Azяrbaycan республикасы тящсил назирлийи



Yüklə 1,65 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/9
tarix14.01.2017
ölçüsü1,65 Mb.
#5330
1   2   3   4   5   6   7   8   9

 
Termиn sяcиyyяlи sюzlяr 
 
 Dиl  иlk  nюvbяdя  xalqыn  юzцnя  mяxsus  olan  anlayышlarы, 
varlыq adlarыnы cяmlяшdиrиr. Buna gюrя dя hяr bиr xalqыn varlы-
ьыnы, юzцnяmяxsusluьunu, mяишяtиnи onun dиlи, adяt-яnяnяlяrи, 
maddи  vя  mяnяvи  mяdяnиyyяtи,  peшя  vя  mяшьulиyyяt  sahяlяrи 
иlя юlчmяk lazыmdыr. 
 Hяyatыn  mцxtяlиf  sahяlяrиnя  aиd  anlayышlarы  иfadя  edяn 
sюzlяr  termиn  sяcиyyяlи  leksиk  vahиdlяrdиr.  Xalqыn  hяyatыna, 
mяишяtиnя, tяsяrrцfatыna, yaшayыш tяrzиnя,adяt-яnяnяsиnя dяrиn-
dяn bяlяd olan N.Xяzrи яsяrlяrиnиn dиlиndяkи termиnolojи lek-
sиka  da  цmumxalq  xarakterlи  leksиk  vahиdlяrdяn  иbarяtdиr. 
«Termиnologиya цmumxalq leksиkasыnыn яn fяal, яn dяyишkяn, 
artan, tяkmиllяшяn, yenиlяшяn hиssяsиdиr. Mцasиr sosиal-иqtиsadи 
иnkишaf, elmи-texnиkи tяrяqqи, mяdяnи иnqиlab, иstehsalыn иnten-
sиvlяшdиrиlmяsи yenи elmи anlayышlarыn, yenи elmи fиkиrlяrиn иnkи-
шafыna, yaranmasыna sяbяb olur. Bu da, шцbhяsиz dиlиn termи-
nolojи leksиkasыnыn dяyишmяsиnя, yenиlяшmяsиnя,  artmasыna tя-
sиr edиr» [38, 177].  
 N.Xяzrи яsяrlяrиnиn dиlиndя xalq termиnologиyasы иlя baь-
lы leksиka цstцnlцk tяшkиl etdиyи цчцn bu qrupa daxиl olan lek-
sиk vahиdlяr musиqи alяtlяrи, yemяk, xюrяk vя ичkи, мяишят, bя-
zяk  vя  zиnяt  яшйаларынын  adlarыndan  иbarяtdиr.  Bu  baxыmdan 
N.Xяzrи яsяrlяrиnиn dиlиndяkи termиn sяcиyyяlи sюzlяrи aшaьыda-
kы kиmи qruplaшdыrmaq olar: 
 1. Yemяk,xюrяk vя ичkи adlarы. Qиda maddи-mяdяnи mя-
dяnиyyяtиn  mцhцm  tяrkиb  hиssяsиdиr.  «Qиda  иnsan  cяmиyyяtи-
nиn, onun maddи alяmиnиn, tarиxиnиn, etnoqrafиyasыnыn яn mц-
hцm  komponentlяrиndяndиr»  [14,349].  Чцnkи  hяr  bиr  xalqыn 
sцfrяsи o xalqыn tarиxиnи, etnoqrafиyasыnы, adяt-яnяnяsиnи юzцn-
dя yaшadыr. Xalqыn zяngиn sцfrяyя malиk olmasы onun qяdиm-
lиyиnи gюstяrиr. Иnsanыn yaranышdan yemяyя olan ehtиyac vя tя-

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
19 
lяbatы nяtиcяsиndя яsrlяr boyu mцxtяlиf yemяklяr meydana gяl-
mишdиr.  Tяbии  kи,  hяr  bиr  xюrяyя  xцsusиyyяtиnя  gюrя  ad  verиl-
mишdиr. N.Xяzrи dиlиndяkи yemяk vя ичkи adlarыnыn etnolиnqvиs-
tиk  cяhяtdяn  tяdqиq  edиlmяsи  Azяrbaycan  xalqыnыn  maddи  vя 
mяnяvи mяdяnиyyяtиnиn,elяcя dя dиlиmиzиn tarиxи haqqыnda ma-
raqlы elmи nяtиcяlяr яldя etmяyя иmkan verиr.  
 N.Xяzrи яsяrlяrиnиn dиlиndя loxma, kabab [maral kabab, 
toьlu  kabab],  шяrab,  шяrbяt,  qara  qovurma,  sцd,  zяhяr  vя  s. 
kиmи yemяk vя ичkи adlarы vardыr. 
 «Loxma» sюzц mцasиr Azяrbaycan dиlиndя «loьma» for-
masыnda  «bиr  dяfя  aьыza  qoyulan  tиkя,  dишdяm»  mяnasыnda 
ишlяnиr  [5,  226].  Lakиn  bu  sюz  N.Xяzrи  dиlиndя  Azяrbaycan 
dиlиnиn Gяncя dиalektи, Gяdяbяy, Mиngячevиr шиvяlяrиndя oldu-
ьu kиmи, «loxma» шяklиndя ишlяnmишdиr [10, 370]. 
 
 Kиmиn gюzц doymayыr, 
 Kиmя bяsdиr loxma da  
[123, 56] 
 
 N.Xяzrиnиn  «Torpaьa  sancыlan  qыlыnc»  dramatиk  poe-
masыnda «kabab, qovurma» yemяk adlarындан иstиfadя olun-
muшdur. 
 Kabab, kabab, yaьlы kabab 
 Maral kababtoьlu kabab [121, 125]  
 Ha, ha, onun gцl яtиndяn  
 Qara qovurma eylяyиn        [121, 141]  
 
 «Kabab, qovurma» sюzlяrиnиn eynи mяnada ишlяnmяsиnя 
hяm  «Kиtabи-Dяdя  Qorqud»  dastanыnda,  hяm  dя  «Dastanи-
Яhmяd  Hяramи»  poemasыnda  rast  gяlиnиr.  Lakиn  buna  bax-
mayaraq, Azяrbaycan dиlиnиn иzahlы lцьяtиndя «kabab-manqal 
цzяrиndя  шишlяrdя  bишиrиlяn  яt  xюrяyи,  шишlиk;  «qovurma»  иsя 
qovurmaq yolu иlя hazыrlanan яt xюrяyи kиmи иzah olunur [5, 161-212]. 
 Bяzяn  N.Xяzrинин  dиlиndя  poetиk  yemяk  adlarыna  da 
rast  gяlиnиr  kи,  яslиndя  sюzцn  hяqиqи  mяnasыnda  иstяr  dцnya 
xalqlarыnыn,  иstяrsя  dя  Azяrbaycan  xalqыnыn  mяtbяxиndя  belя 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
20 
yemяk nюvц vя adы mюvcud deyиl. Bu yemяk  adы шaиrиn fяrdи 
tяxяyyцlцnцn mяhsuludur. Mяsяlяn;  
 
 Mяnиm kцsц aшы 
 Bишиrяnиm yox! [123, 238]  
 
 N.Xяzrи яsяrlяrиnиn dиlиndя шяrab, шяrbяt, sцd kиmи ичkи ad-
larыna da rast gяlиnиr: 
 
 Maral kabab, toьlu kabab  
 Цstцndяn dя bиr parч шяrab... [121, 125-126] 
 Шяrbяt dя ичиlиr, zяhяr dя, ey dost! [121, 136] 
 Bol sцdц-pendиrи qaymaqlы чoban! [123, 175] 
 
 N.Xяzrи  яsяrlяrиnиn  dиlиndяkи  yemяk  vя  ичkи  adlarыnыn 
tяdqиqи gюstяrиr kи, dиlиmиzdя kulиnarиya termиnlяrи daha sabиt 
vя  uzunюmцrlцdцr.  Чцnkи  яsrlяr  boyu  qиdanыn  yenи  nюvlяrи 
mиllи  mяtbяxиmиzdя  юzцnяmяxsus  yenиlиklяr  etsя  dя,  bununla 
yanaшы,  яnяnяvи  xюrяk  adlarыmыz  da  иndиyяdяk  qorunub  sax-
lanmышdыr.  «Yemяk-xюrяk  adlarыnыn  bu  cцr  nиsbи  «mцhafиzя-
karlыьы» hяm dя tarиxи-coьrafи шяraиtlя, tяbияt, иqlиm, tяsяrrцfat 
amиllяrи иlя яlaqяdardыr» [70, 28]. 
 2. Hяrbи ишlя baьlы olan leksиk vahиdlяr. N.Xяzrиnиn mц-
harиbя  mюvzusunda  yazdыьы  яsяrlяrиndя  dиlиmиzdя  ишlяnяn  vя 
danышыq  dиlиndя  genиш  yayыlmыш  hяrbи  termиnlяr  dя  юz  яksиnи 
tapmышdыr. Mяsяlяn;  
 
 Dяbиlqя: Baшыndakы dяbиlqяnи nя юyяrsяn, 
 Qыlыnc: Qыlыncыnы nя юyяrsяn, qanlы dцшmяn,  
 Чovkan: Яyrиbaшlы чovkanыmca gяlmяz mяnя 
 Ox: Belиndяkи doxsan oxu nя юyяrsяn 
 Sapand: Ala qollu sapandыmca gяlmяz mяnя [121, 176] 
 Kaman: Gяldи яlи kaman atan, 
 Xяncяr: Яlи xяncяr tutan gяldи [121, 199] 
 Sцngц: Sцngцlяr цstundя dayanan dюvlяt- 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
21 
 Elя sцngцlяrlя yыxыlmadыmы? [123, 44] 
 Qoшun: Mяnиm qoшunumda  
 Яsgяrlиk: Яsgяrlиk etsиn [123, 53] 
 Ordu: Cahanda яn boyцk bяla deyиlmи, 
            Ordu qaчqыnlardan яvvяl qaчarsa? [123, 90] 
 Gцllя: Kцrяyя sancыlan юz gцllяmиzdиr [123, 102] 
 Tцfяng: Tцfяng qundaьыndan  
               Yapышdы bиrdяn [124, 228] 
 
 Gяtиrdиyиmиz нцмунялярдя hяrbи ишlя baьlы termиn sяcиy-
yяlи  sюzlяrиn  яksяrиyyяtи  [sцngц,  sapand,  qыlыnc,  qoшun,  ordu, 
ox, dяbиlqя, tцfяng vя s.] яsl Azяrbaycan, az bиr qиsmи иsя [ka-
man, gцllя, xяncяr vя s.] fars mяnшяlи sюzlяrdиr. 
 3. Geyиm adlarы. Mиllи mяdяnиyyяtиmиzиn qяdиm tarиxиnи 
яks etdиrяn geyиm adlarыnыn чoxu xalqыn etnoqrafиyasы, onun 
tarиxи,  hяm  dя  mиllи  xцsusиyyяtиnи  яks  etdиrиr. Mяhz  elя  buna 
gюrя dя bяdии яsяrlяrdя ишlяnmиш geyиm adlarы bиldиrяn sюzlяrиn 
чoxu onun tarиxиnи, mиllи sиmasыnы яks etdиrяn sюzlяrdиr. «Эе-
йимляр мадди мядяниййятин бцтцн башга цнсцрляриндян даща 
чох  халгын  милли  хцсусиййятлярини  якс  етдирмякля  йанашы  сабит 
етник яламятляр сырасына дахилдир» [68, 86]. Bunlarыn bиr qиsmи 
яdяbи dиl, цmumxalq dиlи цчцn bиr qяdяr kюhnяlmиш, цmumиш-
lяk olmasa da, xalqыn mяишяtи, etnoqrafиyasы, tarиxи иlя sыx baь-
lыdыr.  «Цmumxalq  dиlиndя  xalqыn  maddи  vя  mяnяvи  hяyatыnы 
яks  etdиrяn  sюzlяrиn  mцяyyяn  hиssяsи,  шцbhяsиz  kи,  etnoqrafиk 
leksиkaya aиddиr» [113, 15].  
 N.Xяzrи яsяrlяrиndя ишlяnяn geyиm adlarыnын яксяриййяти 
mяcazи  mяnada  ишlяnmишdиr.  Шaиr  bunlardan  mцxtяlиf  цslubи 
mяqsяdlяrlя иstиfadя etmяklя яsяrlяrиnиn dиlиnя sankи tarиxиlиk, 
yenи rяnglяr gяtиrmишdиr. Bu sюzlяrиn bиr qиsmи orta яsr abиdя-
lяrиmиzdя  ишlяnmиш,  dиalektlяrdя  иzlяrиnи  saxlamышdыr.  «Яdяbи 
dиlиn  lцьяt  tяrkиbи,  xцsusиlя  termиnologиya,  folklor,  elяcя  dя 
dиalekt bazasы hesabыna zяngиnlяшиr...» [46, 442]. Buna gюrя dя 
N.Xяzrи  yaradыcыlыьыnda  ишlяnяn  geyиm  adlarы  tяkcя  mяnsub 
olduьu xalqыn tarиxи, mяdяnи-mяnяvи hяyatыnы, mяишяtиnи юzцn-

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
22 
dя  яks  etdиrmяklя  kиfayяtlяnmяmиш,  hяm  dя  baшqa  xalqlarla 
mцqayиsяdя etnиk vя sosиal fяrqlяrиn araшdыrыlыb tяhlиl edиlmяsи 
baxыmыndan da яn mцhцm mяnbяlяrdяn sayыlыr. Mяsяlяn; 
 
 Odlu kюynяk geyиb eшq atяшиndяn  
 Ney tяk цrяk yaxыr nalяlяrиlя [123, 29] 
 Evя aь duvaqlы gяlиn dя gяlиr... [123, 85]  
 Цfцqlяrиn donu mavи xяlяtdяn [123, 160] 
 Bиr yumшaq bяlяyя  
 tutdular sяnи [123, 161] 
 Yapыncыdan tцk yandыrыb [123, 179] 
 Gedиb tuman geyиn, de kи, arvadsan ! [123, 190] 
 
 Xяlяt  –  «hяdиyyя  kиmи  baьышlanыlmыш  paltar,  mцkafat, 
bяxшиш,  toyda  qыz  vя  oьlanыn  qohumlarыna  verиlяn  hяdиyyя» 
mяnasыnda ишлянян  xalиs яrяb mяnшяlи sюzdцr [5, 136]. Bu sюz 
tцrk  dиllяrиndя  hяlя  XЫЫ-XЫЫЫ  яsrlяrdяn  mцшahиdя  olunur. 
«Xяlяt»  sюzц  «Kиtabи-Dяdя  Qorqud»  dastanыnыn  dиlиndя  dя 
ишlяnmишdиr. Buradan belя bиr nяtиcяyя gяlmяk olar kи, bu sюz 
daha qяdиm dюvrlяrdяn dilimizdя мювcуд олмушдур: 
 Aruз cцmlя bяglяrи xяlяtlяdи, dюndи aydыr [58, 165].  
 Fяxrи  geyиm  kиmи,  «xяlяt»  sюzц  «Koroьlu»  dastanыnda 
da ишlяnmишdиr: Elя kи, юzцnц gюstяrdи, Чяnlиbel dяlиsи olmaьa 
layиq  olduьunu  sцbut  elяdи,  mяndяn  xяlяtи  onda  gюrяcяk. 
Mяn xяlяtи ancaq иgиdя verиrяm [8, 46].  
 Qeyd  edяk  kи,  «xяlяt»  sюzцnцn  «paltar»  mяnasы  onun 
sonrakы  mяnasыdыr.  Чцnkи  bu  sюz  иlk  dюvrlяrdя  «hяdиyyя, 
mцkafat» mяnasыnda ишлянмишдир. 
 Don. Qяdиm tцrk geyиm adlarыndan olan bu sюz mцasиr 
dиlиmиzdя də ишlяnмякдядир. Bu sюzцn qяdиmlиyиnи Qaradonlu 
toponиmи  [Иmишlи  rayonunun  keчmиш  adы]  vя  «Kиtabи-Dяdя 
Qorqud»  dastanыnda  ишlяnmяsи  gюstяrиr.  Azяbaycan  dиlиndя 
«don»  sюzц  «paltar,  lиbas,  цst  geyиmи,  яtяklи  qadыn  paltarы» 
mяnasыnda ишlяnиr [5,82]. «Kиtabи-Dяdя Qorqud»da «don» sю-

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
23 
zцnə  «xяlяt»  sюzц  kиmи  «mцkafat,яnam»  mяnasыnda  тясадцф 
едилир. 
Xeyиr xяbяr gяtцrяnя at, don verяrяm,  
    
 
 
qaftanlar geydцrяm [58, 148].  
 
 Mцasиr dиlиmиzdя «don» sюzцnцn mяnasы xeylи daralmыш 
vя нцмунялярдян дя эюрцндцйц кими, yalnыz «qadыn цst geyи-
mи» mяnasыnda ишlяdиlиr.  
 «Don»  sюzц  tцrk  dиllяrиndя  mцxtяlиf  mяnalarda  ишlяnиr. 
Mяsяlяn, qaraqalpaq, noqay, tuvа, baшqыrd, tatar dиllяrиndя ton 
//  tun  formasыnda  ишlяnяrяk  «шuba,  xalat»,  tцrkmяn  dиlиndя  иsя 
don  «xalat»  mяnasыnda  ишlяnиr.  A.  Шerbak  bu  sюzцn  arxetиpиnи 
«xalat, paltar» mяnasыnda ton шяklиndя mцяyyяn etmишdиr» [70, 32-33]. 
 Duvaq – «toya aparыlan gяlиnиn цzцnя чяkиlяn tцl юrtцk» 
mяnasыndadыр  [5,85].  Мцasиr  dиlиmиz  цчцn  kюhnяlmиш  hesab 
edиlян bu sюzя  «Kиtabи-Dяdя Qorqud» dastanыnыn dиlиndя dя 
rast gяlиrиk: 
 Ala gюzlц oьlыna al duvaxlu gяlиn aldы [58, 143]. 
«Dиalekt  vя  шиvяlяrdя  termиnolojи  fondun  юyrяnиlmяsи 
termиn  yaradыcыlыьы  ишиnя  dя  bюyцk  yardыm  edиr.  Чцnkи  ayrы-
ayrы  sahяlяr  цzrя  termиnologиyanыn  tяkmилlяшdиrиlmяsи  vя  ter-
mиnlяrиn  dяqиqlяшdиrиlmяsи  цчцn  dиalektlяrdя  zяngиn  materиal 
vardыr»  [74,5].  «Elmi  dildя  iшlяnяn  terminlяrin  mцяyyяn  bir 
hissяsi  цmumxalq  danышыq  dilinя,  elяcя  dя  dialekt  vя  шivяlяrя 
mяxsusdur» [79, 35]. Qeyd edяk kи, «duvaq» sюzц Шяkи dиalek-
tи,  Oьuz  шиvяsиndя  «duvax»  fonetиk  varиantыnda  «qыz  яrя 
gedяndяn  bиr  neчя  gцn  sonra  dцzяldиlяn  gяlиngюrmя  mяrasи-
mи» mяnasыnda ишlяnиr [10, 156]. Eynи zamanda bu sюz omo-
nиmlиk  tяшkиl  edяrяk  Ordubad  dиalektиndя  «dцvax»  fonetиk 
varиantыnda «pиtи bишиrиlяn saxsы qabыn aьzыna qoyulan qapaq» 
mяnasыnы  [Чюlmяyиn  dцvaxы  yoxdur],  Qazax  dиalektиndя,  To-
vuz,  Bolnиsи,  Aьdam,  Cяbrayыl  шиvяlяrиndя  doax  //  duvax  fo-
netиk  varиantыnda  xяmиrи  yaymaq  цчцn  иstиfadя  edиlяn  xцsusи 
daиrяvи taxtanы [Duvaьы bяrи qoy, kцndяnи yasdыlayыm] bиldиrиr 
[9, 195-204].  

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
24 
 Xalqыn tarиxи, mяdяnиyyяtи, иncяsяnяtи иlя baьlы olan geyиm 
adlarы bяdии яdяbиyyatda, eynи zamanda elmи цslubda da hяmишя 
ишlяnяcяkdиr. «Bunlar ona gюrя mяnalыdыr kи,яzиzdиr, uzun юmцr-
lцdцr, яbяdиdиr kи, xalqыn mяnяvи yaddaшыnы yaшadыr,onun xarak-
terиnи tяqdиm  edиr, mяnяvи mяdяnиyyяtиnи яks etdиrиr» [69, 284]. 
 4.Bяdяn цzvlяrиnиn adlarыnы иfadя edяn leksиka. Leksиka-
nыn qяdиm layыnы юzцndя bиrlяшdиrяn bu sюzlяr – termиnlяr иn-
san  oraqanиzmиnиn  ayrы-ayrы  цzvlяrиnиn  adыnы  bиldиrяrяk  hяr 
bиrи mцstяqиl leksиk mяnaya malиk olsalar da, «bunlardan tю-
rяyяn sюzlяr dя чoxmяnalыlыq – bu da яn чox metaforalar, me-
tonиmиyalar  яsasыnda  formalaшыr,  dиldя  bиr  semantиk  sиstem 
yarada bиlиr [daьыn baшы, mиzиn gюzц, mиzиn ayaьы, sюzцn canы, 
чayыn qolu, yolun aьzы, alnы aчыq, alыn yazыsы, aьzыbиr, aьzыboш, 
aьzыyuxarы,  aьzы  kяsяrlи,  aьzы  dualы,  aьzыyellи,  aьzыyыrtыq,  чяk-
mяnиn  burnu,  qabыrьa  sюhbяtи,  dишbatmaz,  dиz-dиzя,  dиzчюk-
mя,  dodaqaltы,  яloyunu,  яlaltыnda,  ovuc  ичи,  ovuc-ovuc  vя  s. 
kиmи bиrlяшmяlяrdя olduьu kиmи] vя belя tюrяmя sюzlяr xalqыn 
tarиxи, яnяnяsи, tяfяkkцrц иlя sыx baьlыdыr, яksяrяn mиllи xarak-
ter daшыyыr» [66, 81]. 
 N.Xяzrи  yaradыcыlыьыnda иnsanыn bяdяn цzvlяrиnиn adla-
rыnы bиldиrяn sюzlяrиn-termиnlяrиn hamыsыna rast gяlирик: 
 
Gюz: Bu gцn gюzlяrиmя dяydи bиr чичяk 
            Dodaq: Qopdu dodaьыmdan «gюzяldиr» sюzц [123, 12] 
Dиl: Mяn susdum, qurudu dиlиm dя sankи [123, 128] 
Яl: Яlиnи uzatsan чatar zиrvяyя [123, 122] 
Qol: Qollarыm ulduzla ay arasыnda 
Sиnя: Sиnяm genиш yoldur, 
 bиlmяyяn bиlsиn [123, 116] 
Saч: Saчlar aь xяyaldы  
Чиyиn: Чиynи uzunu   
Цz: Цzцndя qыrышlar naxыш-naxышdыr [123, 21] 
 
Цrяk: Kиm deyяr, nяdяndиr bu aьrы, sыzы, 
Nиyя иztиrablar keчиrиr цrяk? [123, 13] 
            Kцrяk: Ox sancыlar daь vцqarлы 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
25 
 Dяmиrgцcцn kцrяyиnя [123, 178] 
 
 5.  Aиlя-qohumluq,  yaxыn  mцnasиbяtlяrи  bиldиrяn  sюzlяr. 
Tarиxи  иbtиdaи  иcma  quruluшundan  baшlayan  aиlя-qohumluq 
mцnasиbяtlяrи  шцurlu  cяmиyyяtdя  hяmишя  mюvcud  olub  vя  bu 
mцnasиbяtlяrи иfadя edяn sюzlяr dя bunlarыn юzц qяdяr qяdиm-
dиr. Orxon-Yenиsey abиdяlяrиndяn baшlayaraq qяdиm tцrk ya-
zыlы abиdяlяrиndя,«Kиtabи-Dяdя Qorqud»da bu sюzlяrя rast gя-
lиnиr.Buna яsasяn, deyя bиlяrиk kи, bu sюzlяrиn яksяrиyyяtи tцrk 
mяnшяlи sюzlяrdиr.Azяrbaycan яdяbи dиlиndя,dиalekt vя шиvяlяr-
dя mюvcud olan bu sюzlяr N.Xяzrи яsяrlяrиndя dя ишlяnmишdиr: 
  
 Ata, ana: Atanы, ananы иtиrdиk, dюzdцk [123, 48] 
 Qardaш: Qardaшыyam dяrdlиlяrиn  
 Юvlad: Юvladыyam gюyцn-yerиn [123, 37] 
 Oьul: Иgиd oьul bяslяdиm mяn, 
 fяrarи bюyцtmяdиm [123, 92] 
 Яmи: Burda yaшayыrmыш яmиsи onun [123, 103] 
 Dost: Qardaшыm, dostlarы dцшmяndяn ayыr [123, 40] 
 Xanыm, xatыn: Xanыmlar, xatыnlar qяmlи gяlиbdиr  [121, 191] 
 Gяlиn: Nя orda gюzlяyяn bиr gяlиn durur, 
 Яr: Nя чarpaz yollarla gяlяn bиr яr var [123, 101] 
 
 Aиlя-qohumluq, yaxыn mцnasиbяtlяrи иfadя edяn «xatыn» 
сюзц tцrk dиllяrиnиn чoxu цчцn цmumи olan «xatun» sюzцnцn 
mцяyyяn  fonetиk  dяyишиklиyя  uьramыш  formasыdыr.  Bu  sюz  qя-
dиm tцrk yazыlы abиdяlяrиnиn dиlиndя mцxtяlиf fonetиk varиant-
larda [gatun//xatun//xaun] mюvcud olub, xanыm, mюtяbяr qa-
dыn mяnalarыnы иfadя etmишdиr. Bunu «Gцl-Tиgиnиn шяrяfиnя ya-
zыlmыш  abиdя»dя  dя  gюrцrцk:  «Umay  täg  юgиm  katun  kutыna 
иnиm Kцl tиgиn er at bultы=Humay kиmи qadыn anamыn шяrяfиnя 
kичиk qardaшыma qяhrяman Kцl-tиgиn adы verиldи» [87, 230].  
 M. Kaшьarи «Dиvanи lцьяt-иt-tцrk» яsяrиndя «xatun» sю-
zцnцn etиmologиyasы haqqыnda mяlumat verяrkяn onun яvvяl-
lяr daha dar mяnaya malиk olub yazыlы abиdяlяrdя шahzadяlяrя, 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
26 
иmperator  qыz-qadыnlarыna  aиd  edиldиyиnи  gюstяrиr  vя  иlk  tцrk 
иmperatoru Яfrasиyabыn bцtцn qыz nяvяlяrиnя verиlяn ad kиmи 
qeyd edиr vя yazыr. Bu mяsяldя dя ишlяnиr: «xan ышы bolsa, katun 
ышы kalыr=xanыn иши olanda, xatunun иши tяxиrя salыnыr» [51, 407]. 
 «T.Bertaqayev  «xatun»  sюzцnцn  xa+tan  hиssяlяrиndяn 
иbarяt olduьunu gюstяrиr. Qeyd edяk kи, bu иlkиn mяna юzцnц 
yalnыz mцasиr tцrk vя qиsmяn dя Azяrbaycan dиlиndя [xanыm-
xatыn bиrlяшmяsиndя] qoruyub saxlamышdыr.Dиgяr tцrk dиllяrиn-
dя  иsя  bu  sюz  qohumluq  termиnи  kиmи  чыxыш  edиb  «arvad,  qa-
dыn» mяnalarыnы иfadя edиr» [70, 38].  
 Bu  sюz  Orxon-Yenиsey  abиdяlяrиndя  «katun»  fonetиk 
varиantыnda  «xatыn,  xaqanыn  arvadы»  mяnasыnda  verilmишdиr 
[78, 367]. «Qяdиm tцrk dиlи lцьяtи»ndя bu sюzцn «qatun» fone-
tиk varиantыnda arvad-qadыn, xanыm mяnalarы qeyd edиlmишdиr 
[78,  438].  E.И.Яzиzov  «Azяrbaycan  dиlиnиn  tarиxи  dиalektolo-
gиyasы» яsяrиndя bu sюzцn Azяrbaycan dиlиnиn шиvяlяrиndя xa-
tun/xatыn,arvad,qadыn,  xanыm,  яsиl  nяcabяtlи,  hюrmяtlи,  gюr-
kяmlи  qadыn  mяqamlarыnda  ишlяndиyиnи  yazmышdыr  [28,  264]. 
E.И.Яzиzovun dиalekt vя шиvяlяrdя gюstяrdиyи mяnalarы hяm dя 
danышыq dиlи цчцn sяcиyyяvиdиr [чox xanыm-xatыn qadыndыr, qыz-
dыr]. N.Xяzrи poezиyasыnda da xanыm, xatыn sюzlяrи qadыn, xa-
nыm mяnalarыnda ишlяnmишdиr: 
Xanыmlar, xatыnlar qяmlи gяlиbdиr [121, 191].  
 6. Mяrasиmlя baьlы etnolиnqvиstиk vahиdlяr. Azяrbaycan 
dиlиnиn  lцьяt  tяrkиbиndя  mцшahиdя  olunan  mяrasиm  leksиkasы 
daha  чox  toy  vя  yas  mяrasиmlяrиnи  яhatя  edиr.  Bцtцn  dцnya 
xalqlarыnыn  hяyatыnda  mюvcud  olan  toy  mяrasиmи  яn  qяdиm 
adяtlяrdяn bиrиdиr.  
 «Azяrbaycan  шifahi  xalq  яdяbiyyatы  Azяrbaycan  xalqы-
nыn  tarixi  ilя  цzvi  surяtdя  baьlы  olan  zяngin  mяdяniyyяt  irsi-
dir. Xalqыn hiss vя duyьularы, яmяk fяaliyyяti, mяdяni-ictimai 
mцnasibяtlяri,hяyat tяrzi,dцnyagюrцшц xalq яdяbiyyatыnda юz 
яksini  tapmышdыr»  [79,35].  Azяrbaycanыn  qяdиm  toy  adяt-яn-
яnяlяrи иlя baьlы яhvalat vя hadиsяlяrя folklor nцmunяlяrиndяn 
olan naьыllar,яfsanяlяr,dastanlarda tяsadцf edиrиk. Aydыn olur 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
27 
kи,  toy  mяrasиmиnиn  davametmя  mцddяtи  toy  sahиbиnиn  varlы 
vя kasыb olmasы иlя яlaqяdar olmuшdur. Belя kи, varlыlarыn toy 
mяrasиmи  qыrx  gecя  davam  etdиyи  haлda,  kasыb  aиlяlяrdя  bu 
mяrasиm цч gцndяn artыq чяkmяzdи. Azяrbaycanыn toy mяra-
sиmlяrи haqqыnda яn qяdиm mяlumata bцtцn Tцrk dцnyasыnыn 
mюhtяшяm  vя  яzяmяtlи  tarиxиnи,  adяt-яnяnяsиnи  юzцndя  yaшa-
dan,  onu  bu  gцnцmцzя  qovuшduran  ulu  sяnяt  nцmunяlяrиn-
dяn  bиrи  vя  bиrиncиsи  olan  «Kиtabи-Dяdя  Qorqud»  eposunda 
rast gяlиrиk. 
 Bu яsяrdя qяdиm tцrklяrиn-oьuzlarыn toy mяrasиmlяrи иlя 
baьlы bиr чox adяt-яnяnяlяr-oьlanla qыzыn «beшиkkяsmя» иlя nи-
шanlanmasы,qыz evиnиn buyurduьu «xяrc»,tяzя evlяnяnlяr цчцn 
qurulan «gяrdяk» vя s. иndи dя qorunub saxlanmaqdadыr. Bu 
adяt-яnяnя  иlя  baьlы  leksиk  vahиdlяr-termиnlяr N.Xяzrи  poezи-
yasыnda da юz яksиnи tapmышdыr. Mяsяlяn;  
 
Yox onun maьarы bu gцn olacaq 
Bиlиrsяn necя toy, dцyцn olacaq! [121, 192] 
Evя aь duvaqlы gяlиn dя gяlиr [123, 85] 
Xonчalы gюzяllяr  
Qatar - qatardы 
Yengя dя sцzdц 
Чalanlar шabaшыn  
Ичиndя цzdц 
– Adя, bяy oynasыn  
Ucuzluq olar! [124, 226] 
Xoш gяldиn, яllяrи xыnalы gяlиn [124, 237] 
Nишan da taxыlыr 
Nишanя цчцn [124, 149] 
 
 N.Xяzrи yaradыcыlыьыndan toy mяrasиmи иlя baьlы nцmu-
nя gюstяrdиyиmиz toy,maьar, dцyцn, duvaq, gяlиn, xonчa, yen-
gя,шabaш,bяy, nишan sюzlяrиndяn bяzиlяrиnи etиmolojи baxыmdan 
tяhlиl etmяk maraqlы olardы.  

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
28 
 А.Ахундов V.И.Koduxova истинадян йазыр: «Хцsusи etи-
molojи tяhlиl etиmologиya vermяyиn цч яsas qaydasыna: fonetиk 
яsaslandыrma,  sюzdцzяltmяnиn  motиvlяшdиrиlmяsи  vя  semantиk 
ehtиmala яmяl olunmasыnы tяlяb edиr». Onun fиkrиncя, «bu vя 
ya dиgяr sюzцn etиmologиyasыnыn fonetиk яsaslandыrыlmasы bun-
dan  иbarяtdиr  kи,  mцqayиsя  edиlяn  sюzlяrиn  mяnшяcя  eynиlиyи 
mцяyyяnlяшdиrиlиr,  uyьunluqlarыn  qanunauyьunluьu  qяbul 
edиlиr,bцtцn fonetиk dяyишmяlяr иsя faktlar vя analogиyalar va-
sиtяsиlя иzah edиlиr» [4, 251]. 
 «Toy»  sюzцnцn  qяdиm  tцrk  dиlиndя  «toplantы»,  «qurul-
tay»  mяnasыnda  ишlяndиyи  mяlumdur.  Bunu  M.Kaшьarиnиn 
«Dиvanи  lцьяt-иt-tцrk»  яsяrиndяkи  «toy»  sюzцnцn  «ordugah, 
ordu qяrargahы» kиmи иzahыndan da gюrцrцk. «Bu sюzdяn чыxыш 
edяrяk «xan toy» deyиlиr kи, «xaqanыn ordu qurduьu yer» de-
mяkdиr» [53,144]. Buna gюrя dя bu sюz mцasиr mяnada mяra-
sиmdя  ишtиrakчыlarыn  чoxluьu  иlя  qяdиm  mяnaya  qovuшur. 
«Toy»  sюzцnцn  fel  яsasыna  aиd  olmasы  vя  «dцyцn»  sюzцndяn 
tюrяmяsиnя daиr mцlahиzяlяrdя  bu sюzцn formalaшmasы aшaьы-
dakы  иstиqamяtdя  modellяшdиrиlиr:  toy>toyun>tuyun>tцyцn-
>dцyцn//dцgцn [72, 279]. 
 Daha  sonra  F.Mяmmяdlи  fиkrиnя  davam  edяrяk  yazыr: 
Bиzcя,sюzцn formalaшmasыnda tamamиlя яksиnя bиr proses get-
mишdиr.  «Toy//doy//dюy»  [«dюymяk»  mяnasыnda]  sюzц  qяbиlя 
yыьыncaqlarыna чaьыran sяslяnяn alяtlяrиn-naьara,qaval, qaval-
daш-dюyцlmяsи иlя baьlы formalaшmыш vя mяna etиbarы иlя чaьы-
rыш bиldиrиb, hяm dя bu чaьыrышa cяmlяшяnlяrиn цmumи mяqsя-
dиnи-toplanmaq mяqsяdи иfadя etmишdиr. Qяrb qrupu tцrk dиl-
lяrиndя mцasиr dюvrdя dя юzцnц gюstяrяn tbu sюzцn tarиxяn «dюy» kиmи yox,«toy» kиmи fonetиk sяslяnmя 
qazanmasыnы  яsaslandыrmышdыr.  «Toy»  sюzцnцn  bugцnkц  mя-
rasиm mяnasыnыn юzцndя dя dюy//dюyцn//dцyцn//dцgцn sяs tяr-
kиbиnиn sabиtlяшdиyиnи gюrmяk чяtиn deyиldиr» [72, 280]. 
 Bu sюz hяm dя toplantыnыn юzцnц иfadя edяn ad kиmи dя 
ишlяk olmuшdur. «Kиtabи–Dяdя Qorqud» dastanlarыnda aktual 
olan «toy»,«ulu toy» sюzlяrи «toplantы», «bюyцk yыьыncaq» [zи-

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
29 
yafяt] mяnalarыnы иfadя etmяklя yanaшы, hяm dя «toy» [evlяn-
mя mяrasиmиnиn adы] mяnasыnda ишlяnmишdиr. Bиr sыra boylar-
da  «toy»  mяnasыna  «evяrmя»//«evlяnmя»,  «toy»//«dцyцn» 
sюzlяrиndя  paralellиk  dя  mцшahиdя  olunur.  «Toy»un  «dюy» 
mяnasы Azяrbaycan dиlиndя «dюg», «dюgцn»// «dцgцn»// «dц-
yцn»// «dцyцl»  fonetиk  sabиtlяшmяsи иlя nяtиcяlяnmишdиr. Belя-
lиklя, toy//dюy varиantlarыnыn eynи mяnalы fellяr kиmи «dцyцn» 
adыnыn sabиtlяшmяsиndяkи rolu bяrabяr sяvиyyяlи olmuшdur. 
 «Toy» vя «dцgцn» sюzlяrиnиn bиr kюkdяn яmяlя gяlяrяk 
onlarыn  formalaшma  иstиqamяtиnи  V.Aslanov  belя  gюstяrиr: 
toy>toyun> tuyun>tцgцn> dцyцn//dцkцn [72, 293]. 
 Qeyd edяk kи, bu sюzdяkи tmя tцrk dиllяrиnиn цmumи qanunauyьunluqlarыndan иrяlи gяlиr. 
 Azяrbaycan dиlиndя «toy» sюzцnцn иlkиn mяna varиant-
larыndan  bиrи  olan  «шяnlиk,  zиyafяt»  mяnasы  mцasиr  dиlиmиzdя 
mяhdudlaшmышdыr.  Цmumяn  «шяnlиk,  zиyafяt»  mяnasы  yalnыz 
«nиkahыn qeydя alыnmasы иlя яlaqяdar keчиrиlяn tяntяnяlи mяra-
sиm» mяnasы иlя яvяz olunmuшdur [5, 411]. 
 N.Xяzrи яsяrlяrиndя bиr kontekst daxиlиndя  «toy» sюzц-
nцn sиnonиmи kиmи «maьar» sюzц dя ишlяnmишdиr:  
 
 Yox onun maьarы bu gцn olacaq  
 Bиlиrsяn necя toy, dцyцn оlacaq! [121, 192]. 
 
 Azяrbaycan  яdяbи  dиlиndя  bu  sюz  «mцxtяlиf  mяclиslяr 
цчцn qurulan  иrи чadыr» anlayышы иfadя edиr. Lakиn buna bax-
mayaraq,  «maьar»  sюzц  Qazax  dиalektи  vя  Aьdaш  шиvяsиndя 
«toy  mяclиsи»  mяnasыnda  [Bиzиm  kяtdя  maьar  olajax]  ишlяnиr 
[9, 313]. Bu mяnada termиn sяcиyyяlи dиalekt sюzlяrи яdяbи dиlя 
keчяrяk  lцьяt  tяrkиbиnиn  zяngиnlяшmяsиndя  яvяzsиz  bиr  mяnbя 
rolunu oynayыr. 
 Mяrasиm leksиkasыnыn dиgяr bиr qиsmиnи yas mяrasиmи иlя 
baьlы  etnolиnqvиstиk  vahиdlяr  tяшkиl  edиr.  Чцnkи  dцnya  yara-
nandan «olum vя  юlцm-bяшяr nяslиnиn davamиyyяt zяncиrиnиn 
яvvяlи vя sonu olduьundan dиl bu иkи nюqtя arasыnda forma-

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
30 
laшыb  иnkишaf  etdиkcя  baшlanьыc  vя  son  nюqtяlяrиnиn  sevиnc  vя 
kяdяr notlarыnda kodlaшan dиl ишarяlяrиnя, onlarыn иfadя etdиyи 
иnformasиya tutumuna daиm hяssas olmuшdur. Elя buna gюrя 
dя bиr xalqыn etnиk tяrkиbиndя qovuшmuш mцxtяlиf qruplar bu 
qяbиldяn  olan  leksиk  vahиdlяrи  sиnonиmиk  dubletlяr  шяklиndя 
qat-qat toplayaraq, bиr nяsиldяn o bиrиnя юtцrцr» [72, 295]. 
 Azяrbaycan dиlиnиn leksиk layыnda yas mяrasиmиnи иfadя 
edяn  sюz  ишarяlяrиnиn  tarиxи  чox  qяdиmdиr.  Иslamdan  яvvяl 
Azяrbaycanda mюvcud  olmuш  Zяrdцшt dиnиnиn  qanunlarы ya-
zыlan «Avesta»da mяtnlяr olum-юlцm, ишыq-qaranlыq formasыn-
da Hюrmцz vя Яhrиmяn arasыndakы яbяdи vя яzяlи zиddиyyяtlяrи 
яks  etdиrяn  dиl  ишarяlяrи  иlя  zяngиndиr.  Bu  ишarяlяr  юzцnцn 
termиnolojи  mahиyyяtи  иlя  substrat  яhяmиyyяtи  daшыdыьыndan 
mяnsub olduьu dюvrцn dиl sяvиyyяsиndя qorunub saxlanmыш-
dыr. 
 Azяrbaycan xalqыnыn qяdиm hяyat tяrzиnиn яks olundu-
ьu «Kиtabи-Dяdя Qorqud» dastanыnda yas mяrasиmи иlя baьlы 
olan  detallara  rast  gяlиrиk:  Beyrяgиn  babasыna-anasыna  xяbяr 
aldы. Aь evи-eшиgиndя шиvяn qopdы. Qaza bяnzяr qыzы-gяlиnи aь 
чыqardы,  qara  geydи.  Aь-boz  atыnыn  quyruьыnы  kяsdиlяr.  Qыrq-
яllи  yиgиt  qara  geyцb-gюg  sarыndыlar.  Qazan  bяgя  gяldиlяr,  sa-
rыqlarыn yerя urdыlar. «Beyrяk!» deyц чoq aьladыlar [58, 168]. 
 Beyrяyиn Aruz tяrяfиndяn юldцrцlmяsи tяsvиr olunan bu 
epиzodda yaxыn adamlarыn aьlamasы, «aь чыxarыb, qara geyиn-
mяsи»,  aьы  demяsи  mцasиr  yas  mяrasиmи  цnsцrlяrиnиn  tarиxи 
faktlarыdыr. Tarixi keчmiшimizlя bu эцнцмцз arasыnda vяhdяt 
tяшkil edяn bu faktlar gцнцмцзя qяdяr gяlib чatmыш, hяtta bu 
gцn dя чox cavankяn яzizini itirmiш yaxыnlarы яn azы bir il qыr-
mыzы paltar geymяz, hяtta qara geymяklя onu tanыyan vя tanы-
mayanlar tяrяfindяn qяmя,kяdяrя tuш gяlяn bir шяxs kimi юzц-
nц gюstяrir.  
Azяrbaycan  xalqыnыn  yas  mяrasиmи  иlя  baьlы  olan  sюzlяrи 
чox  qяdиm  tarиxиmиzdяn,  mяишяtиmиzdяn,  adяt-яnяnяmиzdяn  xя-
bяr verиr. Buna gюrя dя Azяrbaycan dиlиnиn leksиk fondunda ol-
duьu  kиmи,  N.Xяzrиnиn  яsяrlяrиndя  ишlяnmиш  mяzar//qяbиr,  baш 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
31 
daшы,  yas//matяm,  tabut,  kяfяn,  meyиt,  aьы,  юlmяk  vя  s.  sюz  vя 
иfadяlяrиn  mяnшяyиnиn,  kюkцnцn,  dиldя  иstиfadя  mяqamlarыnыn 
araшdыrыlmasы  dиlиn  hяm  цslubи,  hяm  tarиxи,  hяm  dя  mцasиr  ba-
xыmdan юyrяnиlmяsи цчцn vacиb vя faydalыdыr. 
 Bяyaz kяfяn bичяr buludlar mяnя [123,167].  
 «Kяfяn»  –  яrяb  mяnшяlи  sюz  olub,  юlцnцn  bцkцlmяsи 
цчцn aь vя ya bezdиr. Kяfяn aь parчadan hazыrlanыr. Keчmиш-
dя bu parчanы yaшlы qadыnlar cehиz sandыьыnda gяlиnlиk иllяrиn-
dяn qoruyub saxlayыrdыlar.Mцasиr dюvrцmцzdя bu иши mяscиd-
lяr hяyata keчиrиrlяr.Lakиn ucqar daь kяndlяrиndя kюhnя qay-
da qцvvяdяdиr.Юlцnцn dяfn olunmasы цчцn vacиb detallardan 
olan «kяfяn» canlы danышыq dиlиndя «beш arшыn bez», «beш arшыn 
aь» kиmи иfadяlяrdя frazeolojи mяna чalarlыьы kяsb edиr. «Kя-
fяn» sюzц Azяrbaycan dиlиnя иslam dиnи yaranandan sonra da-
xиl olmuшdur. 
 Юlmяz klassiklяrimiz bяdii яsяrlяrindя tarixi qaynaqlar-
dan qopub gяlяn bu яnяnяni saxlamыш, шahlar tяrяfindяn аьыр 
cяzaya  layiq  эюрцлян  insanlar  шah  hцzuruna  gedяrkяn  юz  kя-
fяnlяrini  dя  boynuna  taxыb  getmiшlяr.  N.Gяncяvinin  «Sirlяr 
xяzinяsi»,«Xosrov vя Шirin» яsяrlяrindя belя detallara rast gя-
lmяk  olur.  Atasы  Hюrmцz  tяrяfindяn  cяzalandыrыlan  Xosrov 
юzц ilя kяfяnini gюtцrцb atasыnыn hцzuruna gedir.  
 N.Xяzrиnиn  яsяrlяrиnиn  dиlиndя  «gor»  sюzцnцn  sиnonиmи 
olan «qяbиr», «mяzar» sюzlяrи dя ишlяnиr: 
 
 Dюvrяsи ot basmыш mяzar yetиmdиr [123, 48]. 
 Yadlar bu torpaqda  
 qяbиr tapdыlar [123, 55]. 
 
 «Qяbиr» яrяb mяnшяlи sюz olub, юlцlяrи basdыrmaq цчцn 
qazыlmыш quyu, чuxur, gor, mяzar mяnasыnы bиldиrиr» [5, 199]. 
Bu sюzцn «qяb» hиssяcиyиnиn tцrk mяnшяlи «qab»,«kцp» sюzlяrи 
иlя  fonetиk  cяhяtdяn  bиr-bиrиnя  oxшamasы  sюzlяrиn  eynи  mяn-
шяdяn, kюkdяn yaranmasы fиkrиnи yaradыr.Чцnkи bu sюzlяr ara-
sыnda olan semantиk yaxыnlыq,yяnи sюzцn иfadя etdиyи mяna da 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
32 
[bиr шeyиn saxlanmasы vя ya qoyulmasы цчцn baьlы yer] fиkrиmи-
zи bиr daha яsaslandыrыr. 
 «Яrяb dиlиndя vя qяdиm tцrk dиllяrиndя saиt sяslяrиn qra-
fиk  ишarяlяrиnиn  yazыda  яks  olunmadыьыnы  nяzяrя  alsaq,  onda 
bu  sюzlяr  arasыndakы  fonetиk  yaxыnlыьы  fяrqlяndиrяn  sяbяblяr 
dя aydыnlaшar. Mцqayиsя цчцn: qb//qp//kp samиt uyьunluьun-
da q-k, b-p sяs qarшыlыqlarы яslиndя eynи sяsиn kar vя cиngиltиlи 
sяslяnmяsиndяn baшqa bиr шey deyиldиr. Maraqlы cяhяt burasыn-
dadыr kи, Azяrbaycan яrazиsиndя hяlя ЫЫЫ-ЫV mиnиllиklяrdя юlц-
lяr xцsusи hazыrlanmыш kцplяrdя basdыrыlmышdыr. Kцplяrиn qяbиr 
funksиyasы  bu  sюzцn  иlkиn  semantиkasыnы  da  bu  иstиqamяtdя 
sabиtlяшdиrmишdиr.  Belя  olduqda  qяbиr  mяnasы  daшыyan  «kцp» 
sюzцndя  sonrakы  иnkишaf  kp//qp//qb  kиmи,  son  mяrhяlяdя 
«qяb»//«qяbиr» sюzцnц formalaшdыrmышdыr. «Qb» яrяb dиlи da-
xиlи fleksиyasыnda «qяbr», «qцbr» kиmи zцhur etmишdиr» [72, 304]. 
«Mяzar» яrяb mяnшяlи sюzdцr. Яrяb dиlиndя bu sюzцn иkи 
mяnasы vardыr: 1. Qяbиr. 2. Zиyarяtgah, zиyarяt yerи [17, 133]. 
 Bu sюz mцasиr Azяrbaycan dиlиndя bиrиncи mяnada ишlя-
nиr. Lakin bu sюzцn ikinci mяnasы ilя dя баьлы яняня bu gцn dя 
юz aktuallыьы ilя seчilir. Belя ki, milli-dini bayramlar яrяfяsin-
dя  –  яziz  gцnlяrdя  dцnyasыnы  dяyiшяn  yaxыnlarыnыn  mяzarыnы 
ziyarяtя gedяn insanlar «qяbir  цstя gedirik» ifadяsini mяzarы 
ziyarяt etmяk mяnasыnda iшlяdirlяr. 
 Yas mяrasиmlяrиnиn predmetиnя daxиl olan sюzlяr ичяrи-
sиndя «meyиt» sюzцnц dя qeyd etmяk lazыmdыr: 
 
 Meyиtlяrdяn daь ucaldы, 
 Salur qazan [121, 184]. 
 
 Яslиndя  bu  sюzцn  иfadя  etdиyи  anlayыш  yas  mяrsиmиnиn 
baшlanmasы  цчцn  яsas  amиldиr.  «Meyиt»  яrяb  mяnшяlи  sюzdцr, 
«cяnazя, юlц, nяш» mяnalarыnы bиldиrиr [5, 243]. Yas mяrasиmи-
nя  aиd  olan  dиl  vahиdlяrиndяn  bиrи  dя  «tabut»  sюzцdцr.  «Ta-
but»  яrяb  mяnшяlи  olub,«cяnazяnи  qoymaq  цчцn  qutu;  meyиt 
qutusu» mяnasыndadыr [5, 387].  

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
33 
O gцnяш цrяklи иgиd oьlanыn  
Tabutu цstцndя Gцnяш gedиrdи [123, 80] 
 
 Yas  mяrasиmиnиn  sonrakы  mяrhяlяsиnя  aиd  olan  dиl 
vahиdlяrиndяn  bиrи  dя  «baш  daшы»  sюzцdцr.  «Daш»  sюzц  иlя 
яlaqяlяnяn bu иfadяnиn bиldиrdиyи яшyanыn иslamda rolu bиr-
mяnalы deyиldиr.Belя kи,иslam dиnи qaydalarыna gюrя mцsяl-
man  qяbrи  torpaqla  eynи  sяvиyyяdя  olmalы,  qяbиr  tяdrиcяn 
иtиb-getmяlиdиr. Lakиn bu qaydalarыn pozulma hallarы mц-
sяlman xalqlarы ичяrиsиndя, xцsusяn dя Шиmal vя Шиmal-Qя-
rb  юlkяlяrиndя  zaman  keчdиkcя  юzцnц  daha  qabarыq  gюs-
tяrиr.  Qяbrиn  baш  tяrяfиndя  qoyulan  daш  юzцnцn  tarиxяn 
kяsb etdиyи mяnasыnы иndи иtиrmишdиr. Qяdиm tцrk adяtlяrиnя 
gюrя  dяfn  olunmuш  adamыn  baш  tяrяfиndя  dиrиlиk  rяmzи 
olan su иlя dolu cam qoyulur. Bu adяt-яnяnя иndи dя qoru-
nub saxlanыr. 
 Mцasиr  dюvrdя  mцsяlman  tцrklяrиnиn  mяzarы  цzяrиndя 
ucaldыlan baш daшы vя abиdяlяrи dцnyasыnы dяyишmиш adamыn ru-
hunun rahatlыьы vя gяlяcяkdя dиrиlяcяyиnя иnam sиmvolu kиmи 
qяbul  etmяk  dцzgцn  olmazdы.  Чцnkи  bu  semantиka  mцasиr 
dюvrцmцz  цчцn  arxaиklяшmишdиr.  Qяbиrцstц  abиdяlяrиn  иndиkи 
kяsb etdиyи mяna saь qalan qohum vя юvladlarыn mяrhumun 
xatиrяsиnя  ehtиram  яlamяtиdиr.  Amma  яslиndя  baш  daшы  dяfn 
olunmuш adamыn adы, soyadы, doьum vя юlцm tarиxlяrи yazыl-
maqla mцяyyяn bиr dюvr цчцn tanыnma, иtиb-getmяnиn qarшыsы-
nыn  alыnmasы  mяqsяdиnи  daшыmышdыr.  Mяhz  bu  semantиkanы 
N.Xяzrи bяdииlяшdиrяrяk юz yaradыcыlыьыnda цslubи mяqsяdlя иs-
tиfadя etmишdиr.  
 Deyиrяm o, юlяn  
 Шeиrlяrиmя,  
 Qoy bиr poemam da  
 Baш daшы olsun ! [123, 230] 
 
«Yas» яrяb mяnшяlи sюz olub,«юlяn adam цчцn aьlaшma, 
matяm» mяnalarыnы иfadя edиr: 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
34 
Gяl, dцшmяn,  
yasыnы gюrяcяk alяm [123, 55].  
Gяl ey sяhяr, keч ey zцlmяt, 
sus ey matяm [121, 178]. 
 
«Yas»  sюzц  semantиk  cяhяtdяn  чoxшaxяlи  olduьu  цчцn 
Azяrbaycan dиlиndя mцxtяlиf иstиqamяtlи mяna strukturlarыnda 
ишlяnmишdиr:  «Yas  ичиndя  olmaq»,  «yasa  batmaq»,  «yas  tut-
maq», «yas saxlamaq», «yasdan чыxmaq» kиmи иfadяlяr yalnыz 
юlцmlя  baьlы  deyиl,  hяm  dя  dиgяr  mяqamlarla  baьlы  psиxolojи 
vяzиyyяtlяrи dя иfadя edиr [kяdяrlи olmaq, pяrt olmaq, baшqalarы-
nыn uьurlarыna paxыllыq etmяk vя s.]. 
«Aьы» – tцrk mяnшяlи sюz olub,«yas mяrasиmи, yas mяra-
sиmиndя oxunan bayatы» mяnasыnы bиldиrиr:  
 
 Dedи gюylяr dя aьы, 
 Rяngи rяngя qatdыlar [123, 101]. 
 
Orxon-Yenиsey  abиdяlяrиndя  иsя  «aьы»  sюzц  «bяxшиш,  hя-
dиyyя, xяzиnя, sяrvяt» mяnasыnda ишlяnmишdиr [78, 345]. Bu sю-
zцn  kюkц  uyьur  dиlиndя  «gюz  yaшы»  mяnasыnda  ишlяnяn  «ak» 
sюzцndяndиr  [110,  86-87].  «Aьы»,  «aьlamaq»  sюzlяrиnиn  «ak» 
kюkцndяn  yaranmasы  иlя  baьlы  mцlahиzяlяrdя  tяdqиqatчыlar 
arasыnda fиkиr ayrыlыьы yoxdur [44, 39]. 
«Aьы»  sюzц  semantиkasыna  gюrя  omonиmиk  mяna  kяsb 
edиr.  Mцqayиsя  цчцn-«aьы»-yas  mяrasиmиndя  oxunan  bayatы, 
«aьы»-zяhяr, acы vя s. [5, 16]. 
Bu  sюzцn  иkиncи  mяnasы  mцasиr  dиlиmиz  цчцn  kюhnяlmиш 
hesab  edиlиr.  Чцnkи  bu  sюz  «aьu»  sюzц  иlя  яvяz  olunmuшdur. 
Lakиn  buna  baxmayaraq,  omonиm  sюz  olan  «aьы»  sюzцnцn 
иfadя etdиyи ayrы-ayrы mяnalarы arasыnda bиr semantиk yaxыnlыq 
da  vardыr.«Sюzlяrиn  semantиk  yaxыnlaшmalarы  onlarыn  seman-
tиk  иnkишafыnыn  qanunauyьunluqlarы  sayяsиndя  mцmkцn  olur 
vя bunlar eynи bиr semantиk [иzosemantиk] sыraya aиd olunur» 
[4, 251-252]. Belя kи, иstяr mцasиr dиlиmиzdя, иstяrsя dя klassиk 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
35 
яdяbи dиlиmиzdя «aьы demяk» – «aьrыlamaq» fonetиk tяrkиbиn-
dя hяm «dяrdя  шяrиk  olmaq», hяm dя  «юlцnц  oxшamaq» mя-
nalarыnda  ишlяnmишdиr.  «Aьы»nыn  «acы»  vя  «aьы»  иnformasиya 
hadиsяsиnиn  [юlцmцn]  doьurduьu  emosиonal  vяzиyyяtlя  baьlы 
olub, hяr иkи иstиqamяtdя sюzцn canыna hopmuшdur» [72, 316]. 
Qeyd edяk kи, qяdиm tцrklяrdя юlцnц oxшamaq цчцn xц-
susи aьы deyяnlяr dяvяt olunar vя ya vяfat etmишиn yaxыn qadыn 
qohumlarы mяrhumun yцksяk иnsanи keyfиyyяtlяrиndяn, yaxшы 
яmяllяrиndяn bяhs edяn aьыlar deyяrdиlяr. 
7. Musиqи vя musиqи alяtlяrиnиn adlarы. Azяrbaycan xalqыnыn 
qяdиm musиqи alяtlяrи ичяrиsиndя qopuz vя sazыn юzцnяmяxsus yerи 
vardыr. «Tarиxи materиallardan aydыn olur kи, aшыьыn babasы ozan 
olduьu  kиmи,  sazыn  da  ulusu  qopuz  olmuшdur»  [20,  182].  Bunu 
xalqыmыzыn mюhtяшяm abиdяsи olan «Kиtabи-Dяdя Qorqud» dasta-
nыnda  da  gюrцrцk.  «Kиtabи-Dяdя  Qorqud»  boylarы  hяmчиnиn  o 
zamankы  musиqи  sяnяtиnиn  иnkишaf  sяvиyyяsи,  иctиmaи  vяzиfяlяrи  vя 
tяsиr  qцvvяsи  haqqыnda  da  mцяyyяn  tяsяvvцrlяr  oyadыr,  qяdиm 
чalьы alяtlяrиnиn, musиqи иlя baьlы maraqlы иfadя vя deyиmlяrи canlы 
шяkиldя яks etdиrиr» [43, 160]. Qяhrяmanlыq eposu olan «Kиtabи-
Dяdя Qorqud» tarиxиmиzиn, mиllи mяdяnиyyяtиmиzиn, иncяsяnяtиmи-
zиn,  xalqыmыzыn  etnoqrafиyasыnыn  юyrяnиlmяsиndя  mюhtяшяm  bиr 
abиdяdиr. Burada musиqишцnaslыq termиnlяrи dя юz qяdиmlиyи, mиllи-
lиyи иlя nяzяr dиqqяtи cяlb edиr. «Dяdя Qorqud» dastanы sankи mu-
sиqи иlя yoьrulub, musиqи onun hяr sяtrиnя, hяr mиsrasыna qonub» [84, 152].  
«Kиtabи-Dяdя  Qorqud»ун  musиqи  dцnyasы  qopuz  чalьы 
alяtи иlя baьlыdыr. Чцnkи qopuz oьuz ozanlarыnыn яsas musиqи 
alяtи  olmuшdur.  Qopuz  Orta  Asиya  tцrklяrиndя  vя  qяdиm 
Azяrbaycanda ишlяdиlmиш saza bяnzяr musиqи alяtиdиr. Qopuz 
шяnlиklяrdя чalыb-oxumaq цчцn иstиfadя olunan яsas чalьы alя-
tиdиr»  [59,  64].  «Ozanlar  ozanы  Dяdя  qorqud  gяldи,  sяdяflи 
qopuzunu  sиnяsиnя  basыb,  иgиdя  belя  ad  qoydu»  [12,547]. 
«Dяdя Qorqud юzц яlиndя qopuz Xяzяr dяnиzиndяn Qara dя-
nиzя qяdяr bцtцn Oьuz elиnи gяzmиш, qopuzunu чalmыш, musи-
qиsиnи  sяslяndиrmиш,  oьuz  иgиdlяrиnя  юyцd-nяsиhяt  vermиш, 
gяnclяrя etdиklяrи яmяllяrиnя, gюstяrdиyи шцcaяtlяrиnя gюrя ad 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
36 
qoymuшdur. Dяdя Qorqud qopuzu oьuz иgиdlяrиnиn arasыnda 
mцqяddяslиk rяmzиnя чevrиlmишdи. Oьuz иgиdlяrи hяtta dцшmя-
nиn  яlиndя  qopuz  gюrяndя,ona  yaxыn  durmurdular,onu  юl-
dцrmцrdцlяr» [84,151]. Bu qяdяr ulu vя mюhtяшяm olan «Kи-
tabи-Dяdя Qorqud»a N.Xяzrи dя юz yaradыcыlыьыnda mцracияt 
etmишdиr.  Bu  haqda  B.Budaqov  yazыr:  «N.Xяzrи  gюrцшlя-
rиmиzdяn  bиrиndя  dedи  kи,bиz  keчmишя  –  tarиxя  qayыtmalыyыq. 
Bиz  tarиxи  bu  gцnя  gяtиrmяlи  vя  mцasиr  dцшцncя  tяrzиmиzdяn 
ona baxmalыyыq. Bu sяbяbdяn dя Nяbи Xяzrи «Torpaьa san-
cыlmыш qыlыnc» vя «Burla Xatun» pyeslяrиnи on цч яsr bundan 
юncяdяn  bu  gцnя  –  XX  яsrиn  иkиncи  yarыsыna  kючцrmцшdцr» 
[19,6-7].  Bu  яsяrlяrи  yazmaqla  N.Xяzrи  tarиxиmиzиn  яn  шanlы 
sяhиfяlяrиnи bu gцnцmцzя gяtиrяrяk юz yaradыcыlыьыnы daha da 
tamlaшdыrmыш vя ona yenи hяyat, yenи ruh vermишdиr. Sюzsцz 
kи,  bu  mюvzuya  mцracияt  edяn  Nяби  Xяzrи  yaradыcыlыьыnda 
Dяdя Qorqud qяlbиnиn иstяk vя arzularыnы иpяk tellяrиlя xalqa 
чatdыran qopuz musиqи alяtиnиn dя adыna rast gяlиrиk:  
 
Sяnиnkи qыlыncdыr-mяnиmkи qopuz! [121, 120] 
 
 Nцmunя  gяtиrdиyиmиz  bu  mиsalda  bиr  daha  aydыn  olur 
kи, qopuz oьuz иgиdlяrи цчцn tяkcя musиqи alяtи deyиl, hяm dя 
onlarыn «mяnяvи sиlah»ыdыr. 
 «Qopuz bиr чox xalqlarыn musиqиsиndя иndи dя mюvcud-
dur, onun mцxtяlиf nюvlяrи yaшayыr, sяslяnиr. Bиzdя daha son-
ralar aшыqlarыn яsas alяtи olan saz onu яvяz etmишdиr» [84, 156]. 
Bu mяnada T.Bцnyadov yazыr: «Ozanыn aшыqla qaynayыb-qa-
rышmasы,  qopuzun  da  saza  qovuшmasыdыr.  Aшыьыn  sяlяfи  ozan, 
sazыn  sяlяfи  qopuzdur.  Qopuzla  saz  arasыnda  nя  yarьan  var, 
nя dя uчurum. Bиr-bиrиnя cыьыr, keчиd, kюrpц olan qopuzla saz 
bиr-bиrиnиn иnkarы yox, tяsdиqи, tяntяnяsиdиr. Tamlыьыn, bцtюv-
lцyцn cяmиdи. Qopuz юzцldц, baшlanьыcdы, saz yetkиnlиk dюvrц-
dцr.Qopuz  yaradandы,  saz  yaranandы,  яrsяyя  gяtиrяndиr.  Bиrи 
юmrцn  qцrub  чaьы,bиrи  oьlanlыq,яrgяnlиk  dяmи.  Qopuz  mцd-
rиk,ulu,saz onun uьurlu yolu, цmиdи, taleyи. Qopuz anadы, saz 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
37 
analar  anasы.  Qopuz  sиrlи-sehrlи  hиkmяtdи,  saz  hиkmяtlяr  hиk-
mяtи. Qopuz dцnya, saz dцnyalar dцnyasы.  
 Sazыn tarиxи tяxmиnяn aшыьыn tarиxи иlя bиr dюvrlя sяslяшиr. 
Sazыn  hяrfи  mяnasы  sazlamaq,  иrahlamaq,  nиzamlamaq,  qur-
maqdыr» [20, 184].  
 Ney. XVЫЫ яsrdя Azяrbaycanda ишlяdиlяn nяfяslи musиqи 
alяtlяrи ичяrиsиndя neyиn dя adы чяkиlиr.  
 Orta яsrlяrиn bиr sыra baшqa шaиrlяrи dя neyя mцracияt et-
mиш,zяrиf, kюvrяk sяsиndяn tяsиrlяnmишlяr. Cяlalяddиn Rumи юz 
mяsnяvиsиnиn mцqяddиmяsиndя yazыr:«Neyи eшиt,gюr nяdяn he-
kayяt edиr vя ayrыlыqdan necя шиkayяt edиr.  
 Xalq arasыnda bяzяn шцmшad adlanan ney XЫX–XX яsr-
lяrdя dя sяslяnmишdиr» [20, 234-235].  
 Юzцndяn яvvяlkи sяlяflяrи – Я.Xaqanи, И.Nяsиmи, M. Fц-
zulи, S.Tяbrиzи, Q.Tяbrиzи kиmи N.Xяzrи dя юz yaradыcыlыьыnda 
neyи юzцnяmяxsus bиr ustalыqla dиllяndиrиr. O, aшиqиn eшq atя-
шиndяn odlu kюynяk geyиnяrяk ney tяk nalя чяkиb, fяryad qo-
pardыьыnы, цrяk yaxdыьыnы sюylяyиr:  
 
 Odlu kюynяk geyиb eшq atяшиndяn  
 Ney tяk цrяk yaxыr nalяlяrиlя [123, 29] 
 
 Zurna,  balaban.  Xalqыmыzыn  ruhunu,  estetиk  zюvqцnц 
oxшayan zurna vя balaban hяlя qяdиm zamanlardan Azяrbay-
canda genиш yayыlmыш nяfяslя чalыnan musиqи alяtlяrиdиr. «Zur-
na» sюzц «Kиtabи-Dяdя Qorqud» dastanыnda «sыrna» шяklиndя 
ишlяnmишdиr.Bu da onu gюstяrиr kи, «sыrna» – «zurna» sюzцnцn 
qяdиm fonetиk шяklиdиr.  
 M.Fasmer «zurna» sюzцnцn fars mяnшяlи olduьunu gюstя-
rиr. O, bu fиkиrdяdиr kи, иlkиn formasы «surna» kиmи olan bu sюz 
sur [toy, qonaqlыq] vя nay // ney [tцtяk] tяrkиbиndя mцxtяlиf mя-
nalы  иkи  sюzцn  bиrlяшmяsиndяn  яmяlя  gяlmишdиr  [72,  293].  Hяm 
«zurna», hяm  dя «balaban» sюzlяrи  N.Xяzrи yaradыcыlыьыnda  иш-
lяnmишdиr.  
 Zurna cяngи vursun [124, 226]  

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
38 
 Dиnиr asta-asta  
 yastы balaban... [124, 236]  
 
 XVЫЫ яsrиn tцrk sяyyahы Юvlиyya Чяlяbи «Pяyahяtnamя» 
яsяrиndя  balaban,  ney,  zurna  vя  baшqa  musиqи  alяtlяrиndяn 
Azяrbaycanda genиш иstиfadя edиldиyиndяn xяbяr verиr. Hяmиn 
dюvrdя  Azяrbaycanda  olmuш  alman  alиmи  Adam  Olearи  vя 
Hollandиya sяyyahы Jan Streys nяfяslи musиqи alяtlяrиnиn adыnы 
чяkяrяk,  bu  alяtlяrdяn  el  шяnlиklяrиndя  иstиfadя  olunduьunu 
qeyd edиrlяr [20, 237].  
 Tяbиl. Azяrbaycanda qяdиm dюvrdяn zяrb musиqи alяtlя-
rиndяn  tяbиl,qavaldaшdan  da  иstиfadя  olunmuшdur.Tяxmиnяn 
XЫX  яsrиn  иkиncи  yarыsыndan  tяdrиcяn  aradan  чыxmaьa  baш-
layan  tяbиl  zяrb  musиqи  alяtи  arasыkяsиlmяyяn  orta  яsr  feodal 
mцharиbяlяrи,  daxиlи  чarpышma  vя  vuruшmalar  zamanы  fяьan 
qoparmышdыr.  Bu  alяtиn  vahиmяlи  gur  sяsиnи  eшиdяnlяrиn  qяlbи 
tиtrяmиш,gюzlяrи yaшarmыш,tцklяrи цrpяшmишdиr. Onun цsyankar 
sяsиndя qanlы-qadalы qыrьыnlar, dцшmяn hцcumlarыnыn fяlakяtи, 
qana qяrq olmuш иnsanlarыn яzablarы duyulur. Tяbиlиn sяsиndя 
eynи zamanda xяbяrverиcи, sяfяrbяredиcи sяdalar, cяngavяr nя-
rяsи eшиdиlиr [20, 246].  
 
 Hяr vaxt toy-bayramda dиnяn qavaldaш, 
 Юlцm tяbиlиnя чevrиlsиn bu gцn   [121, 187] 
 
 Gюrdцyцmцz  kиmи,  N.Xяzrи  yaradыcыlыьыnda  tяbиllя  ya-
naшы, qavaldaш da юz яksиnи tapmышdыr. Qavaldaшыn oynaq sяsи 
dalьa-dalьa havalanыb kюnцllяrи oxшayыr, arzularы qanadlandыrыr. 
 Kaman. Шяrq alяmиndя hяlя erkяn orta яsrlяrdя kaman 
musиqи  alяtи  mюvcud  olmuшdur.  Bu  ada  N.Gяncяvиnиn  poe-
malarыnda,  юzbяk  шaиrи  Я.Nяvaиnиn,  M.Fцzulиnиn,  Fяdaиnиn 
«Bяxtиyarnamя» яsяrиndя, B.Vahabzadяnиn poezиyasыnda rast 
gяlиnиr.  
 Mцdrиk babalarыmыz kamanы necя dя dцzgцn sяcиyyяlяn-
dиrmишlяr: «Kamanыn иnиltиsиnи eшиdиrяm. Dцшцnцrяm, nяdиr bu 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
39 
nalя?  Kиmsяsиz  yetиmиn  цrяyиnиn  sыzыltыsыmы,  yeganя  юvladыnы 
иtиrяn bиr ananыn acы fяryadыmы, nakam aшиqиn цrяklяrи parчa-
layan harayыmы, qцrbяtdя can verяn bиr qяlbиn son hычqыrtыsы, 
son bayatыsыmы?! Nя цчцn kaman цrяklяrя belя qяnиm kяsиlиb? 
Nиyя  o,  bиzи  bu  qяdяr  yandыrыr,  gюynяdиr?  Kamanыn  kюvrяk 
sяdasыnы eшиdиr, юz-юzцmя deyиrяm: «De, nиyя dolmusan, nиyя 
bulanmыsan,  nяdяn  alышmыsan,  nяdяn  yanmыsan?  Harda 
qanadlanыb havalanmыsan,yoxsa vurulmusan,yaralanmыsan?» 
[20,224]. Mяhz N.Xяzrи dя kamanыn ah-nalяsиnя, иnиltиsиnя tab 
gяtиrя bиlmяdиyи цчцn yazыr:  
 
 Nur olsaydыm qopub uzaq цfцqdяn, 
 Demяzdиm kи, kaman kиmи sяslяnиm [123, 85] 
 
 Tar.  Шяrq  alяmиndя  genиш  yayыlan  tarыn  Azяrbaycanыn 
Qяbяlя, Bяrdя, Gяncя, Naxчыvan, Beylяqan vя baшqa orta яsr 
шяhяrlяrиndя  иncяsяnяt  vя  mяdяnиyyяtиn  иnkишaf  etdиyи  bиr  dю-
vrdя sяslяndиyиnи ehtиmal etmяk olar.  
 Mиrzя  Иbrahиmov  Цzeyиr  Hacыbяyovun  юlmяz  musиqи 
xяzиnяsиndяn  sюhbяt  aчaraq  yazыr:  «Цzeyиr  Hacыbяyov  tarы 
nиyя mцdafия edиrdи? Чцnkи tar bиzиm xalq arasыnda яn чox ya-
yыlmыш, xalqыn цrяyиndя yaшayan чox zяngиn vя qиymяtlи musи-
qи  alяtиdиr.  Tarsыz-иnqиlaba  qяdяrkи  aьыr  шяraиtdя  xalqыmыzыn 
klassиk  musиqиsи  vя  el  havalarыnыn  яsrlяr  uzunu  yaшayыb  qal-
masыnы,иnkишafыnы,юz tяkrarolunmaz gюzяllиyиnи saxlamasыnы tя-
sяvvцr etmяk belя mцmkцn deyиl. Цzeyиr Hacыbяyov tarы mц-
dafия etmяklя zяngиn xяzиnя olan Azяrbaycan xalq musиqиsиnи 
mцdafия edиrdи» [20, 214].  
 Tar fars sюzцdцr.Mяnasы «иncя tel, nazиk sиm, zяrиf sap» 
demяkdиr. Gюrцnцr, иkиsиmlи «dцtar» vя цчsиmlи «setar» tarыn 
ulu sяlяflяrи olmuшlar. Sиmlи musиqи alяtи tarыn tarиxи qяdиmdиr. 
 XЫX–XX  яsrlяrdя  tarыn  tяkmиllяшmяsи  vя  иnkишafы  mu-
ьamlarыn genиш yayыlmasыnda mцstяsna яhяmиyyяt kяsb etmиш-
dиr. «Tar... Шяrq musиqи tяhsиlиnи genишlяndиrя bиlяn alяtdяn яn 
qиymяtlиsи, яn mцhцmцdцr... Musиqи mяktяbи tara yalnыz elmи 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
40 
cяhяtdяn  yanaшыr  vя  onu  Шяrq  musиqиsиnиn  яsasы  olan  muьa-
matыn kяшf vя шяrhи цчцn elmи bиr alяt sиfяtи иlя юz proqramыna 
daxиl  edиr»  [85,414].  Ona  gюrя  dя  tяkmиllяшdиrиlяn  tarыn  mu-
ьamlarыmыza tяsиrи иnkaredиlmяz hяqиqяtdиr. «Hяqиqяtяn dя bu 
tяkraredиlmяz  musиqи  иncиlяrиnи  tarda  dиnlяdиkcя  onda  xeyиr-
xahlыq,uzaqgюrяnlиk,иnsanpяrvяrlиk,bяшяrиlиk, mцdrиklиk, mяr-
danяlиk  sиmfonиyasы  eшиdиrsяn.  Eynи  zamanda  иnsan  ehtиrasы, 
иnsan  dцшцncяsи,  иnsan  fяryadы,  иnsan  цsyankarlыьы  daha  da 
чuьlaшaraq,bцtцn яzяmяt vя vцqarы иlя gюylяrя qalxыr, яrшя da-
yanыr» [20, 220].  
 Azяrbaycan яdяbиyyatыnda da tar musиqи alяtиnиn adыna 
az da olsa,Nиzamиnиn, Fцzulиnиn яsяrляриndя rast gяlиrиk. Цзе-
йир Hacыbяyov yazыrdы: «Mяnиm vяzиfяm ancaq Fцzulи poema-
sыnыn  sюzlяrиnя  forma  vя  mяzmunca  zяngиn,  rяngarяng  mu-
ьamlardan musиqи seчmяk, hadиsяlяrиn dramatиk planыnы ишlя-
yиb hazыrlamaq иdи» [85,366]. Qeyd edяk kи, Н.Хязри Azяrbay-
can muьamыnыn beшиyи sayыlan Шuшanыn dцшmяn tapdaьы altыn-
da olmasыna tяяssцflяnяrяk юz yaradыcыlыьыnda bu dяrdя, иtkиyя 
acыyaraq yazmышdыr:  
 
 Susubdur «Шиkяstя»,  
 dиnmиr tar sиmи 
 Burdan «Muьamat» da dиdяrgиn dцшцb [123, 112]. 
 
 Belяlиklя,hяmишя olduьu kиmи,bu gцn Azяrbaycanda tar 
чalыnыr, muьam eшиdиlиr, musиqи sяdalarы bиr qяlbdяn mиn qяlbя 
gиrяrяk kюnцllяrи fяth edиr.O,qalиb gяlиr, sяrhяdlяrи keчяrяk qи-
tяlяrdяn-qиtяlяrи dolaшыr. 
 Yallы. N.Xяzrи яsяrlяrиnиn dиlиndя musиqи, musиqи alяtlя-
rиnиn adlarы иlя yanaшы, musиqиnиn ayrыlmaz tяrkиb hиssяsи olan 
rяqs adlarыna da rast gяlиnиr. Hяlя иbtиdaи иcma quruluшu dюv-
rцndя Azяrbaycan яrazиsиndя yaшayan mцxtяlиf qяbиlя цzvlяrи 
ova чыxdыqlarы zaman яl чala-чala, ya da aьac vя daшlarы bиr-
bиrиnя vuraraq rяqs edиrdиlяr. Buradakы qaya rяsmlяrи, zяngиn 
иncяsяnяt  иrsиmиzlя  yanaшы,  musиqи  vя  rяqs  mяdяnиyyяtиmиzиn 

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
41 
иnkишaf tarиxиnи юyrяnmяk цчцn dя bюyцk яhяmиyyяtя malиkdиr. 
Qobustanda  иrи  qaya  цzяrиndяkи  «Yallы»nыn  tяsvиrи  чox  tяsиr-
lиdиr.  Demяlи,  xalqыmыzыn  rяqsи  kиmи  иndи  dя  qalmaqda  olan 
«Yallы»nыn tarиxи чox uzaq яsrlяrlя baьlыdыr.  
 Я.Bяdяlbяylи  «Yallы»  oynuna  yцksяk  qиymяt  verяrяk 
yazыr:«Burada чox иntишar edяn «Yallы» formasы bцtцn bиr elиn, 
bиr obanыn kollektиv surяtdя юz sevиnc duyьularыnы, bacarыq vя 
иstedadыnы  tяmsиl  edяn  яzяmяtlи  bиr  yaradыcыlыьыn  parlaq  tяza-
hцrцdцr» [20, 255]. 
 «Yallы» чevиklиk, mяtanяt vя zяhmяt tяlяb edиr, xalqыmы-
zыn яn kцtlяvи oyunlarыndan sayыlыr: 
 
 Cavanlar яl-яlя  
 Yallы gedиrdи [124, 226].  
 
 8. Zяrgяrlиk leksиkasы vя qиymяtlи daшlarыn adыnы bиldиrяn ter-
mиn sяcиyyяlи sюzlяr. Metalишlяmя sяnяtиnиn яsas sahяlяrиndяn hesab 
edиlяn zяrgяrlиk qыzыl vя gцmцшцn иstehsalы tam mяnиmsяnиldиkdяn 
sonra mцstяqиl sяnяt sahяsи kиmи meydana gяlmишdиr. «Xalqыmыzыn 
mяdяnиyyяt tarиxиnи, onun estetиk gюrцшlяrиnи яks etdиrяn Azяrbay-
can  zяrgяrlиyи  zaman-zaman  gяlишяrяk  юzцnяmяxsus  яnяnяlяrиnи 
nяsиldяn-nяslя  юtцrmцш,  zяmanяmиzя  qяdяr  uzun  bиr  иnkишaf  yolu 
keчmишdиr»  [33,11].  «Azяrbaycan  яrazиsиndя  aparыlan  arxeolojи 
qazыntыlar nяtиcяsиndя mцxtяlиf tarиxи dюvrlяrя aиd zяrgяrlиk mяmu-
latlarы  яldя  olunmuшdur.  Tяkcя  bunu  qeyd  etmяk  lazыmdыr  kи, 
«Azяrbaycanda  arxeolojи  qazыntыlardan  tapыlmыш  qыzыl  vя  gцmцш 
яшyalarыn kataloqu»nda onlarla zиnяt яшyasыnыn adы чяkиlиr vя onlar 
bиzиm eradan яvvяlkи yцzиllиklяrя aиd edиlиr» [32, 132]. Bцtцn bunlar 
Azяrbaycan dиlиnи zяrgяrlиk leksиk vahиdlяrи иlя zяngиnlяшdиrиr. «Иs-
tehsalыn dиgяr sahяlяrиndяn fяrqlи olaraq, metalишlяmя xalqыn maddи 
hяyatы иlя yanaшы, hяm dя onun tarиxиnи, mяишяtиnи, яn baшlыcasы иsя 
estetиk tяfяkkцrцnц яks etdиrиr. Dиlиn dя tяfяkkцr qяdяr qяdиm ol-
duьunu nяzяrя almaqla belя nяtиcяyя gяlmяk olar kи, metalишlяmя 
иlя  baьlы  peшя-sяnяt  leksиkasыnыn  yaranmasы  da  estetиk  tяfяkkцrцn 
formalaшmasы иlя bиr dюvrя tяsadцf edиr. Bu o demяkdиr kи, Azяr-

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
42 
baycan xalqыnыn estetиk tяfяkkцrц nя qяdяr qяdиmdиrsя, onun me-
tal emalы иlя baьlы leksиkasыnыn tarиxи dя bиr o qяdяr qяdиmlяrя gedиb 
чыxыr. Bu nяtиcя hяm dя onunla tяsdиqlяnиr kи, Azяrbaycan dиlиndя 
yaranmыш metalишlяmя leksиkasы, o sыradan zяrgяrlиk leksиkasы яsas 
etиbarы иlя sиnxron kяsиkdя kюk vя шяkиlчиyя bюlцnя bиlmяyяn vahиd-
lяrdяn иbarяtdиr. Nяzяrя almaq lazыmdыr kи, kюkя шяkиlчи qoшulmasы 
prosesи tцrk dиllяrиnиn, hяmчиnиn Azяrbaycan dиlиnиn иltиsaqиlиk dюv-
rц иlя baьlыdыr. Иltиsaqиlиyиn иlkиn mяrhяlяsиndя kюkя qoшulan шяkиl-
чиlяr kюkцn mяnasыnыn иtmяsиnя vя sюzцn шяkиlчи иlя bиr vahиd tяшkиl 
etmяsиnя чox bюyцk tяsиr gюstяrmишdиr. Odur kи, mцasиr dюvrdя sыr-
ьa, dяmиr, gцmцш, bиlяrzиk, altun kиmи sюzlяrиn kюk-шяkиlчи hцdudu-
nu vя funksиyasыnы mцяyyяn etmяk чox чяtиndиr. Lakиn иltиsaqиlиyиn 
sonrakы mяrhяlяsиndя kюklя шяkиlчи sяrhяdи mцяyyяn olunmuшdur. 
Buradan belя nяtиcяyя gяlmяk olar kи, metalишlяmя иlя baьlы leksи-
kanыn  yaranma  tarиxи  daha  чox  dиlиn  иltиsaqиlиk  dюvrцnя  tяsadцf 
edиr. Bu dюvrц иsя иndи konkret tarиxlя gюstяrmяk mцmkцn deyиldиr. 
Bununla belя, иlk yazыlы nцmunяlяrиmиz иltиsaqи dиl quruluшunu яks 
etdиrdиyиndяn belя qяnaяtя gяlmяk olar kи, hяmиn proses eramыzdan 
чox-чox яvvяlkи mиnиllиklяrя baьlыdыr» [33,27-28]. 
 Azяrbaycan dиlиndя mцxtяlиf vя rяngarяng sюzlяrи яhatя 
edяn zяrgяrlиk leksиkasы N.Xяzrи yaradыcыlыьыnda юzцnцn hяm 
leksиk-semantиk, hяm dя poetиk иfadяsиnи tapmышdыr. Mяsяlяn; 
 
Sankи bцllur axan sudur zяrиflиk 
Gюydяn Gцnяш чыxыr, цmmandansa dцrr [123, 32] 
Цrяklяrя qыzыl kюrpц sяn atdыn kи,  
O kюrpцdяn qяhrяmanlыq keчsиn gяrяk! [123, 33] 
Kиmsя altun sarayda,  
Kиmsя uчuq daxmada [123, 56] 
Dяryalardan чыxan, 
Mиrvarи kиmи [123, 65] 
Bax, qonшun daш яkиb  
Almas bиtиrиr [123, 69] 
Bu oьru tяk qяsd deyиl  
Qыzыl-gцmцш taclara? [123, 236]  

Aqil Cəfərov. Nəbi Xəzrinin poetik dili. 
 
 
43 
Belяlиklя,N.Xяzrи hяm яdяbи dиlиmиzdя,hяm dя dиalekt vя 
шиvяlяrиmиzdя mюvcud olan termиn sяcиyyяlи sюzlяrи яsяrlяrиndя 
ишlяdяrяk hяr bиr oxucuya aydыn olmayan, lakиn dиlиmиzиn tяr-
kиb  hиssяsиnи  tяшkиl  edяn  dиalektиzmlяrlя  onlarы  tanыш  etmяklя 
eynи zamanda yazыlы шяkиldя dя tяsbиt etmишdиr. 
 
Yüklə 1,65 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin