Azяrbaycan республикасы тящсил назирлийи



Yüklə 1,65 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/9
tarix14.01.2017
ölçüsü1,65 Mb.
#5330
1   2   3   4   5   6   7   8   9

 
ЫЫЫ FЯSИL 
 
NЯBИ XЯZRИ DИLИNИN FRAZEOLOGИYASЫ 
 
Dиldя  dяrиn  kюk  atmыш  frazeolojи  иfadяlяr  xalqыn  tarиxи, 
иqtиsadи, sиyasи hяyatы иlя sыx surяtdя baьlы olub, qяdиm tarиxя 
malиkdиr. «Tяsadцfи deyиldиr kи, dиlиn яn qяdиm laylarыna mяx-
sus  olub,  mцasиr  gцnцmцzdя  юz  иlkиn  leksиk  mяnasыnы  иtиrmиш 
vя  ya  ondan  uzaqlaшmыш,  mцяyyяn  morfolojи  dяyишиklиklяrя 
uьramыш hяr hansы sюz vя ya иfadя bu gцn mяhz frazeolojи va-
hиdиn komponentи kиmи «yaшayыr», mцstяqиl sюz kиmи ишlяnmя-
sя dя, frazeolojи vahиdиn mяhz sabиtlиyи gцcцnя dиldя mцhafиzя 
olunub  qala  bиlmишdиr»  [73,17].  Иlk  яvvяllяr  dиldя  mюvcud 
olan,  цmumишlяk  xarakter  daшыyan  sюzlяr  sonralar  danышыq 
prosesиndя bиr-bиrиnя yanaшыb bцtюv tяrkиblяr yaratmыш vя bu 
tяrkиblяr getdиkcя xalq tяrяfиndяn bu шяkиldя, bu formada иш-
lяnиb eynи bиr яшyanы, hadиsяnи, hal-vяzиyyяtи, hяrяkяtи иfadя et-
mяyя  baшlamышdыr.  Bu  xцsusиyyяtи  nяzяrя  alan  S.Cяfяrov  ya-
zыr: «Sabиt sюz bиrlяшmяlяrиndя sюzlяr цzvи surяtdя elя bиrlяшиr 
kи, onlarы bиr-bиrиndяn ayыrmaq, bиrиnи baшqasы иlя яvяz etmяk 
vя hяr sюzц mцstяqиm mяnada dцшцnmяk olmur» [23, 99]. 
Frazeolojи  иfadяlяr,  яlbяttя,  dиldя  bиrdяn-bиrя  yaranma-
mыш,  sabиt  sюz  bиrlяшmяlяrиnя  чevrиlяnя  kиmи  uzun  bиr  иnkишaf 
yolu keчmишdиr.  
Frazeolojи  иfadяlяr  dиldя  tarиxяn  yarandыьыna  gюrя  for-
malaшdыьы dюvrцn qrammatиk normalarы иlя hяmahяng olur vя 
onlarыn mцasиr dиl qaydalarыndan fяrqlяnmяsи qanunauyьun-
dur. Bцtцn dцnya dиllяrиnя mяxsus olan bиr vяzиyyяt frazeolojи 
иfadяlяrlя  xalq  ruhunun,  adяt-яnяnяsиnиn,  xalq  mцdrиklиyиnиn 
юzцnяmяxsus  olmasы,tяkraredиlmяzlиyи  иlя  яlaqяdardыr.Buna 
gюrя  dя  mцяyyяn  bиr  fиkrиn,иdeyanыn  иfadя  formasы  ayrы-ayrы 
dиllяrdя  bяzяn  eynи,bяzяn  иsя  fяrqlи  ola  bиlяr.  Bu  baxımdan 
mцяyyяn bиr mяfhumun eynи bиr sюzlя иfadя olunan qarшыlыьыnы 
яksяr hallarda baшqa dиllяrdя axtarmaq яbяsdиr. Dиlиmиzdя иш-

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
98 
lяnяn «Nя dиrиyя hay verиr, nя юlцyя pay» иfadяsиnиn rus dиlиn-
dя qarшыlыьы «не рыба, не мясо»dur, yaxud «gah nala, gah da 
mыxa vuran» иfadяsи иsя rus tяfяkkцrцndя «nя яtdиr, nя balыq» 
sabиt sюz bиrlяшmяsи иlя иfadя olunur. Bu bиr daha gюstяrиr kи, 
hяr  иkи  dиldя  mцяyyяn  bиr  fиkrиn  иfadя  formasы  mцxtяlиf  olsa 
da, иdeya eynиdиr vя bиr vahиd fиkrиn иfadяsиnя tabe edиlmишdиr. 
Frazeolojи иfadяlяr bяdии dиlиn elя mцhцm tяrkиb hиssя-
sиdиr  kи,  onlarы  tяdqиq  etmяdяn  sяnяtkarыn  dиl  vя  цslubunu 
юyrяnmяk qeyrи-mцmkцndцr.Яdяbи dиlиn lцьяt tяrkиbиnиn иn-
kишafыnы иzlяmяk baxыmыndan da шaиrиn dиlиndя dюvrцn sяcиy-
yяvи xцsusиyyяtlяrиnи юzцndя яks etdиrяn frazeolojи иfadяlяrиn 
tяdqиqи olduqca zяrurиdиr. 
Frazeolojи  иfadяlяr  hяr bиr  dиlиn  daxиlи  qanunauyьunlu-
ьunu, gюzяllиyиnи, rяngarяnglиyиnи, ruhunu юzцndя яks etdиrяn 
milli  leksиk  vahиdlяrdиr.Hяr  bиr  xalqыn  dиlиndя  olduьu  kиmи, 
Azяrbaycan dиlиnиn dя luьяt tяrkиbи frazeologиzmlяrlя zяngиn-
dиr. «Sюzlяr kиmи, bцtюvlцkdя bиr mяna иfadя edяn sabиt bиrlяш-
mяlяr  dиlиmиzиn  lцьяt  tяrkиbиnиn  zяngиnlяшmяsиndя,  artыmыnda 
bюyцk  rol  oynayыr.  Bu  cяhяt  frazeologиya  иlя  leksиkanыn  sыxы 
яlaqяsиnи  gюstяrиr.  Belя  иfadяlяr  daha  чox  mиllи  sяcиyyяlиdиr. 
Hяr dиlиn юzцnяmяxsus mиllи иfadяlяrи vardыr. Frazeologиzmlяr 
«dиlиn xalq fиzиonomиyasы, onun orиjиnal vasиtяsи, varlыq vя zя-
ka zяngиnlиyиdиr» [V.Q. Belиnskи]. Bunlarda xalqыn aьыl vя bиlи-
yи, sevиncи vя kяdяrи, mяhяbbяtи vя nиfrяtи,gцlцшц vя gюz yaшla-
rы, dцzlцyц vя яyrиlиyи, zяhmяtkeшlиyи vя tяnbяllиyи, mцbarиzяsи, 
bиr sюzlя hяr шeyя qadиr gцcц яks olunmuшdur» [38, 208]. 
Fиkrиn  obrazlы,  konkret  шяkиldя  иfadяsи  цчцn  mюvcud 
olan яsas vasиtяlяrdяn bиrи dя frazeolojи bиrlяшmяlяrdиr.Hяr bиr 
xalqыn  mиllи  xцsusиyyяtlяrиnи  юzцndя  cяmlяшdиrяn,  dиldя  geniш 
иstиfadя  olunan  frazeolojи  bиrlяшmяlяr  dцnya  dиllяrи  arasыnda 
юzцnцn  fonetиk,  leksиk,  morfolojи  quruluшuna  gюrя  seчиlяn, 
mиllи  kolorиtиnи  юzцndя  яks  etdиrяn  bиr  dиl  vahиdи  kиmи  daha 
maraqlыdыr.  P.Q.Pustovoyt  yazыr:  «Цmumxalq  dиlиnиn  leksиk 
vя  frazeolojи  zяngиnlиklяrи  durьun  vяzиyyяtdя  qalmыr,  okean-
dakы dalьalar kиmи, mцяyyяn qanunlar цzrя hяrяkяt vя иnkишaf 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
99 
edиr» [109,3]. Sюz sяnяtиmиzиn иnkишafыna, fиkrиn poetиk иfadяsи-
nя, onun obrazlыlыьыna, zяngиn mяna чalarlarыna malиk olma-
sыnы  poezиyasыnыn  qanadlarыnda  yaшadan,  mиllи  шaиrlяrиmиzdяn 
olan N.Xяzrи dя zяngиn frazeolojи vahиdlяrdяn иstиfadя etmиш-
dиr. Яsrlяr boyu шиfahи vя yazыlы dиldя ишlяnяn bu иfadяlяr hяmи-
шя nиtqиn yыьcam,obrazlы, sadя, tяbии verиlmяsиnя xиdmяt etmиш, 
шaиrиn poezиyasыnda daha da yenи mяna чalarlarы kяsb etmиш, 
cиlalanmыш vя sяlиslяшmишdиr.Heч dя tяsadцfи deyиl kи,dиlчи alиm-
lяrиmиz  dя  frazeolojи  bиrlяшmяlяrи  «qanadlы  sюzlяr»  adlandыr-
mышlar. 
Frazeologиyanыn яsas ruhunu xalq tяrяfиndяn yaradыlmыш 
obrazlы иfadяlяr tяшkиl edиr. Lakиn frazeologиyanыn яsas цslubи 
xцsusиyyяtlяrи  bяdии  яsяrlяrdя,  poezиyada  яшya  vя  hadиsяlяrиn 
obrazlы, emosиonal иfadяsи zamanы meydana чыxыr. Mяzmun vя 
formasыna gюrя  rяngarяng olan frazeolojи bиrlяшmяlяrиn dиldя 
zяngиnlиyи onlarыn tяdqиq daиrяsиnи daha da genишlяndиrиr.  
Poetиk  dиldя,  xцsusяn  dя  poezиyada  frazeolojи  иfadяlяr-
dяn daha чox иstиfadя olunur. Bu baxыmdan N.Xяzrи poezиya-
sыnыn dиlиnя xцsusи bяdии obrazlыlыq, gюzяllиk gяtиrяn frazeolojи 
bиrlяшmяlяrиn цslubи xцsusиyyяtlяrиnи,onlarыn яdяbи-bяdии dиldя 
mюvqeyиnи,yerиnи tяdqиq edиb aydыnlaшdыrmaq maraqlы olduьu 
qяdяr dя vacиbdиr. 
N.Xяzrи poezиyasыnda olan mяnalыlыq, yыьcamlыq,иfadяlи-
lиk  felи  frazeolojи  bиrlяшmяlяrdя  daha  gюzяl  юz  яksиnи  tapmыш-
dыr. Felи frazeolojи bиrlяшmяlяr, яsasяn, hal-vяzиyyяt mяnasыn-
da  olaraq  cцmlяnиn  xяbяrи  vяzиfяsиndя  ишlяnиr.  Maraqlы  cяhяt 
burasыndadыr kи, sabиt bиrlяшmяlяrиn цmunи mяnasыnыn forma-
laшmasыnda hяmиn bиrlяшmяnи tяшkиl edяn sюzlяr xцsusи rol oy-
nayыr. Bu bиrlяшmяlяr cцmlяdя mцяyyяn obyekt tяlяb edиr: 
 
Aчыram sяhяrи sюnяn bиr шamla, 
Sehиrlи hяb kиmи qяm uduram mяn [123, 114]. 
  
Bu nцmunяlяrdя «sяhяrи aчmaq»,«qяm udmaq» fraze-
olojи bиrlяшmяlяrиn obyektи «sюnяn bиr шam», «sehиrlи hяb» иfa-

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
100 
dяlяrиdиr.  «Sюnяn»,  «sehиrlи»  тяyиn,  «шam»,  «hяb»  sюzlяrи  иsя 
cцmlяnиn tamamlыьыdыr. 
 Onun шeirlяrindя Azяrbaycan dиlиndя mцstяqиl leksиk mяnasы 
olan sюzlяrиn ишtиrakы иlя formalaшmыш bиr sыra frazeolojи vahиd-
lяrя dя tяsadцf olunur: 
 
Bu gцn gюzlяrиmя dяydи bиr чичяk 
Qopdu dodaьыmdan «gюzяldиr» sюzц [123, 12]. 
 
Nцmunяlяrdяki «gюzlяrиmя dяydи – gюrцnmяk», «qopdu 
dodaьыmdan - sюylяmяk» bиrlяшmяlяrи dиlиmиzdя mцstяqиl lek-
sиk mяnasы olan felи frazeolojи bиrlяшmяlяrdиr. 
 N.Xяzrи  poezиyasыnda  bяdии  dиlиn  daha  obrazlы,  daha 
yцksяk sяvиyyяlи alыnmasыna шяraиt yaradan felи frazeolojи bиr-
lяшmяlяrя genиш yer verиlmишdиr. Aшaьыdakы шeиr parчasыna dиq-
qяt yetиrяk: 
Qяrиbя duyьular doьurdu mяndя  
Tюkdцm varaqlara fиkиrlяrиmи  
Sиrrиmи dostumа aчdыm bиr sяhяr 
Eшqиm torpaqlаrа qanla yazыldы 
Fыrlandы baшыma dяrя dя, daь da, 
Tяk mяn dюyцlmяdиm, dюyцldц sevgиm, 
Sюyцldц, tapdandы, yellяrя getdи, 
Acыsы aylara, иllяrя getdи 
Sыzladыm цrяkdяn mяn yana-yana, 
Tale иmtahana чяkиr иnadla  
Eшиt цrяyиmи, bяyzadя xanыm, 
Sяnиn taleyиnя gяldи tufanlar 
Sevиncя шяrиkdи ahlar, amanlar 
Цrяk can atыrkяn aь gцndцzlяrя  
Tale kяdяr sяpdи qarа gюzlяrя 
Чox vaxt sevиnc yatыr, kяdяr oyaqdыr, 
Bиr юmцr yol keчdиm, qяlbdя Pakиzя, 
Dedиm kи, pak sevgи dцшsцn pak иzя! 
Иstяrdиm sяsиmи qяlbиn eшиtsиn [123, 104-105]. 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
101 
Nцmunяlяrdя duyьular doьdu, fиkиrlяrи varaqa tюkmяk, 
sиrrи dosta aчmaq, eшqи torpaqlara qanla yazmaq, daь, dяrя-
nиn baшa fыrlanmasы, sevgиnиn dюyцlmяsи, yellяrя  getmяk, acы-
nыn aylara, иllяrя getmяsи, yana-yana sыzlamaq, talenиn иmta-
hana  чяkmяsи,  цrяyи  eшиtmяk,  taleyя  tufanlarыn  gяlmяsи,  ah, 
amanыn sevиncя шяrиk olmasы, цrяyиn aь gцndцzlяrя can atmasы, 
talenиn qara gюzlяrя kяdяr sяpmяsи, sevиncиn yatmasы kяdяrиn 
ayыq olmasы, qяlbdя юmцr yolu keчmяk, pak sevgиnиn pak иzя 
dцшmяsи,  qяlbиn  sяsи  eшиtmяsи  vя  s.  kиmи  felи  frazeolojи  bиrlяш-
mяlяr  hяm  ekspressиv  xцsusиyyяtlяrиnя,  hяm  dя  цslubи  mя-
qamlarыna gюrя шairin bяdii dиlиnиn zяngиnlиyиnи vя obrazlыlыьы-
nы  tяmиn  edяn  gюzяl  иfadя  vasиtяlяrиndяndиr.  Nцmunяlяrdяki 
sabиt bиrlяшmяlяrиn bиr qиsmиnиn Ы tяrяfи ишlяnmя daиrяsиnя gюrя 
ayrы-ayrы sюz qruplarыna mяxsus lцьяt vahиdlяrиndяn иbarяtdиr. 
Buradakы  mцxtяlиf  leksik  vahidlяrin  mцxtяlиf  mяnalы  fellяrlя 
bиrlяшmяsиndяn  яmяlя  gяlmiш  bu  frazeologizmlяr  N.Xяzrиnиn 
dиlи, цslubu цчцn daha maraqlы vя sяcиyyяvиdиr. 
Frazeologиyanыn poezиyada linqvo-poetik tяhlilindяn da-
nышarkяn konkret olaraq 2 mяsяlяnи aydыnlaшdыrmaq иstяrdиk: 
1.Frazeoloji ifadяlяrdя mяcazlar-poetik fiqurlarыn (mц-
qayisя, tяшbeh, epitet, metafora, metonimiya, mцbaliья,inver-
siya, bяdii sual, bяdii nida) цslubi imkanlarы 
2. Atalar sюzц vя zяrb-mяsяllяrиn frazeologиyaya mцna-
sиbяtи 
 
          Frazeologиzmlяr bяdии иfadя vя bяdии tяsvиr vasиtяsи kиmи 
 
Mяcazlar  obrazlы  tяfяkkцrцn  mяhsuludur.Mяcazыn  ya-
ranmasы иfadяnиn obrazlы olmasы zяrurяtиlя baьlыdыr.«Bяdии dиl-
dя sюz fиkиr иfadя etmяklя kиfayяtlяnmиr, obyektиv varlыьыn ob-
razlы tяsvиrиnя dя xиdmяt edиr» [26, 75]. S. Abdullayev dя eynи 
fиkrи tяsdиqlяyяrяk yazыr: «Poetиk яsяrdяkи яlvanlыq, daxиlи hя-
rarяt vя hяrяkяt qцvvяsи dя mяhz sюz rяnglяrиn tez-tez dяyиш-
mяsиndяn,mцxtяlиf mяna чalarlarыnыn иntensиv яvяzlяnmяlяrиn-
dяn hasиlя gяlиr» [2, 7]. 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
102 
Mяcaz sюzцn semantиkasы иlя sыx surяtdя baьlы olan hadи-
sяdиr.  «Mяcazlaшma  hadиsяsи  чoxmяnalыlыq  prиnsиpи  яsasыnda 
yaranыr vя  onun nяtиcяsи kиmи meydana чыxыr.  Hяmиn keyfиy-
yяtя malиk olmaq иsя sюzdяn иfadяlи vя tяsvиrи vasиtя kиmи иstи-
fadя etmяyя иmkan yaradыr» [112,36].Bu da, hяr шeydяn яvvяl, 
sюzlяrиn  mяtn  daxиlиndя  юz  nomиnatиv  mяnalarыndan  uzaqla-
шыb kontekst daxиlиndя yenи mяnalar qazanaraq mяcazlaшmasы 
nяtиcяsиndя baш verиr. 
Sюzlяrиn  mяcazlaшmasы  frazeolojи  vahиdlяrиn  dя  yara-
dыlmasыnda  baшlыca  rol  oynayыr.  Lakиn  frazeolojи  vahиdlяr 
adи mяcaz nюvlяrиndяn xeylи fяrqlяnиr. Mяcaz nюvlяrиnи иstя-
nиlяn vaxt yaratmaq olur. Frazeolojи vahиdlяr иsя dиldя, яsa-
sяn,sabиt  шяkиldяdиr.Komponentlяr  mяcazыn  bиr  vя  ya  bиr 
neчя  nюvц  яsasыnda  sabиtlяшmишdиr.  Mяcaz  nюvlяrи  burada 
canlы  bяdии  lюvhяlяr  yaratmышdыr.  Belя  sиnkretиk  keyfиyyяt 
fяrqlяrиnя gюrя frazeologиyanыn юzцnц dя bяdии tяsvиr vasиtя-
sи  hesab  etmяk  lazыmdыr.  Dиlиn  mяcazlar  sиstemи,  adяtяn, 
bяdии tяsvиr vasиtяlяrи hesab edиlиr.  
Bяdии яdяbиyyatda fиkrиnи mцxtяlиf yollarla, mцxtяlиf иfa-
dя vasиtяlяrи иlя vermяyя  чalышan N.Xяzrи poezиyasыnda fиkrиn 
qцvvяtlи vя emosиonal иfadяsи цчцn frazeolojи иfadяlяrdяn иstи-
fadя  etmиш,  чox  vaxt  юz  яlavяlяrи  иlя  onlarыn  ekspressиvlиk  vя 
tяsиrlиlиk яlamяtиnи gцclяndиrmишdиr. Bu иfadяlяrиn fиkrяn tяhlиlи 
oxucuda xalqыn tяfяkkцr mяhsuluna, onun qцdrяtиnя mяhяb-
bяt hиssи oyadыr. 
Шairin яsяrlяrиndя ekspressиvlиk yaradan vasиtяlяrdяn bи-
rи dя mяcazlardыr. Mяcazlar dиlиmиzиn daxиlи gюzяllиyиnиn, zяn-
gиnlиyиnиn,mяna rяnglяrиnиn aшkar edиlmяsиndя mцhцm rol oy-
nayыr vя hяr bиr bяdии яsяrиn dяyяrиnи, qиymяtиnи artыrыr. Яlbяt-
tя, sюzцn mяcazlaшmasы mцxtяlиf mяna иncяlиklяrи, чalarlыqlarы 
yaradыr.«Mяcazlar bяdии dиlи obrazlы,poetиk tяsиrя malиk иfadя-
lяrlя zяngиnlяшdиrиr,eynи zamanda иfadяlиlиyя, yыьcamlыlыьa xиd-
mяt edиr» [60,75]. 
Mцqayиsя,bяnzяtmя, epиtet, alleqorиya, metonиmиya, kи-
nayя,  mцbalиья  vя  s.  mяcaz  nюvlяrиnя  frazeolojи  vahиdlяrdя 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
103 
rast gяlmяk olur. Buna gюrя dя frazeolojи vahиdlяrи bяdии tяs-
vиr vasиtяsи kиmи mяcaz nюvlяrи цzrя qruplaшdыrmaq mяqsяdя-
mцvafиqdиr. 
Frazeolojи vahиdlяrdя poetиk mцqayиsя daha чox ишtиrak 
edиr. Poetиk mцqayиsя dedиkdя mяcazыn bяnzяtmя, mцqayиsя, 
иstиarя, alleqorиya, tяcяssцm vя epиtet kиmи nюvlяrи nяzяrdя tu-
tulur.  Komponentlяrиn  tяmsиl  etdиyи  fиkиr,  obyekt  bиr-bиrи  иlя 
qarшыlaшdыrыlыr,  adи  шяraиtdя  nяzяrя  чarpmayan  cяhяtlяr  qaba-
rыq шяkиldя meydana чыxыr, tяsvиr obyektиnиn sяcиyyяvи cяhяtlя-
rи aчыlыr, яyanиlяшиr, oxucunun gюzlяrи qarшыsыnda canlanыr.  
Тяшбещ. Frazeolojи vahиdlяrиn bиr qrupu bяnzяtmя, yяnи 
tяшbeh olmuш, dиldя tez-tez tяkrar olunduьuna gюrя bиr tяrkиb 
kиmи get-gedя sabиtlяшmиш,semantиk bцtюvlцk yaranmыш vя fra-
zeolojи vahиdlяr sыrasыna keчmишdиr.  
Qeyd etdиyиmиz kиmи,bяdии яsяrdя чox иstиfadя edиlяn tяs-
vиr  vasиtяlяrиndяn  bиrи  dя  tяшbehdиr.  Mяnшяcя  яrяb  sюzц  olan 
tяшbeh  oxшatmaq,  bяnzяtmяk  mяnasыnы  иfadя  edиr.  Ona  gюrя 
dя Azяrbaycan яdяbиyyatшцnaslыьыnda mяcaz nюvlяrиndяn bиrи 
kиmи tяшbeh sюzцnцn яvяzиnя bяnzяtmя termиnи dя ишlяdиlиr.  
Tяшbeh mяcazыn sadя nюvlяrиndяn bиrиdиr. Bяdии яdяbиy-
yatda  bиr  яшyanыn  vя  ya  hadиsяnиn  mцяyyяn  яlamяtя  gюrя 
юzцndяn daha qцvvяtlи яшya vя hadиsяyя oxшdыlmasыna tяшbeh, 
yaxud  bяnzяtmя  deyиlиr.  Tяшbehиn  яsasыnda  mцqayиsя  durur, 
bиr  яшya  baшqa  bиr  яшya  иlя  qarшыlaшdыrыlыr.  Lakиn  bu  яшyalar 
arasыnda ancaq bиr vя ya bиr neчя oxшarlыq yaradыlыr. 
Y.  Stepanov  mцqayиsяnиn  яsasяn  иkи  nюvцnц  [fяrdи  vя 
цmumишlяk] gюstяrиr: «Hяr шeydяn яvvяl, mцqayиsяlяr fяrdи vя 
hamыnыn  qяbul  etdиyи  sabиt  sюz  bиrlяшmяsи  шяklиndя  ola  bиlяr. 
Bиrиncи halda onlarыn mяqsяdи яшyanы яn mцxtяlиf cяhяtdяn xa-
rakterиzя  etmяkdиr,  lakиn  bunlar  daha  чox  яшyanыn  tяkrar-
edиlmяz  cяhяtlяrиnи  яks  etdиrmяk  цчцn  ишlяnиr...  Иkиncи  halda 
mцqayиsяlяr  hamыnыn  qяbul  etdиyи  sabиt  sюz  bиrlяшmяlяrи  ola-
raq, adяtяn,keyfиyyяt dяrяcяsиnи bиldиrиr. Keyfиyyяt юzц иsя ay-
rыca  иfadя  edиlmяlиdиr.  Ona  gюrя  kи,  fяrdи  mцqayиsяlяr  яksяr 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
104 
hallarda иkи hиssяdяn иbarяt olur:mцqayиsя olunan яшyaya ишa-
rя vя onun nя иlя mцqayиsя olunmasыnыn tяsvиrи» [115,161].  
 «Tяшbeh mцяyyяn яlamяtlяrиnя gюrя epиtetlяrdяn fяrqlя-
nиr.  Epиtetlяr  bиr sюzя  qцvvяtlяndиrиcи  baшqa  bиr  sюz  яlavя  et-
mяk yolu иlя dцzяlиrsя, tяшbeh иkи яшya, yaxud hadиsя arasыnda 
oxшar  яlamяt  tapmaq  yolu  иlя  yaranыr.  Tяшbehиn  aшaьыdakы 
tяrkиb hиssяlяrи – яlamяtlяrи vardыr:  
1) Bяnzяyяn 2) Bяnzяdиlяn 3) Bяnzяtmя qoшmasы 
4) Bяnzяtmя яlamяtи  
Hяr bиr там tяшbehи tяrkиb hиssяlяrиnя ayыrdыqda dюrd 
mцhцm cяhяt  юzцnц  gюstяrиr:  tяшbehdя  bяnzяyяn  nяdиr;  o, 
nяyя  bяnzяdиlиr;  bяnzяyяnlя  bяnzяdиlяn  arasыndakы  mцшtя-
rяk sиfяt nяdиr?; bяnzяtmя nяyиn vasиtяsиlя иfadя olunur?» [75,152]. 
Tяшbehиn mцvяffяqиyyяtlи olmasы цчцn bяnzяtmя яlamяtи 
[mцшtяrяk sиfяt] bяnzяyяnя nиsbяtяn bяnzяdиlяndя daha gцclц, 
daha цstцn olmalыdыr: 
 
Иstяsяn yuxuna gяlяrяm sяnиn, 
 gяlяrяm dяnиz kиmи. 
Цzцnя иncиlяr чиlяrяm sяnиn,  
 чиlяrяm dяnиz kиmи. 
Yoluna шяfяqlяr sяpяrяm hяrdяn, 
 sяpяrяm dяnиz kиmи. 
Истясян цзцндян юпярям щярдян, 
 юпярям дяниз кими. 
Adыnы qяlbиmиn sahиllяrиnя, 
 yazaram dяnиz kиmи.  
 «Севирям» сюйлясян бир ахшам мяня
 Сусарам дяниз кими, 
 Сусарам дяниз кими [123, 50-52]. 
 
 Няби  Хязринин  «Дяниз,  эюй,  мящяббят»  шеириндян  нц-
муня  эятирдийимиз  бу  поетик  парчада  шаирин  фикир  вя  щиссляри 
тяшбещ, мцгайися вя синтактик тякрарлар васитясиля йцксяк ифа-
дялиликля верилмишдир. 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
105 
Яняняви  мцгайися. Frazeolojи  vahиdlяrиn  bиr  qrupu  яn-
яnяvи  mцqayиsяdиr.  Яnяnяvи  mцqayиsя  чox  vaxt  «kиmи»  qoш-
masы, bяnzяtmя vя mцqayиsя bиldиrяn «elя», «elя bиl», «sankи» 
modal  sюzlяrи  vasиtяsиlя  formalaшыr.  «Иsgяndяr  kиmи  sяdd  aч-
maq»,«Mяdaxиlи sel kиmи axmaq»,«Иlan kиmи qabыq qoymaq», 
«Иt kиmи peшman olmaq», «Шam kиmи яrиmяk», «Fяrhad kиmи 
kцlцng чalmaq»,«Aya, gцnя dюnmяk»,«Юlцdяn pиs kюkя dцш-
mяk» vя s. иfadяlяr яnяnяvи mцqayиsяdиr. Bu tиplи nцmunяlяrя 
bиz N.Xяzrиnиn шeиrlяrиndя rast gяlиrиk: 
 
Sankи gцnяш doьdu uzaq sяhяrdяn  
Elя bиl gяlmишdи яfsanяlяrdяn 
Sankи o parlayan Dan ulduzuydu [123, 21]. 
Sankи gюz yaшыdыr axan ulduzlar 
Sankи шиllя kиmи dяyиr цzцmя [123, 111]. 
Юmцr tяk belяcя яrиyиr gecя [123, 114]. 
Sыsqa чay tяk sяn цmmana axar olsan  [123, 163]. 
Dцnyaya  
Gцnяшtяk 
nur yayan иnsan, 
Vaxt olur 
Цfцqdя 
ulduz tяk axыr [123, 123]. 
Sяhяr яjdaha tяk aчыb aьzыnы 
Axыb gюz yaшы tяk шeh kaиnatdan [123, 178]. 
Yuxu tяk gяldи o, yuxu tяk getdи [123, 176]. 
Mяrdlяrя sюykяnяr Vяtяn daь kиmи [123, 90]. 
Elя boшaldы kи, sиnяmdя цrяk 
Иlham gяlmяyяcяk yenя qonaqtяk [123, 132]. 
 
Метафора. Poetиk mцqayиsяnиn bиr nюvц dя metafora-
dыr. Bяdии  dиldя  чox  yayыlmыш  metafora  kючцrmяk  mяnasыnы 
иfadя  edиr.  Azяrbaycan  dиlчиlиyиndя  bu  anlayыш  иstиarя  sюzц 
иlя иfadя olunur.Belяlиklя,metafora vя yaxud иstиarя bиr яшya 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
106 
vя hadиsяnиn mцяyyяn яlamяtиnиn baшqa яшya, hadиsя цzяrи-
nя kючцrцlmяsи nяtиcяsиndя meydana gяlиr: 
 
Alov hцcцm чяkdи иnsan юmrцnя [123, 79] 
Gecя keчиr, yuxu qaчыr, yatmыram [123, 81] 
Onda de, ey gюzяl, bu kuzя kиmи, 
Sыndыrdыn eшqиnlя vuran qяlbиmи [123, 14] 
Baxыr mиnarяlяr qяmlи sцkutla [123, 111] 
Nяsя yer sюylяyиr, gюy pычыldayыr 
Bиr ulduz danышыr, mяnиmlя ulduz [123, 114] 
Qumral saчlarыnы  
daradы kulяk [123, 64] 
Sиrrиnи pычыldar gюy otlar mяnя  
Bяyaz kяfяn bичяr buludlar mяnя [123, 167] 
Sankи чичяk sяpdи цzlяrя odlar 
Yuxudan gecяnиn юzц oyandы 
Alovlar чaьladы, atяшlяr axdы [123, 161] 
Sяn cahana soyuq qяlblя baxar olsan [123, 163] 
Daьa duman чюkцb, чяn yerиdиkcя, 
Gюzцnц aчdыqca gцnяшlи bahar [123, 160] 
Bиr sцkut ичиndя yatыr baьчa-baь 
Цrяyиm eшиdиr, цrяyиm duyur [123, 158]. 
 
Mиsallardan  gюrцndцyц  kиmи,  metafora  da  mцqayиsя, 
oxшatma  яsasыnda  yaradыlыr.  «Metaforada  da  mцqayиsя-bяn-
zяtmя  vardыr.  Mцqayиsяdя  bяnzяdиlяn  vя  bяnzяyяn  obyektlя-
rиn hяr иkиsи adlandыrыlыr. Metaforada иsя bяnzяdиlяn olur, bяn-
zяtmя obyektи иsя ишlяdиlmиr.Metafora, adяtяn, bиr sюzdяn иba-
rяt olur. Mцqayиsя иsя яn azы иkи sюz, yaxud bиr sюz vя bиr qoш-
madan иbarяt olur» [6, 128]. Bundan baшqa, metafora tяшbehя 
nиsbяtяn daha  mцrяkkяb mяcaz nюvцdцr. Metaforadakы mц-
rяkkяblиk иsя ondakы mцcяrrяdlиkdяn-qarшыlaшdыrыlan яшyalarыn 
bиrиnиn  ишtиrak  etmяmяsиndяn  yaranыr.  Baшqa  sюzlя,metafora-
da qarшыlaшdыrыlan яшyalardan bиrи faktиk olaraq ишtиrak etmиr, 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
107 
hяtta adы da чяkиlmиr, hяmиn яшya onun bиr яlamяtиnиn baшqa 
яшyaya шamиl edиlmяsи yolu иlя metaforada ишtиrak edиr. 
Metafora  yolu  иlя  bиr  яшya  цzяrиndя  mцxtяlиf  яlamяt  vя 
keyfиyyяt  kючцrmяk  mцmkцn  olduьundan  mяcazыn  bu  nюvц 
шeиrиn  emosиonal  gцcцnцn  artmasыnda  cиddи  яhяmиyyяt  kяsb 
edиr.«Metaforиk sюz vя иfadяlяrиn яsas bяdии keyfиyyяtи tяsvиrlя 
цzvи surяtdя baьlыlыьыnda vя tяcяssцm etdиrdиyи obrazlarla ya-
xыnlыьыndadыr»  [42,101].  Bu  cяhяtdяn  dя  sяnяtkar  poezиyada 
metaforadan daha чox иstиfadя etmяyя чalышыr. Hяtta bяzяn шa-
иr nяzяrя чatdыrmaq иstяdиyи bиr fиkиrlя яlaqяdar olaraq bиr ne-
чя metafora ишlяdяrяk, demяk olar kи, metafora sиlsиlяsи yara-
dыr. Bцtцn bu cяhяtlяrи nяzяrя alaraq, deyя bиlяrиk kи, «frazeo-
lojи bиrlяшmяlяrиn яn mцhцm xцsцsиyyяtlяrи ekspressиvlиk, me-
taforиklиk vя emosиonallыqdыr» [57,69]. 
Метонимийа. Bяdии  dиldя tez-tez rast gяlиnяn vя  danышыьы, 
mяnanы qцvvяtlяndиrяn, шиrиnlяшdиrяn mяcaz nюvlяrиndяn bиrи dя 
metonиmиyadыr.Yunanca  metonomadro  sюzцndяn  olan  me-
tonиmиya «ad dяyишmя» mяnasыnы bиldиrиr. Metaforada bиr-bиrи-
nя bяnzяdиlяn hadиsяlяr arasыnda bиlavasиtя real яlaqя olmadыьы 
halda,  metonиmиyada  bu  bяnzяtmя  bиr-bиrи  иlя  яlaqяdar  olan 
hadиsяlяr  яsasыnda  qurulur.  Metonиmиk  mяcazda  nяиnkи  яшya, 
hяtta anlayыш da bцtюvlцkdя dяyишиr. «Metonиmиya oxшar яшya-
larыn vя onlarыn яlamяtlяrиnиn qarышdыrыlmasы nяtиcяsиndя яmяlя 
gяlmиш, bиr-bиrи иlя bu vя ya dиgяr xarиcи, yaxud  daxиlи яlaqяdя 
olan, bиr-bиrиndяn fяrqlи яшyalarыn yaxыnlaшmasы nяtиcяsиndя dц-
zяlиr. Metonиmиyada mяqsяd яшyaya, hadиsяyя, hяrяkяtя иfadя-
lиlиk vermяkdиr. Metonиmиyanыn bu nюvцndя subyekt buraxыlыr, 
onun yerиnя obyekt ишlяnиr» [6,134]. 
Иdиomlarыn  яksяrиyyяtи,  atalar  sюzlяrи  vя  xalq  mяsяllяrи-
nиn bиr qиsmи metonиmиk sяcиyyя daшыyыr. Burada иfadя olunan 
fиkиr,anlayыш яslиndя olduьu kиmи deyиl,яvяz edиlmиш, bяdии don 
geydиrиlmиш шяkиldяdиr. 
Metonиmиk  frazeolojи  vahиdlяrdя  poetиk  mцqayиsя  ele-
mentlяrиnя dя rast gяlmяk olur. «Metonиmиya da metafora kи-
mи  cцrbяcцr  hadиsяlяr, яшyalar  arasыndakы  яlaqяnи  obrazlы  шя-

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
108 
kиldя  mцqayиsя  edяn  иnsan  tяfяkkцrцnцn  mяhsuludur»  [88, 
66]. Bиr qяdяr юrtцlц шяkиldя olsa da bяnzяtmя, tяcяssцm vя s. 
юzцnц  gюstяrиr.  Bu  da  mяcaz  nюvlяrиnиn  bиr-bиrиnя  gюstяrdиyи 
qarшыlыqlы tяsиrlя baьlыdыr. 
Klassиk vя mцasиr яdяbиyyatыmыzыn elя bиr janrы yoxdur 
kи, orada metonиmиk frazeolojи vahиdlяrdяn иstиfadя olunma-
sыn. O cцmlяdяn N. Xяzrиnиn шeиrlяrиndя metonиmиyanыn gюzяl 
nцmunяlяrиnя rast gяlиnиr: 
 
Zяrиflиk sцkutla danышan gюzяl 
Qышqыran sevgиlяr mяyяr sevgиmи? [123, 32] 
Pambыqla baш kяsяnlяrя rяhmяt deyяk? 
O kюrpцdяn qяhrяmanlыq keчsиn gяrяk! [123, 33] 
Яlиndя юlцmцn sыndы qanadы [123, 79]. 
Arzular baharda, юmцr qышdadыr  
Quru haray чяkяr, yaш tюkцlяrsя [123, 23]. 
Odlu kюynяk geyиb eшq atяшиndяn [123, 29]. 
Lakиn onu bиr an gюrmяyяndя mяn, 
Sюnцb gюzlяrиmdя qaralыr cahan [123, 13]. 
Sяnиn yadыndamы, mяn kи, bиr zaman, 
Vermишdиm sevgиmи sяnя яrmяьan [123, 14]. 
Цzeyиrиn цzцndяn sиs-duman keчиr [123, 111]. 
Adыnы qяlbиmиn sahиllяrиnя 
yazaram dяnиz kиmи [123, 50]. 
O, mиn-mиn цrяyя kюrpцlяr atdы [123, 64]. 
Qara цrяklяrdяn qorxun, durnalar! [123, 109] 
Daьlarыn zиrvяsи aьa bцrцnцr [123, 88]. 
Чяkиn Qarabaьdan qara яllяrи! [123, 89]. 
Yüklə 1,65 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin