Azяrbaycan республикасы тящсил назирлийи



Yüklə 1,65 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/9
tarix14.01.2017
ölçüsü1,65 Mb.
#5330
1   2   3   4   5   6   7   8   9

         Диalektиzmlяr 
  
 Яdяbи  dиlиn  lцьяt  tяrkиbиnиn  zяngиnlяшmяsи  mяnbяlяrиn-
dяn bиrи dя dиalekt leksиkasыdыr. «Dиalektlяr яdяbи dиlиn maddи 
яsasыdыr,onun qиda mяnbяyиdиr, dиl sиstemи hяlqяsиndяn kяnar-
da deyиldиr» [45,187]. «Dиalektlяr xalqыn tяbии danышыq dиlи, bиr 
nюv dиlиn etnoqrafиyasыdыr. Bиz dиalektlяrи юyrяndиkcя xalqы vя 
onun tarиxиnи юyrяnmиш oluruq» [29,116].  
 Dиalekt sюzlяrи яdяbи dиl normalarыna tabe olmayan, mц-
яyyяn яrazиdя yaшayan яhalиnиn yerlи danышыq dиlиndя иstиfadя et-
dиklяrи leksиk vahиdlяrdиr.Bu vahиdlяrиn mюvcud olmasы dиalekt 
vя яdяbи dиldя olan sюzlяr arasыndakы sяrhяdиn tam sabиtlяшmя-
dиyиnи gюstяrиr. V.V.Vиnoqradov яdяbи dиllя dиalektlяrиn  qarшы-
lыqlы яlaqяsиndяn bяhs edяrяk yazыr: «Bиzdя hяlя шиvя sюzlяrи иlя 
яdяbи dиl sюzlяrиnиn sяrhяddи az юyrяnиlmишdиr.Цmumxalq, canlы 
danышыq dиlи sюzlяrиnиn яdяbи dиlя keчmяsи yollarы hяlяlиk mцяy-
yяnlяшdиrиlmяmишdиr»  [93,  214].  T.C.Koqotovka  da  tяxmиnяn 
eynи fиkrи tяsdиqlяyяrяk yazыr:«Canlы danышыq dиlи vя dиalekt sюz-
lяrиnиn ишlяnmя sяrhяdlяrи hяlя kиfayяt qяdяr юyrяnиlmяmишdиr» 
[106,224]. Lakиn buna baxmayaraq, mиllи яdяbи dиlиn formalaш-
masы цчцn bяzи sюzlяr dиalektdяn яdяbи dиlя, bяzиlяrи иsя яksиnя, 
яdяbи dиldяn dиalektlяrя keчиr. Mцшahиdяlяr gюstяrиr kи, mцasиr 
dюvrdя dя яdяbи dиlя – bяdии dиlя mцxtяlиf цslubи funksиyalarla 
dиalekt sюzlяrи gяlиr. «Яdяbи dиllя dиalektlяrиn daиm yanaшы mюv-
cudluьu onlarыn lцьяt tяrkиbиnиn qarшыlыqlы шяkиldя zяngиnlяшmя-
sиnи tяmиn edиr» [106,124]. Belяlиklя dя, «bиr tяrяfdяn, яdяbи dиl 
шиvяlяrdя ишlяnяn lazыmlы,hяyatи яhяmиyyяtи olan sюzlяrи seчиb юz 
lцьяt tяrkиbиnя daxиl edиr vя onu zяngиnlяшdиrиr. Dиgяr tяrяfdяn 
яdяbи dиl normalarы yerlи шиvяlяrя daxиl olur vя onlarы sыxышdыrыr. 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
44 
Bunun  nяtиcяsиndя  шиvяlяrиn  tяdrиcяn  aradan  чыxmasы  vя  яdяbи 
dиlиn цmumиlяшmяsи prosesи baш verиr» [ 23, 78-79]. 
Dиalektиzmlяrиn  яdяbи  dиlиn  иnkишaf  edиb  zяngиnlяшmя-
sиndяn bяhs edяrkяn, иlk nюvbяdя, bu leksиk vahиdlяrиn яdяbи 
dиlиn bяdии цslubu цчцn daha чox sяcиyyяvи olmasыnы qeyd et-
mяk  lazыmdыr.  «Dиalekt  leksиkasы  elя  bиr  daиmи  bazadыr  kи, 
ondan  bиrиncи  nюvbяdя  яdяbи  dиlиn  bяdии  цslubu  bяhrяlяnиr» 
[71,216]. Чцnkи dиalekt sюzlяrи яdяbи dиlя яn чox bяdии яsяrlяr 
vasиtяsиlя  keчиr.  «Dиalektиzmlяrиn  яdяbи  dиlиn  lцьяt  tяrkиbиnя 
daxиl  olmasы  цчцn  bяdии  яdяbиyyat  keчиd  rolu  oynayыr.  Belя 
kи, leksиk-semantиk cяhяtdяn яdяbи dиldя ишlяdиlmя lцzumuna 
malиk olan dиalektиzmlяr yazычыlar tяrяfиndяn bяdии яdяbиyya-
ta gяtиrиlиr; bunlardan цmumxalq sяcиyyяsи qazananlar яdяbи 
dиlиn  lцьяt  fonduna  keчяrяk  onu  zяngиnlяшdиrиr»  [45,  187]. 
Яdяbи dиlиn baшqa цslublarыndan fяrqlи olaraq bяdии dиldя цs-
lubи чяrчиvя olmadыьы цчцn yazычыlar яsяrlяrиndя dиalekt sюz-
lяrиnи ишlяdиrlяr.Bu da bяdии цslubun dиalektиzmlяrиn яdяbи dи-
lя keчmяsиndя vasиtячи olduьunu gюstяrиr. Lakиn bu o demяk 
deyиldиr  kи,  bяdии  dиldя  ишlяnяn  dиalektиzmlяrиn  hamыsы  яdяbи 
dиlя keчиr. Bu sюzlяr dиalekt leksиkasыnы tяmsиl etsяlяr dя, on-
larы konkret olaraq mцяyyяn bиr dиalekt qrupuna aиd etmяk, 
canlы danышыq dиlи sюzlяrиndяn fяrqlяndиrmяk чяtиn olur.«Dиa-
lektиzmlяrиn  ancaq  mцяyyяn  bиr  qиsmи  яdяbи  dиldя  ишlяnmяk 
hцququ qazanыr. Bu mяnzяrя yazычы dиlиnиn fяrdи neologиzm-
lяrиnиn яdяbи  dиlя  mцnasиbяtиndяkи  kиmиdиr.  Belя  hal  dиalekt 
sюzlяrиnиn цmumxalq kolorиtи qazanmaьыnыn, gиzlи цslubи иm-
kanlarыnыn  цzя  чыxarыlmasыnыn  qanunauyьun  nяtиcяsи  kиmи 
meydana чыxыr» [71, 216-217].  
 «Яdяbи dиl lцьяtиnиn dиalektlяr hesabыna иnkишafыnda vя 
zяngиnlяшmяsиndя, яsas etиbarиlя bu vя ya dиgяr dиalektиn яhatя 
etdиyи mяhяldяn yetишmиш шaиr vя yazычыlar bюyцk rol oynamыш-
lar» [ 22, 9]. 
 «Dиalekt vя шиvя sюzlяrи яn чox bяdии dиldя  genиш meydan 
tapыr vя burada da цslubи effekt qazanыr, obrazlarыn nиtqиnиn fяr-
dиlяшdиrиlmяsиndя,  xarakterlяrиn  yaradыlmasыnda,  yerlи  kolorиtиn 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
45 
verиlmяsиndя цslubи vasиtяlяrdяn bиrиnя чevrиlиr» [67,82]. Bяdии dи-
lиn nяzm qoluna nиsbяtяn nяsrdя dиalekt sюzlяrи daha чox ишlяnиr. 
Чцnkи шaиr hяr hansы obrazы, hadиsяnи, tяbияtи tяsvиr vя tяrяnnцm 
edяrkяn юz fяrdи dиlи иlя danышыrsa,yazычы яsяrdяkи surяtlяrlя danыш-
maqla yanaшы, eynи zamanda daha чox personajlarыn bиr-bиrи иlя 
danышыьыna, dиaloqlarыna цstцnlцk verиr. Bu zaman surяtlяrиn dи-
lиndя  dиalekt  sюzlяrиnиn  ишlяnmяsи  цчцn  real  шяraиt  yaranыr.  Bu 
haqda Я.Dяmиrчиzadя yazыr: «Bяdии яsяrdя bu vя ya dиgяr surя-
tиn, yaxud surяtlяr kompleksиnиn mцяyyяn yerlи-mяhяllи шяraиtlя 
цzvи baьlыlыьыnы  bиldиrmяk belя mяhяllи чalarlыqla onlarы canlan-
dыrmaq zяrurяtи olduqda, tиpиk шиvя sюzlяrиnиn ишlяdиlmяsи mяqsя-
dяuyьun sayыlыr vя цmumиyyяtlя, bяdии яsяrиn dиlиnи mяzяlи, duzlu 
edиr» [25, 89].  
 S.Ə.Cяfяrov da Я.M.Dяmиrчиzadяnиn  fиkrи иlя razыlaшa-
raq yazыr: «...hяr hansы bиr rayonun vя ya yaшayыш mяntяqяsи-
nиn hяyatыnы daha real vя qabarыq шяkиldя vermяk, яsяrdя ayrы-
ayrы  surяtи  canlandыrmaq  цчцn  yazычы  o  yerиn  vя  ya  surяtиn 
mяnsub olduьu шиvя xцsusиyyяtlяrиndяn genиш иstиfadя edя bиlяr» [ 23, 80].  
 «Mяhdud  яrazи  daиrяsиndя  anlaшыlan  dиalekt  sюzlяrи  bя-
zяn hяmиn daиrяnиn mяишяtи иlя, tяsяrrцfat sahяsи иlя, bяzяn hя-
mиn daиrяdя yaшayanlarыn tayfa mяnsubиyyяtи иlя, bяzяn qon-
шuluьundakы xalq vя dиl mцhиtи иlя, bяzяn dя baшqa hadиsяlяrlя 
яlaqяdar olur» [25,87]. Sюzsцz kи, belя bиr шяraиtdя yaшayan иs-
tяr шaиr,иstяrsя dя yazычы юz dиlиndя mцяyyяn qяdяr dиalekt sюz-
lяrиnи ишlяdиr. Bu hяm sяnяtkarыn fяrdи lцьяt fondunun genиш-
lяnmяsиnя sяbяb olur,hяm dя яsяrиn ruhuna,obrazlarыnыn dиlи-
nя mяkan kolorиtи verиr. 
Bцtцn deyиlяnlяr bиr daha gюstяrиr kи,dиalektиzmlяr bяdии 
яsяrlяrиn dиlиnя heч dя sяbяbsиz deyиl, mцяyyяn цslubи mяqam-
larla яlaqяdar  gяtиrиlir vя  ишlяnиr. Azяrbaycanыn mцxtяlиf bюl-
gяlяrиndяn  olub,  canlы  danышыq  dиlиnя,  dиalektlяrя  yaxшы  bяlяd 
olan шaиr vя yazычыlar dиalektя mяxsus sюz vя formalarы mцxtя-
lиf цslubи mяqsяdlяrlя яsяrlяrиnя gяtиrиrlяr. Burada bиr amиlи dя 
nяzяrя almaq lazыmdыr kи, яdяbи dиlиn dиgяr funksиonal цslub-
larыnda цslubи чяrчиvя var vя dиalekt sюzlяrиnиn orada ишlяnmя-

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
46 
sи  mцmkцn  deyиl.  Lakиn  bяdии  цslubda  belя  чяrчиvя  yoxdur, 
bцtцn  цslublarыn  elementlяrи,  elяcя  dя  dиalekt  sюzlяrи  burada 
ишlяnя bиlиr. «Dиldя elя bиr sюz qrupu ola bиlmяz kи, bяdии цslub 
oradan иstиfadя etmяsиn. Dиldя nя varsa, bяdии цslubun иxtиya-
rыndadыr. Bяdии цslubda bu vя ya baшqa цslubи mяqam, yaxud 
surяtиn nиtqиnи fяrdиlяшdиrmяk цчцn sяnяt, peшя иlя яlaqяdar vя 
ya dиalekt sюzlяrиndяn иstиfadя edиlиr» [62,28]. «Цmumxalq dи-
lиnя яsaslanan hяr bиr yazычы яdяbи dиlиmиzи yenи sюz vя иfadя-
lяrlя zяngиnlяшdиrmяk цчцn doьulduьu daиrяnиn lцьяt vahиdlя-
rиndяn [burada dиalekt sюzlяrи nяzяrdя tutulur] иstиfadя etmяlи 
olmuшdur. Bu onlara obrazlarыn dиlиnи fяrdиlяшdиrmяk, zяngиn 
sиnonиm cяrgяlяr vasиtяsиlя fиkrи daha obrazlы иfadя etmяk kиmи 
bяdииlиk  prиnsиplяrиnиn  tяlяblяrиnя  gюrя  lazыm  иdи»  [55,  72]. 
Mяhz bu cяhяtи nяzяrя alan N.Xяzrи яsяrlяrиndя yerlи kolorи-
tиn  bяzи  sяcиyyяvи  xцsusиyyяtlяrиnи  daha  qabarыq  шяkиldя  oxu-
cunun nяzяrиnя чatdыrmaq цчцn az da olsa, dиalektиzmlяrdяn 
иstиfadя  etmишdиr.  Шaиrиn  яsяrlяrиnиn  lцьяt  tяrkиbиndя  tяsadцf 
olunan dиalekt sюzlяrи aшaьыdakыlardan иbarяtdиr: 
 Ahыl  [Иsmayыllы,  Шuшa]  –  qocalmыш,  yaшa  dolmuш  [adam, 
heyvan vя s.]: Ahыl юkцz cцmя dя ишя gedя bиlmиr [ 9, 46]; Ahыl-
laшdыn, qяlbяn azca yaшlaшdыn [124, 44]. 
 Arы  [Aьdam,  Fцzulи,  Qazax,  Quba,  Шahbuz,  Шяmkиr, 
Tovuz] – tяmиz, saf. Aydan arыyam, sudan duruyam [Шahbuz]; 
Aydan arы, sudan duru [Qazax]; Aydan arы, gцnnяn duru [To-
vuz]  [11,  25].  Bu  mяsяl  eynиlя  N.  Xяzrинин  яsяrlяrиndя  dя  юz 
яksиnи tapmышdыr: Aydan arы, sudan duru demиш xalqыmыz [127, 38]. 
 Qeyd edяk kи,bu sюzцn Bakы,Xaчmaz dиalektlяrиndя ey-
nи  mяnanы  иfadя  edяn  «arи»  fonetиk  varиantы  da  mюvcuddur: 
Aydan arи, sudan durи [Bakы] [11, 26]. 
 Azman [Bakы, Ordubad] – иrи, чox bюyцk, nяhяng. Bakи-
dя azman юylяr tиkиlиr [Bakы]; Atam bиr azman keчи aldы [Ordu-
bad]. Bu sюz hяm dя Bakы, Beylяqan, Cяbrayыl, Fцzulи, Qara-
kиlsя, Шamaxы dиalektlяrиndя altыиllиk «qoyun», Ordubad, Zяn-
gиlan  dиalektlяrиndя  dюrdиllиk  «qoyun»,  Aьdam,  Borчalы  dиa-
lektlяrиndя qocalmыш qoyun, keчи mяnalarыnda ишlяnиr [11, 32]. 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
47 
N.Xяzrи яsяrlяrиndя  иsя azman  sюzц «nяhяng, иrи» mяnasыnda 
ишlяnmишdиr: 
 Axы can цstdяdиr 
 bиr azman юlkя [124, 73]. 
 
 Boz [Bakы, Salyan] – hяyasыz. Boz adam utanmaz; Vяlи чox 
boz adamdы [11, 62]. N. Xяzrи dя яsяrlяrиndя bu sюzц hяr hansы bиr 
иnsanыn цzцnя utanmadan, чяkиnmяdяn sяrt шяkиldя demяk mяna-
sыnda ишlяtmишdиr: Yaman boz demиsяn, nя deyиm sяnя [127, 181]. Га-
зах диалектиндя гайайа боз дейирляр: Бозун алтында йыьышмышдыг.  
 Dиnшяmax  –  Шяkи  dиalektиndя  qulaq  asmaq  mяnasыnы 
bиldиrиr. Bяrdя,Cяbrayыl,Kцrdяmиr,Qax,Qazax,Tovuz dиalekt-
lяrиndя  bu  sюzцn  dиншяmяx,  Чяmbяrяk  dиalektиndя  иsя  dинши-
mяx  fonetиk  varиantы  mюvcuddur:  Qapы:n  dalыnnan  diηşəyör 
bиzdяn qыyvat qыrыllarmы? [Tovuz]; Qapыnыn dalыnnan diηşədim, 
чox шey eшиtdиm [Bяrdя]; Diηşə, qюr saьa nя deyиyяm [Qax] [11, 
136]. N.Xяzrи  dя  юz yaradыcыlыьыnda bu sюzцn Чяmbяrяk dиa-
lektиndяkи  varиantыndan  иstиfadя  etmишdиr:  Cahan  dиnшиyиbdиr 
sиrlи kцlяyя [124, 41]. 
 Gиldиr-gиldиr [Bakы, Gяdяbяy, Kцrdяmиr, Salyan] – gиlя-
gиlя,damcы-damcы.Uшaьыn gюzцnnяn gиldиr-gиldиr yaш gяlиr [Sal-
yan] [11, 181]. Axdы gюzlяrиndяn yaш gиldиr-gиldиr [123, 85]. 
 Harыn – Шamaxы,Aьdaш,Иsmayыllы dиalektlяrиndя яrkюyцn, 
naшцkцr [Sяn harыn adamsan, sя nolacaь], Qazax dиalektиndя 
иsя tяnbяl, ишя yaramayan mяnalarыnda ишlяnиr [9, 419; 10, 214]. 
Zadяganlar harыnlaшыr [124, 62]; Harыnlыq evlяr yыxыb [124, 87]. 
Cяnub  bюlgяsindя  «harыn»  sюzц  var-dюvlяti  hяdsiz  dяrяcяdя 
чox olan vя bundan qudurub «gюzlяri ayaьыnыn altыnы gюrmя-
yяn»  frazeoloji  vahiddяn  чыxan  mяna  чalarыnыn  ifadя  etdiyi 
mяnanы kяsb edir. 
 Иrишmaь  klassik  яdяbi  dilimizdя  iшlяk  fellяrdяndir. 
Quba  dиalektиndя  vuruшmaq,  dalaшmaq  mяnasыnda  ишlя-
nяn bu sюz Borчalы dиalektиndяkи иdяшmяx [Ə:, nə idəşirsi-
ηiz, gediη uшaxlarы gətiriη], bu sюz dя юz nюvbяsиndя Чяm-
bяrяk  dиalektиndяkи  иddяlяшmяx  sюzцndяn  olub  mяnasыz, 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
48 
yersиz  mцbahиsя  etmяk  mяnasыnы  bиldиrиr:  Aьa:rnan  Vey-
sяl  bиldиrdяn  bяrи  чox  иddяlяшиr  [10,  255].  Xaчmaz,  Quba 
dиalektlяrиndя  иrишmaь  sюzц  hяm  dя  yersиz,  шиt-шиt  gцlmяk 
mяnasыnda da ишlяnиr.–Adamыn цzцnя baxub иrишmя [Xaч-
maz]. Eynи zamanda bu sюzцn Meьrи dиalektиndя иrишmax, 
Borчalы,Cяbrayыl,Gяdяbяy [Nə:η irişeysiη,a bala,qoja-zad 
gюrmю:цfsяnmи heш?],Goranboy, Hamamlы, Иmишlи, Qazax, 
Qarakиlsя,Mиngячevиr,Zяngиlan dиalektlяrиndя иrишmяx fo-
netиk  varиantlarы  vardыr  [10,  260].  Иrишmяk  hюrmяt  deyиl, 
sяmиmи sюz hюrmяtdиr [123,97]; Dюvrяndя иrишяn paxыllar kи 
var; Daha olmayacaq юlяndяn sonra [124,85]. 
 Karvanqыran – Fцzulи,Qarakиlsя,Qazax, Tovuz dиalekt-
lяrиndя Zюhrя ulduzunun adыdыr.Karvanqыran da ulduzdu [Qa-
zax]; Karvanqыran gecяdяn doьur [Qarakиlsя] [10,268]. O dan 
ulduzu yox, Karvanqыrandыr [126, 91]. 
 Qarsa-qarsa – Bakы dиalektиndяkи qarsalammaь sюzцn-
dяndиr. Lцьяvи mяnasы ичи yaxшы bишmяdяn [цzц] yanmaq [чюrя-
yя aиddиr]. – Bu kи yaxшы pишmиyиb, qarsalanыb [10,313]. Чюkцr 
цrяklяrя od qarsa-qarsa [124, 57]. 
 Qыlыq – Шяки dиalektиndя xasиyyяt, rяftar mяnalarыnы bиl-
dиrяn qыlыx qılıq sюzцnцn fonetиk varиantыdыr. – Hяsяnиn qыlыьы 
чox yaxшыdы; Qыlыьы pиsdи, heш kяsnяn yola getmиr [9,135]. Hяs-
rяtяm xoш sюhbяt; Xoш qыlыq цчцn [123,19]. 
 Lяngяr  –  Qazax  dиalektиndя  yerиш  nюvцnцn  adыdыr.  Bu 
lяngяr yerиши kиmnяn юrgяnиfsяn? [10,363]. Gedиr lяngяr иlя, O 
asta-asta [123,58]. 
 Sыsqa – Qafan dиalektиndя suyu az olan bulaq mяnasыn-
da ишlяnяn sыzqa sюzцndяndir. Bыzavlarы apar sыzqadan su ичsиn 
[9,363].  Bиr  чaya  dюndцm  kи,sыsqa  axыram  [123,46].  Sыsqa 
cяnub zonasыnda narыn yaьan yaьыш mяnasыnda iшlяnir. «Sыsqa 
yaьan yaьыш gec kяsяr» atalar sюzц dя buradan yaranыb. 
 Шиv  –  Cяbrayыl  dиalektиndя  qanqal,  yemlиk  чыxarmaq 
цчцn ucu шиш qarьы vя ya kичиk aьac [чubuq] mяnasыnda ишlяnяn 
шиbbиx sюzцndяndиr. Шиbbиyиm olseydы, yemlиx yыьardыm [9, 468]. 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
49 
Шиvlяr  kяsиlmяdи,яllяr  kяsиldи  [123,98].  Шiv-yeni  pюhrяlяnmiш 
aьaclarыn budaьыna da deyilir: Tяzя шivlяr яkmiшяm. 
 Yengя–Kиrovakan, Zaqatala dиalektlяrиndя qardaшыn,яmи-
nиn vя dayыnыn arvadы mяnalarыnы bиldиrиr:Mяnиm yengяm beш yaш 
mяnnяn bюyцkdц [9, 246]. Eynи zamanda hяm яdяbi dildя, hяm 
dя цmumxalq dilindя toyda gяlиnи mцшayияt edяn qadыna da yen-
gя deyиlиr. Mяsяlяn; – Mцbarяk! – Deyяrяk; Yengя dя sцzdц [124, 
226]. 
 Yeyиn–Ordubad,Quba,Шamaxы dиalektlяrиndя yaxшы mя-
nasыnda yey // yeg // yegиn fonetиk varиantlarыnda ишlяnиr: Sяn-
nяn yeg olmasun, yaxшыdы [Ordubad]; Mяnиm bиr dusdыm var-
dи, sяnnяn yeg ulmasun Bakы шяrиndя; Sяnnяn yegиn ulmasun 
bиr dusdum var mяnцn [Quba]. Bu sюzцn yegиn formasы Bakы, 
Quba  dиalektlяrиndя  tez,  cяld  mяnalarыnda  ишlяnиr:  Yegиn  ul, 
apar mяnи atoun yanыna [Quba] [9,242-243]. Tяrиf atы yeyиndиr, 
qцrur atы ceydaraq [124, 21]. 
 Zиvя – paltar sяrиlяn иp mяnasыnda Ordubad, Bakы dиa-
lektlяrиndя иstиfadя edиlиr: Bиzиm yerdя paltarы yuyub zиvяyя sя-
rяllяr [Ordubad] [11,563]; Yudu uшaьыnыn aь kюynяyиnи; Zиvя-
yя sяrmяkчиn eyvana чыxdы [124,108]. 
 Gюrцndцyц  kиmи,  N.Xяzrиnиn  dиlиndя  dиalekt  sюzlяrиnиn 
яksяrиyyяtи sadяcя sюzц ишlяtmяk xatиrиnя deyиl, цslubun tяlяbи 
baxыmыndan iшlяdilmяsi ilя dя sяciyyяvidir. Чцnkи genиш anla-
yышa malиk olan dиalektиzmlяr dиlя bяdии яsяrlяr vasиtяsиlя daxиl 
olur.  Buna  gюrя  dя  dиalektиzmlяrиn  ишlяndиyи  яsas  цslub  bяdии 
цslubdur vя onlar yalnыz bяdии dиldя юzцnя yer tapa bиlиr.  
 
 
         Onomastиk leksиka 
   
Dиlчиlиyиn maraqlы bюlmяlяrиndяn olan onomastиka dиlиn 
lцьяt tяrkиbиndя olan xцsusи adlardan bяhs edиr. Шяxs, tayfa, 
xalq,  mиllяt,  yer  adlarы,  sяma  cиsиmlяrи  vя  heyvanlara  verиlяn 
xцsusи adlar mяhz onomastиk leksиkanыn tяrkиbиnя daxиldиr. 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
50 
Hяr bиr xalq xцsusи sюzlяrиn яksяrиyyяtиnи юz doьma dиl-
lяrиnиn  leksиk  vahиdlяrи  яsasыnda  yaradыr.  Bunlar  mцяyyяn 
яlamяtиn, hadиsяnиn, keyfиyyяtиn vя s. mahиyyяtиnи иfadя edиr. 
Dиlчиlиkdя bu cцr xцsusи adlar onomastиk vahиdlяr kиmи araш-
dыrыlыr,  onlarыn  leksиk  tяrkиbи,  fonetиk  vя  qrammatиk  quru-
luшu, semantиk xцsusиyyяtи vя s. tяdqиq edиlиr. Onomastиk va-
hиdlяrdяn bяdии яdяbиyyatda da genиш иstиfadя olunur. Dиlчи-
lиkdя  onomastиk  vahиdlяrи  bu  иstиqamяtdя  юyrяnяn  sahя  po-
etиk onomastиka adlanыr. Burada, яsasяn, bяdии яsяrlяrя, ora-
dakы  surяtlяrя,  hadиsяlяrиn  tяsvиr  olunduьu  yerlяrиn  adlarы, 
onlarыn цslubи  xцsusиyyяtlяrи, яsяrиn иdeya-bяdии  tяsиr qцvvя-
sиnи artыrmasы vя s. mяsяlяlяr araшdыrыlыb tяdqиq edиlиr. 
N.Xяzrи yaradыcыlыьы dиl cяhяtdяn чox maraqlыdыr. Bu ba-
xыmdan шaиrиn poezиyasы юzlцyцndя onomastиk mяnbя funksи-
yasы  daшыyыr.  «Azяrbaycan  onomastиkasыnыn  mцasиr  elmи  sя-
vиyyяdя  araшdыrыlmasы  vя  tяdqиqи  цчцn  яldя  иstяnиlяn  qяdяr 
mяnbя vя mяxяz vardыr. Lakиn hяr hansы bиr onomastиk tяdqи-
qat  prosesиndя  bunlarыn  hamыsыndan  eynи  zamanda  иstиfadя 
etmяk hяm dцzgцn, hяm dя mцmkцn ola bиlmяz» [61, 56]. Bu 
fиkrя яsasяn deyя bиlяrиk kи, bцtцn onomastиk vahиdlяrиn eynи 
sяvиyyяdя tяdqиqя cяlb olunmasы mцmkцn deyиl. 
N.Xяzrи  yaradыcыlыьыnыn  юzцnяmяxsуs  leksиk–semantиk 
xцsusиyyяtlяrи,  чalarlarы  vardыr.  Burada  sюzlяr mцxtяlиf  mяna 
mяqamlarыnda ишlяnиr, yerиnя gюrя yenи цslubи чalar kяsb edиr. 
«Sяnяtkarыn цslubu hяr шeydяn яvvяl obrazlы dиlи иlя, yaratdыьы 
obrazlar  иlя  baшqalarыndan  seчиlиr.  Цmumиyyяtlя,  obrazlы  dиl 
mцяllиfиn tendensиyalыlыьыnы mцяyyяnlяшdиrmя vasиtяsиdиr» [3, 173]. 
N.Xяzrиnиn  шeиr  dиlи  leksиk-semantиk  baxыmdan  sиstem 
tяшkиl  edиr.  Шaиrиn  цslubunun  юzцnяmяxsusluьunu  gюstяrяn 
baшlыca amиl onun hяr  bиr hadиsяyя fяrdи yanaшma vя sюzdяn 
иstиfadя  tяrzиdиr.  Bu  da  юz  nюvbяsиndя  sяnяtkarыn  nяyя  qadиr 
olmasы, onun юzцnяmяxsus dцшцncяsиnи aydыnlaшdыrыr. 
Шairin yaradыcыlыьыnda apelyatиv leksиkanыn da иmkanlarы 
genишdиr.  Onun  poezиyasыnda  sюzlяrиn  poetиklиyи,  lakonиklиyи 
fиkrиn emosиonallыьыnы daha da artыrыr. Bu da шaиrиn xalq danы-

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
51 
шыq  dиlиnиn  sadяlиyиnи  иzlяyиb  vя  bunu  юz  poezиyasыnda  mцm-
kцn qяdяr qoruyub saxladыьыnы gюstяrиr. Sюzцn яsl mяnasыnda 
poezиyada ишlяnяn xцsusи adlar apelyatиv leksиkanыn fяallыьыnы 
vя  fиkrиn  obrazlыlыьыnы  artыrmaqla  bиr  daha  gюstяrиr  kи,  ono-
mastиk vahиdlяr шeиrdя poetиk vasиtя rolunu oynayыr. 
Azяrbaycan klassиk яdяbиyyatыnda olduьu kиmи, mцasиr 
bяdии яdяbиyyatыmыz da onomastиk vahиdlяrlя olduqca zяngиn-
dиr. Mяhz bиzиm dиlчиlиk яdяbиyyatыmыzda onomastиk vahиdlяrи 
hяmиn иstиqamяtdя юyrяnяn sahя poetиk onomastиka kиmи ad-
landыrыlыr. Poetиk onomastиka dиlчиlиk яdяbиyyatыnda onomas-
tиkanыn  цslubиyyatы  kиmи  dяyяrlяndиrиlиr.  Bяdии  яdяbиyyatda 
xцsusи adlarыn komиk tяbияtи, etnиk adlar, onomastиk vahиdlя-
rиn obrazlыlыьы, bяdии яsяrlяrdя иstиfadя olunan xцsusи ad yara-
dыcыlыьы dиlчиlиkdя xцsusи яhяmиyyяtя malиkdиr. Tяbии kи, Azяr-
baycan  dиlчиlиyиndя  bяdии  яsяrlяrиn  onomastиkasы  tam  sиstem 
halыnda tяdqиq edиlmяsя dя,mцxtяlиf onomastиk vahиdlяrиn цs-
lubи иmkanlarыndan  bu  vя ya dиgяr яsяr vя mяqalяlяrdя bяhs 
olunmuшdur.  Яksяrяn  bu  иzahatlar  шяxs  adlarыnda  юz  яksиnи 
tapmышdыr.Belя kи, hяm шиfahи, hяm dя yazыlы яdяbиyyatda ono-
mastиk vahиdlяr leksиk-semantиk, цslubи cяhяtdяn bиr-bиrиndяn 
fяrqlяnиr. Шиfahи xalq яdяbиyyatыnda bяzяn uydurma шяxs ad-
larыna da rast gяlиrиk. 
N.Xяzrи  yaradыcыlыьыnda  da  hяm  шиfahи  xalq  яdяbиyyatы, 
hяm dя yazыlы яdяbиyyata xas onomastиk vahиdlяrdяn иstиfadя 
olunmuшdur. 
Шиfahи xalq яdяbиyyatыnыn яn genиш yayыlmыш janrlarыndan 
bиrи  olan  dastanlarda  dиqqяtи  cяlb  edяn  яsas  cяhяtlяrdяn  bиrи 
qяhrяmanlarыn qeyrи-adи эцcя вя qцvvяyя malиk olmasы hяmиn 
иgиdlяrя verиlяn адда цmumиlяшиr.Belя hallar bцtюvlцkdя folk-
lorumuza mяxsus olan keyfиyyяt, иgиdlяrиmиzя xas olan mиllи-
lиk kиmи dяyяrlяndиrиlиr. Яnяnяyя sadиq qalan N.Xяzrи poezи-
yasыnda belя nцmunяlяr ишlяdиlmишdиr. 
 
 Dяmиrgцc, Poladgцc,  
 Qalxыn, qardaшlar! [128, 77] 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
52 
Шиfahи xalq яdяbиyyatы nцmunяlяrиnя xas olan цslubи xц-
susиyyяtlяrdяn  bиrи  dя  qadыn  adlarыnыn  яksяrиyyяtиnиn  hюrmяt 
mяnasыnы  иfadя  edяn  xanыm,  xatun,  kиши  adlarыnыn  иsя  molla, 
dayы, dяdя, mиrzя, xan vя s. sюzlяrlя ишlяnmяsиdиr. Bu hal Nяби 
Xяzrи poezиyasыnda da mцшahиdя olunur: 
 
 Sonsuz 
 Oьuz 
 Dцzlяrиdиr 
 Dяdя Qorqud keчяn yerlяr 
 Qazan xanыn ata yurdu, 
 Duzlu-чюrяklи bиr чadыr 
 Иncяbellи qыrx qыz иlя  
 Uzun boylu Burla xatun  
 Kюksц daьlы  
 Aparыldы [128, 62-64]. 
 Molla Pяnah olmur 
 hяr oxuyandan,  
 Axы, hяr yazandan  
 Vaqиf dя olmur [123, 187-188]. 
 Bиr bayram olardы, Mиrzя dayы, sяn 
 Gяlяndя hяr toyun, maьarыn цstя [125, 254 ] 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
53 
 Tanыdыm mяn sяnи,  
 a Mahmud dayы 
 Talыш daьlarыnda neчя yцz цrяk 
 Almыш цrяyиndяn dюyцntцsцnц [125, 270-271] 
 
«Щяр щансы халгын ономастикасы щямин халгын тарихини якс 
етдирдийи кими, заман кечдикcя мцяййян тябяддцлата да мяруз 
галыр вя щеч шцбщясиз, Азярбайcан ономастикасы да бу бахым-
дан истисна тяшкил етмир. Демяк лазымдыр ки, ономастик ващидляр 
ичярисиндя иcтимаи тяфяккцрля баьлы олараг, ян чох дяйишян антро-
понимлярдир» [47, 98]. Antroponиmиk sиstemdя dиqqяtи cяlb edяn 
яsas mяsяlяlяrdяn bиrи яvvяlkи adlarыn yenи bиr adla dяyишmяsи – 
ad dяyишmя яnяnяsиdиr. Bu hal шиfahи xalq яdяbиyyatыnыn naьыl vя 
dastan  janrlarыnda  obrazlarыn  vя  ya  qяhrяmanlarыn  dцшdцklяrи 
vяzиyyяtlя, hadиsя иlя baьlы baш verяn dяyишmяlяrlя mцшahиdя olunur. 
 
 Sяn, ey gюzяl Nиgar, 
 sяn olmasaydыn 
 Koroьlu Koroьlu olmazdы bяlkя [125, 326] 
 Orda яfsanяvи  
 «Mиxaylo» qaldы  
 Bura яfsanяvи Mehdи qayыtdы [126, 244]. 
 
Bиldиyиmиz kиmи, Koroьlunun яsl adы Rюvшяn olmuшdur. 
Haqqыn,  яdalяtиn  qurbanы  olan  Alы  kиши  Чяnlиbelи  onun  цчцn 
mяskяn  seчmиш,  onu  xalqыn  azadlыьы,  иstиqlalиyyяtи  uьrunda 
yerlи feodallara vя yadellи ишьalчыlara qarшы mцbarиzяyя иstиqa-
mяtlяndиrmиш, ona «Koroьlu» adы vermишdиr. Elяcя dя ЫЫ dцn-
ya  mцharиbяsиndя  Yuqoslavиyada  faшиst  Almanиyasыna  qarшы 
mцbarиzя  aparan  partиzan  hяrяkatыnda  bюyцk  иgиdlиk  gюstяr-
dиyиnя gюrя hяmyerlиmиz Mehdи Hцseynzadяyя «Mиxaylo» adы 
verиlmишdиr.  
 Antroponиmиk  sиstemdя  kюmяkчи  adlar  qrupuna  daxиl 
olan lяqяblяr иnsanlara zahиrи gюrцnцшц, peшяsи, fиzиkи qцsuru, 
xasиyyяtи  vя  s.  иlя  яlaqяdar  verиlиr.  «Dиlиmиzdя  mюvcud  olan 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
54 
bцtцn antroponиmиk vahиdlяrи xцsusиlя lяqяblяrи nяzяrdяn ke-
чиrsяk,sюzlяrиn apelyatиv mяnasы иlя lяqяblяr arasыnda яlaqяnиn 
olduьunu  gюrяrиk.  Bцtцn  qruplarda  lяqяblяrиn  yaranmasы 
цчцn иlk materиal eynи цmumи vя xцsusи sюzlяrdиr. Ona gюrя dя 
hяr qrupda apelyatиv vя onomastиk lяqяblяr mюvcuddur. Onu 
da  qeyd  edяk  kи,  Azяrbaycan  dиlчиlиyиndя  lяqяblяrиn  leksиk-
semantиk xцsusиyyяtlяrи alиmlяrиmиzиn dиqqяtиnи  cяlb etmиш vя 
ona  mцxtяlиf  иstиqamяtlяrdяn  yanaшыlmыш,  mцxtяlиf  leksиk-
semantиk  qruplar  mцяyyяnlяшdиrmишlяr»  [48,34].  Mяhz  Nяби 
Xяzrи poezиyasыnda da bu kиmи lяqяblяrя rast gяlиnиr: 
 
 Юzцnя ad verиb bиrи madonna, 
 Baшqa bиrиsи dя prиmadonna! [123, 213] 
 Sяn kи, mиn budaqlы mяьrur чиnarsan 
 Sяnя «qoшa budaq» nahaq deyиblяr [124, 16]. 
 
Шairиn «Чal-чaьыr dцnyasы» adlы шeиrиndяn verdиyиmиz bи-
rиncи  nцmunяdяkи  «prиmadonna»  Azяrbaycan  иncяsяnяtиnиn 
gюrkяmlи  sиmalarыndan  olan  Иlhamя  Qulиyevanыn,  иkиncи  nц-
munяdяkи  «Яzиz  dostum»  шeиrиndяn  gяtиrdиyиmиz  «qoшa  bu-
daq» иsя hяm adы, hяm dя soyadы eynи sюzdяn [kюkdяn] иbarяt 
olan AMEA-nыn akademиkи Budaq Budaqova verиlяn lяqяbdиr. 
 Azяrbaycan шиfahи xalq яdяbиyyatыna xas olan xarakte-
rиk xцsusиyyяtlяrdяn bиrи dя adlarыn bиr qrupunun dиnи-яfsanя-
vи mяzmun kяsb etmяsиdиr. N. Xяzrи poezиyasыnda da belя xц-
susиyyяtlяrя tяsadцf etmяk olur: 
 
 – Dava kиmиnlя?  
 – Zцlmяtlяr юvladы kor Яhrиmяnlя 
Bu an Fяrhad daьы чapыb  
 Sяpяlяdи nadan цstя 
 Bяhram Gurun gur sяsиndяn  
 Qanlы qatиl tиtrяyиrdи [124, 118]. 
 Bяlkя «mцqяddяslяr» xatиrяsиnя 
 Qыzы Mяryяm deyя adlandыrdыlar [125, 156].  

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
55 
Mяlumdur kи,Azяrbaycan folklorunda ишlяnяn onomas-
tиk vahиdlяr цslubu xцsusиyyяtlяrиnя gюrя dиgяr xalqlarыn шиfa-
hи xalq яdяbиyyatыndan fяrqlяnиr. 
 Azяrbaycan шиfahи xalq яdяbиyyatы иlя yanaшы, klassиk vя 
mцasиr yazыlы яdяbиyyatda da onomastиk vahиdlяrиn цslubи иm-
kanlarыna  genиш  yer  verиlmишdиr.  Tяbии  kи,  yazыlы  яdяbиyyatda 
bu xцsusиyyяtlяr folklordan xeylи dяrяcяdя fяrqlяnиr. Adяtяn, 
bяdии яsяrlяrdя onomastиk vahиdlяrиn yerlи yerиndя ишlяdиlmяsи-
nя шaиr vя nasиrlяr daha cиddи mцnasиbяt gюstяrяrяk onlarы яsя-
rиn  иdeyasы  иlя  sяslяndиrmяyя  cяhd  edиrlяr.  «Bяdии  яsяrlяrdя 
xalqыn  hцsn-rяьbяtиnи  qazanan,  yenи  яmяllяr,  arzularla  yaшa-
yan,  yenиlиklя  kюhnяlиyиn  mцbarиzяsиndя  mяtanяtlя  qalиb  gя-
lяn, xalqыn arzu vя иstяklяrиnи юzцndя яks etdиrяn bиr чox ob-
razlarыn  adlarы  xalq  tяrяfиndяn  qяbul  edиlmиш,ata-analar  hя-
mиn surяtlяrиn adlarыnы hяvяslя юz yenиcя doьulmuш kюrpяlяrи-
nя vermишlяr» [61,507]. 
 «Bяdии яsяrlяrdя ишlяnяn adlar mцяyyяn mяqsяdя xиdmяt 
edиr.  Burada  bиr  mяsяlяnи  xцsusиlя  qeyd  etmяk  lazыmdыr.  Ad 
bяdии  obrazы  adlandыrmaq  цчцn  ишlяnиr.  Buraya  bцtцn  dram, 
roman,  hekayяlяrdя  vя  s.  ишlяnяn  adlarы  daxиl  etmяk  olar. 
Yazыlы  яdяbиyyatda  sяnяtkarlar  xцsusи  adlardan  иkи  иstиqa-
mяtdя иstиfadя edиrlяr: 
 1. Xalq tяrяfиndяn yaranan vя rяsmи dюvlяt sяnяdlяrиn-
dя яks olunan real onomastиk vahиdlяr. 
 2.Ancaq yazычыnыn юz yaradыcыlыьыnыn mяhsulu olan poe-
tиk onomastиk vahиdlяr» [61,505-506]. 
 Real onomastиk vahиdlяrdяn bцtцn sяnяtkarlar eynи dя-
rяcяdя  иstиfadя  edиr.Lakиn  poetиk  onomastиk  vahиdlяrdя  ob-
razlыlыq  daha  gцclц  olur.  Belя  onomastиk  vahиdlяr  mцxtяlиf 
janr vя цslublarda yazыlmыш яsяrlяrdя ишlяnя bиlиr.N.Xяzrи poe-
zиyasыnda ишlяnяn Hцnяr,Elgцn,Yanar vя s. kиmи xцsusи adlar 
шaиrиn fяrdи poetиk mяhsulu kиmи meydana чыxmышdыr. 
 
 Baьыran Elgцnцm, susan Yanarыm 
 Sиz mяnя Tanrыdan hяdиyyяsиnиz [124, 67]. 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
56 
 Sяnя Hцnяr adы verdиm, 
 mяn arzuma yetmяdиm [123, 92]. 
 
 Mяlumdur kи,dиlиmиzdя olan yer adlarыnы onomastиk шю-
bяnиn  toponиmиka  yarыmышюbяsи  юyrяnиr.  Mцяyyяn  bиr  yerиn 
adыnы bиldиrяn toponиmlяr coьrafи mяna kяsb etdиyиndяn sюzцn 
genиш mяnasыnda coьrafиya, eynи zamanda bu coьrafи yerlяrиn 
adlarы uzun bиr tarиxи иnkишaf yolu keчdиyи цчцn tarиx elmи иlя 
dя  sыx  baьlы  olmaqla  vяhdяt  tяшkиl  edиr.Bu  baxыmdan  deyя 
bиlяrиk  kи,  toponиmlяr  hяr  шeydяn  яvvяl,  yarandыьы  dюvrlяrиn 
dиl xцsusиyyяtlяrиnи юzцndя яks etdиrиr,hяmиn dиlиn qrammatиk 
qayda – qanunlarыna uyьun surяtdя yaranыr. 
N. Xяzrи yaradыcыlыьыnda Mиl, Muьan, Azяrbaycan toponиm-
lяrиnя dиqqяt yetиrsяk,bu toponиmlяrиn leksиk-semantиk, цslubи xц-
susиyyяtlяrя malиk olmasыnыn шahиdи oluruq. Mиl, Muьan, Azяrbay-
can doьma dиyarыmыzыn яrazи adlarыdыr. Lakиn N. Xяzrи dиlиndя bu 
toponиmlяr  яrazи  adы  bиldиrmяklя  yanaшы,  mцdrиklиk  sяcиyyяsи  dя 
kяsb etmишdиr: 
 Hяlя mиn dиlяyиm var, 
 Burda keчmишиm durur, 
 Burda gяlяcяyиm var, 
 Gяzsиn Mиlи, Muьanы
 Bцtцn Azяrbaycanы  
 Kиm mяnи xatыrlasa [123, 141]. 
 
 Bu  sahя  иlя  mяшьul  olan  alиmlяrиmиzdяn  Q.Mяшяdиyev, 
T.Vяlиyeva, H. Hцseynova Muьan sюzцnцn etиmologиyasы иlя 
яlaqяdar mцяyyяn mцlahиzяlяr yцrцtmцшlяr. Bяzиlяrи bu sюzцn 
Muь  komponentи  иlя  baьlы  olduьunu,  tarиxиlиk  baxыmыndan 
bяzи alиmlяr bu sюzцn atяшpяrяstlиyиn dиnи kиtabы olan «Aves-
ta»nыn  yayыcыlarы,  zяrdцшt  dиnиnиn  иdeoloqlarыnыn  Muьlar 
olmasы  иlя  baьlayыr.  Mяlumdur  kи,  яsasяn,  Urmиya-Azяrbay-
can иstиqamяtиndя altыya qяdяr tayfa mюvcud  olmuш, bu  tay-
falardan bиrи dя Muьlar olmuшlar. N.Xяzrи yaradыcыlыьыnda da 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
57 
Muьan adы toponиmиk vahиd kиmи tarиxи mahиyyяt daшыmaqla 
yanaшы, hяm dя gюzяl semantиk mяna иfadя etmишdиr.  
 «Onomastиka ancaq lиnqvиstиk цsullardan, toponиmиka 
иsя bununla yanaшы tarиxи vя coьrafи amиllяrdяn чыxыш edиr» [89, 48]. 
 Toponиmиk  vahиdlяr  bu  vя  ya  dиgяr  keyfиyyяt  xцsusиy-
yяtlяrи  иlя  mцxtяlиf  leksиk  vahиdlяrdяn  qaynaqlanыr,  formala-
шыr.  Zaman  keчdиkcя  bяzи  toponиmиk  vahиdlяrиn  nomиnatиv 
ишarя halыna dцшmяsи bиr ardыcыllыq tяsиrи baьышlayыr. 
 Bu baxыmdan N. Xяzrи dиlиndя иstиfadя olunan «Koroь-
lu», «Qartal qayasы», «Elчи daшы», «Hяcяr qalasы» vя s. toponи-
mиk vahиdlяrиnя dиqqяt yetиrяk. Bu adlarla baьlы mцxtяlиf rя-
vayяt vя яfsanяlяr dя mюvcuddur. Elя mяhz hяmиn яfsanя vя 
rяvayяtlяrи nяzяrя alan шaиr aшaьыdakы mиsralarы poetиk шяkиldя 
belя иfadя etmишdиr: 
 
«Koroьlu daьы»,  
«Qartal qayasы» 
Vцqarla ucalыb gюylяrя dяyиr 
Odur «Elчи daшы», 
«Hяcяr qalasы»  
Яsrlяr qяlbиndяn hekayяt edиr [125, 209]. 
 
«Koroьlu  daьы»  иlk  baxышda  Koroьlu  yaшayan  daь, 
qaya, daha sonra иsя Koroьlu kиmи иgиd, qoчaq qяhrяmana 
mяxsus  bиr  anlayыш,  elяcя  dя  «Qartal  qayasы»  иlk  anlamda 
qartallar  yaшayan  qaya,  sonra  иsя  ucalыq,  яzяmиlиk,  vцqar-
lыq, яyиlmяzlиk mяnasы kяsb edиr. «Elчи daшы» иfadяsи, adяtяn, 
шahlar hцzuruna xяbяr gяtиrяn elчиlяrиn oturduьu daш mяna-
sыnda,  иkиncи  anlamda  иsя  yer,  mяkan  mяnasы  иfadя  edиr. 
«Hяcяr  qalasы»  иlk  anlamda  яfsanяvи  qяhrяmanlыьa  malиk 
olan xalq qяhrяmanы Qaчaq Nяbиnиn hяyat yoldaшы, qяhrя-
man  Azяrbaycan  qadыnы  Hяcяrиn  adыnы  daшыyan  toponиmиk 
mяna  kяsb  edиrsя,  semantиk  baxыmdan  иsя  «Hяcяr  qalasы» 
иfadяsи alыnmaz,vцqarlы,яlчatmaz,dцшmяn hяmlяsиnя tab gя-
tиrяn  mяnalarda  ишlяnmишdиr.  Poetиk sюz  ustalarы real  topo-

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
58 
nиmиk vahиdlяrlя yanaшы, шяxsи tяxяyyцllяrиnиn mяhsulu olan 
poetиk  toponиmиk  vahиdlяrdяn  mяharяtlя  иstиfadя  edиrlяr. 
Buna N.Xяzrиnиn «Arzu kяndи» шeиrиnи nцmunя gюstяrя bиlяrиk:  
 
 «Arzu» kяndи, arzulardan  
 sяn dя doьuldun 
 Sяnя nяlяr arzulayыm, 
 ay, «Arzu» kяndи,  
Adыn «Arzu», юzцn bюyцk bиr hяqиqяtsяn! [125, 171-172] 
 
Bu шeиr parчasыnda ишlяdиlяn «Arzu kяndи» иfadяsиnи mцxtя-
lиf  mяna  чalarlarыnda  sяcиyyяlяndиrmяk  olar.  Coьrafи  ad  kиmи 
«Arzu kяndи» mяkanы yoxdur. Arzu яslиndя иnsanы xoшbяxtlиyя, 
alиlиyя,mяnяvи kamиllиyя,xoшbяxt gяlяcяyя, bцtюvlцkdя иnsan qяl-
bиndяn keчяn mиn bиr иstяyя qovuшmaq hяvяsиdиr. «Arzu kяndи» 
arzulardan doьulan bиr kяnd, hяm dя bюyцk bиr hяqиqяt mяna-
sыnda ишlяnmишdиr. 
Mяlumdur kи,  mцxtяlиf  leksиk vahиdlяrиn  цslubи иmkan-
larы bяdии яdяbиyyatda aчыlыr, mюvcud bяdии nцmunяlяr bиr nюv 
bиr vasиtя, mяnbяyя чevrиlиr. Baшqa sюzlя desяk, hяmиn leksиk 
vahиdlяr цmumи, adи vяzиyyяtdяn baшqa цslubи poetиk mяqam-
da manevr edиr, иlkиn varиantda bиr o qяdяr dя maraq doьur-
mur,  иkиncи  mяqamda  иsя  qeyrи-adи  tяsиr  yaradыr,  sюz  цslubи-
poetиk, bяdии estetиk tяsиr baьышlamaqla yanaшы, hяm dя sяnяt-
karыn fяlsяfи dцшцncяsиnиn, sяnяt dцnyasыnыn nяyя qadиr olma-
sыnы  nяzяrя  чarpdыrыr.  Bu  baxыmdan  N.  Xяzrи  yaradыcыlыьыnda 
bиr шeиr parчasыna dиqqяt edяk: 
 
Qaranlыq gecяdяn 
Gцndцzя чыxdыq,  
Mяcnun sяhrasыndan  
Яsdи bиr kцlяk [124, 31]. 
 
Шeиrdяkи «Mяcnun sяhrasы» иfadяsи иlkиn anlamda шaиrиn иde-
al tяxяyyцlцnцn mяhsuludur. Шaиr Mяcnun sevgиsиnя, onun иlahи 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
59 
mяhяbbяtиnя, bu mяhяbbяtиn bиr mяskяnя чevrиlmяsиnя ишarя edиr. 
Elя bиr mяskяn kи, orada yalnыz Mяcnun sakиn olmuшdur. Lakиn 
bu иfadяnиn dиgяr qatыnda иsя «Mяcnun sяhrasы» иfadяsи bиr topo-
nиmиk vasиtяyя чevrиlиr, шaиrиn poetиk qцdrяtиnи яks etdиrяn bиr mя-
qam чalarы yaradыr. 
N.Xяzrи yaradыcыlыьыnda tяbии kи, real adlarыn, onomastиk 
vahиdlяrиn юz hяqиqи mяnasыnda ишlяnmяsи hallarы da mцшahиdя 
olunur. 
Bu dиyarыn keчmишиylя  
чox tanышam mяn, 
Deyиrdиlяr bu yerlяrя Dяhnя baьlarы [125, 127]. 
  
Azяrbaycan юzцnцn tяbии sяrvяtlяrи иlя seчиlяn bиr dиyar-
dыr. «Mяcnun sяhrasы» иfadяsиndяn fяrqlи olaraq «Dяhnя baь-
larы» real toponиmиk vahиddиr.Шeиrиn adыndan bиzя mяlum olur 
kи, «Dяhnя baьlarы» Sumqayыtda yer adыdыr. Mяhz шaиr bu to-
ponиmи ишlяtmяklя bu yerиn юzцnяmяxsus gюzяllиyиnи, respublи-
kamыzda ad-san qazanmasыnы bиr daha nяzяrя чarpdыrmышdыr. 
N.Xяzrиyə  xas  olan  цslubи  xцsusиyyяtlяrdяn  bиrи  dя  to-
ponиmlяrиn tяsvиr vя tяrяnnцmцnя fиkиr vermяsиdиr. Poezиyaya 
xas olan xarakterиk cяhяtlяrdяn bиrи dя fakt vя hadиsяlяrи tя-
cяssцm  etdиrmяkdиr.  Belя  kи,  tяsяvvцrцn  юzцndя  dя  tяcяssцm 
mюvcud  olur.  Шaиrиn  tяsvиrlяrиnиn  яksяrиyyяtиndя  toponиmиk 
vahиdlяrиn  xatыrlanmasыna  xцsusи  yer  verиlиr.  Bцtцn  bunlarla 
yanaшы,  hяm  dя  hяmcиns  tяkrarlarыn  tяsvиrиndя  mцxtяlиf  regи-
onlarыn  etnoqrafиk  яnяnяlяrи  xatыrlanыr.  Bu  baxыmdan  шaиrиn 
«Sualsыz cavablar» шeиrи dиqqяtи cяlb edиr: 
 
 – Mяn behишt яtиrlи Lяnkяrandanam. 
 – Mяnя dя deyяrlяr иgиd Gяncяlи, 
 – Ordan baшlamыrmы yurdun cяncяlи! 
 – Mяnя mehrиbandыr Tovuz, Qazax dа, 
 – Onlar uzaqdadыr, qalsыn uzaqda! 
 – Borчalы elиndяn gяlmишяm mяn kи, 
 – Xarиcdя doьulan яcnяbиsяn kи?! 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
60 
 – Qяbяlяm paytaxtdыr qяdиm yurduma! 
 – Mиrzя Sяfяr demиш: – gяl, mиn boynuma! 
 – Шяkи torpaьыnda doьulmuшam mяn, 
 – De, Hacы dayыya dost olmuшam mяn! 
 – Mяn kи, daь vцqarlы Kяlbяcяrdяnяm, 
 – Sюylя kи, satыlmыш qыzыl yerdяnяm! [123, 234] 
 
Шeиrиn bиrиncи mиsrasыnda «behишt яtиrlи Lяnkяrandanam» 
deyяn шaиr юzцnцn fцsunkar gюzяllиyи иlя bцtюvlцkdя Azяrbay-
canыmыza zиnяt verяn Lяnkяranы иlahи gюzяllиyя malиk cяnnяtlя 
mцqayиsя  etmишdиr.  Sonrakы  mиsralarda  иgиdlяrи  иlя  шюhrяt 
tapmыш  Gяncяnиn,  иnsanlara  nяvazиш,  mehrиbanlыq  gюstяrяn 
Tovuz,Qazax, Borчalыnыn, vaxtиля doьma yurdumuza paytaxt 
olan Qяbяlяnиn, юz lяtиfяlяrи иlя mяшhur olan Шяkиnиn,respublи-
kamыzыn qыzыl mяdяnи sayыlan daь vцqarlы Kяlbяcяrиn ecazkar 
gюzяllиyиnи  nяzяrя  чatdыrmaqla  bяrabяr,  hяmиn  yerlяrиn  etno-
qrafиk xцsusиyyяtlяrиnи dя яks etdиrmишdиr. 
Dиlиmиzdя  bиr  qrup  onomastиk  vahиdlяr  ишlяnmяkdяdиr 
kи, onlara maddи mяdяnиyyяt abиdяlяrи, mяnяvи mяdяnиyyяtlя 
sыrf baьlы olan яsяrlяr, юlkя rяhbяrlиyи tяrяfиndяn verиlяn fяxrи 
adlar,иnzиbatи иdarя, ayrы-ayrы tяшkиlat adlarы daxиldиr. Onoma-
lojи baxыmdan mяsяlяnиn hяllиnя dиqqяt yetиrsяk,gюrяrиk kи, dи-
lиmиzdя  иstиfadя  olunan  bиr  sыra  mяtbuat,  nяшrиyyat,  baьчa, 
dцшяrgя,maьaza,qatar, gяmи vя s. adlarы ktematonиm kиmи dя-
yяrlяndиrиlиr.  Tяbии  kи,  bu  mяsяlя  иlя  яlaqяdar  bиr  sыra  araш-
dыrmalar aparыlmыш, elmи яsяrlяrdя mцяllиflяr mцxtяlиf qяnaяtя 
gяlmишlяr  kи,  H.Hцseynova  «S.Vurьunun  bяdии  яsяrlяrиndя 
onomastиk vahиdlяrиn lиnqvиstиk xцsusиyyяtlяrи» яsяrиndя yazыr: 
 
 Иndиsя gюr, Xan sarayы nяlяr deyиr–  
 Daш sцtunlar heykяl kиmи dayanmышdыr. 
 
Mцяllиf bu иkи mиsraya aшaьыdakы kиmи иzahat verиr: «Xan 
sarayы» qяdиm toponиmlяr sыrasыna daxиldиr. Bu юzlцyцndя tarиxи 
sяcиyyя daшыyыr. Daha doьrusu, Azяrbaycanda xanlыqlar dюvrц-

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
61 
nцn hadиsяlяrиnи юzцndя yaшadыr. S.Vurьun da hяmиn tarиxи ha-
dиsяlяrи xatыrlayыr. Mяlum olduьu kиmи, XVЫЫЫ яsr Azяrbaycan 
xalqыnыn tarиxиndя иctиmaи-sиyasи zиddиyyяtlяrиn яn kяskиn dюvrц, 
xanlыqlarыn meydana gяlmяsи dюvrц kиmи xatыrlanыr. S.Vurьunun 
Xan sarayы adыnы xatыrlamasы hяmиn vяzиyйяtи yada salыr. Daha 
onun цчцn bu hadиsяlяrи tяfsиlatы иlя vermяk ehtиyacы gюrцnmцr... 
Xan  sarayы  real  toponиmdиr,  real  yerи,  mяkanы  bиldиrиr  vя  haq-
qыnda tяfsиlatlы  mяlumat var. S.Vurьun  da  yaшadыlan tarиxи  qя-
lяmя alыr [40, 73-74]. 
 Elяcя dя hяmиn яsяrиn 66-cы sяhиfяsиndя mцяllиf yazыr: 
 «Odur bax! Yazdыьыm «Aslan qayasы» 
 Sиlиnmиш alnыndan ellяrиn yasы  
 Burada Aslan qayasы topnиmиk vahиddиr» [40, 66]. 
Hяr  иkи  nцmunяdя  hяm  «Aslan  qayasы»,  hяm  dя  «Xan 
sarayы»  иfadяlяrи  bиzя  gюrя  toponиm  kиmи  deyиl,  ktematonиm 
kиmи qяbul olunsa daha mяqsяdяuyьundur. 
N.Xяzrи  poezиyasыnda  tarиxиn  qaynaqlarыndan  qopub  gц-
nцmцzя qяdяr gяlиb чatan bяzи toponиmlяr verиlmишdиr kи, hяmиn 
torpaqlarыn bu gцn fиtnяkar, mяnfur ermяnи ишьalыnda olmasыna 
baxmayaraq, onlar bиzиm real toponиmlяrиmиzdиr.  
 
 Qalxыr Daшaltыdan seyrяk dumanlar, 
 Sяhяr...Cыdыr dцzц... 
 Шuшa daьlarы... 
 Seyr elя yamyaшыl шehlи baьlarы, 
 Burda kцlяyиn dя юzgя яtrи var [125, 187]. 
 
Bu  шeиr  parчasыnda  шaиr  Azяrbaycanыn  бюлцнмяз  tяrkиb 
hиssяsи sayыlan, dиlbяr guшяlяrиndяn olan  Qarabaьdakы bu real 
yerlяrи – Daшaltы, Cыdыr dцzц, Шuшa daьlarы toponиmlяrиnи tяrяn-
nцm etmишdиr. 
Шaиrиn яsяrlяrindя hиdronиmlяrdяn dя иstиfadя edиlmиш, hя-
mиn hиdronиmlяr чox vaxt rяmzи mяna чalarlarы иfadя etmишdиr: 
 
 Eшиt mяnи, Xan Arazыm, 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
62 
 Sяsи mehrиban Arazыm [124, 101-102]. 
 Шиrиn nяьmяkarsan, a Tяrtяr чayы [125, 202 ] 
 Bиr dяfя yuyunsan  
 «Qыzыl чay» da sяn [125, 209] 
 Samur чяmяnlяrи dolaшdы gяldи [125, 343]. 
 Xanчыnчayыn sahиlиndяn 
 Nяьmя yцksяlиr [125, 364]. 
 Zaqatala чayы aшыb-daшыbdыr [125, 218]. 
 
Nцmunяlяrdяkи Xan Araz, Tяrtяr чayы, «Qыzыl чay», Sa-
mur, Xanчыnчay, Zaqatala чayы hиdronиmlяrи mцяyyяn mяna-
da bяdии obraz kиmи ишlяdиlmишdиr. 
Araшdыrmalar 
zamanы 
N.Xяzrи 
poeziyasыnda 
astronomиk adlardan da иstиfadя olunmasыnыn шahиdи oluruq:  
 
 O dan ulduzu yox, Karvanqыrandыr 
 Sяnи Dan ulduzu nahaq bиlmишяm [126, 91-91]. 
 Чыxaraq yollara Zюhrя ulduzu
 Иndиcя цmиdиm gяlяcяk deyиr [127, 184]. 
 
Belяlиklя,  N.Xяzrиnиn  яsяrlяrиndяkи  onomastиk  vahиdlя-
rиn tяhlиlи gюstяrиr kи, bu adlar шaиrиn шeиrlяrиndя poetиk funksи-
ya rolunu daшыyыr vя sяnяtkarыn fяrdи цslubunu mцяyyяnlяшdи-
rиr.  Шeиrlяrиn  mюvzusu,  mяzmunu  иlя  ишlяnmиш  mяtnи  sяcиyyяlи 
adlar иsя dиlиn daxиlи иmkanlarыnы цzя чыxarmaqla yanaшы, bяdии 
цslubu  da  zяngиnlяшdиrиr.  Dиgяr  tяrяfdяn  иsя  шaиr  tяrяfиndяn 
Azяrbaycana mяxsus yer, yurd, el-oba adlarыnыn yazыlы шяkиldя 
tяsbиt olunmasы onlarы gяlяcяk nяslя чatdыrmaqla yanaшы, eynи 
zamanda doьma Azяrbaycanыmыzыn ayrыlmaz, sabиt mяkanlar 
olmasыnы bиr daha tяsdиqlяmиш olur. 
 
 
 
 
Yüklə 1,65 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin