o iib , yuqori ion kuchli tuzlarda eruvchi miozin, aktin, aktomiozin, shuningdek, boshqaruvchi oqsillar tropom iozin, troponin, alfa- va P -ak tin in hisoblanadi. M io z in miofibrillalaming asosiy oqsili b o iib , quruq massasini 50-55% ini tashkil etadi. Miozin oqsilining umumiy strukturasi rasmda keltirilgan: Yüklə 13,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|