Azяrbaycan Respublikasы Tяhsil Nazirliyi Bakы Qыzlar Universiteti



Yüklə 5,11 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə15/21
tarix07.04.2017
ölçüsü5,11 Kb.
#13621
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   21

 
 
131 
rolu,  иdman  fяalиyyяtиnиn  tяlяblяrиndяn  yaranan  gцnцn  цmumи  rejиmиnя 
olan tяlяblяr, юzцnяnяzarяt qaydalarы, gцlяшmя mяшqlяrиnиn maddи-texnиkи 
шяraиtи  barяdя  konkret  mяlumatlarы  юzцndя  bиrlяшdиrяn  tяtbиqи-иdman 
bиlиklяrиndяn иbarяt olmalыdыr. 
Gцlяшmяnиn  юzцnяmяxsus  tяlяblяrиnя  cavab  verяn  иntellektual  qabиlиy-
yяtиn tяrbиyя edиlmяsиndя mяqsяd gцlяшчиnиn zehnи tяrbиyяsи zamanы tяkcя 
mцяyyяn  bиlиk,  bacarыq  vя  vяrdишlяrlя  kиfayяtlяnmяyиb,  onun  nяzяrи  vя 
tяcrцbи fяalиyyяtlяrи daиma yaradыcы metodlarla yerиnя yetиrиlmяlиdиr. Lakиn 
tяяssцflя qeyd etmяk lazыmdыr kи, bu gцn hяlя иdman praktиkasыnda gцlяш-
чиlяrиn hazыrlыьы prosesи яksяr hallarda yцksяk sяmяrяlиlиyи keyfиyyяtи olma-
yan  reproduktиv  metodla  hяyata  keчиrиlиr.  Yaradыcыlыq  qabиlиyyяtи  иsя,  mя-
lum  olduьu  kиmи,  иdmanчыlar  tяrяfиndяn  fяalиyyяtиn  dяrk  edиlmяsи  prose-
sиndя daha sяmяrяlи иnkишaf edиr. Bu иsя bцtцн psиxolojи proseslяrиn yцksяk 
fяallыq  sяvиyyяsиnи  tяlяb  edиr.  Gцlяшчиlяrиn  mцstяqиl  yaradыcыlыq  fяalиyyяtи 
mцxtяlиf sяvиyyяlяrdя vя formalarda tяzahцr edя bиlяr. Bu tяzahцrlяrиn hяr 
bиrи gцlяшчиnиn hяyata keчиrdиyи fяalиyyяtlяr sиstemиndя mцяyyяn yer tutur. 
Gцlяшчиnиn  mцstяqиl  fяalиyyяtиnиn  hяr  hansы  bиr  nюvц  юzцndя  иkи  mяr-
hяlяnи bиrlяшdиrиr. Bunlar da bиr-bиrи иlя чox mюhkяm baьlы olub bu иkи mяr-
hяlяnиn optиmal mцtяnasиblиyиnи tяlяb edиr. 
Reproduktиv иdman fяalиyyяtиnя gцlяшчиlяrиn elя mяшq mяzmununu mи-
sal gюstяrmяk olar kи, burada mяшqчи  tяrяfиndяn kompleks halыnda яvvяl-
cяdяn hazыrlanmыш tяmrиnlяr sиstemиndяn gцlяшчиyя lazыm olan fиzиkи keyfиy-
yяtи tяkmиllяшdиrmяk цчцn zяrurи hяrяkяt komplekslяrиnи seчиb onlarы sыnaq-
dan keчиrmяk vяzиfяsи tapшыrыlыr. Reproduktиv mяшq prosesиndя яsas mяqsяd 
bu prosesиn dяrk edиlmяsи olmur. Belя hallarda bu mяsяlя kяnardan tяtbиq 
edиlиr  vя  gцlяшчи  mяhz  onun  hazыr  “mяhsulunun”  sahиbи  olur.  Belя  asan 
“mяhsul” иdmanчыlarda yaradыcыlыьыn иnkишaf etmяsи qarшыsыnda duran яn bю-
yцk яngяlя чevrиlиr. Yaradыcы иdrak иsя hяmишя duyma, hиss etmя, юyrяnmя 
kиmи maraьы иlk plana чяkиr. 
Reproduktиv fяalиyyяt zamanы gцlяшчи яgяr hazыr bиlkdяn иstиfadя edяrяk 
cцzи dцшцncя enerjиsи sяrf edиrsя, onda gцlяшчиnиn fяalиyyяtиndя яsas etиbarиlя 
иcraчыlыq fяalиyyяtи aшkara чыxыr vя sыrf texnиkи komponentlяr цstцnlцk tяшkиl 
edиr.  Burada  xцsusи  bиlиklяrиn  mяnиmsяnиlmяsи  yadda  saxlama  vя  onlarы 
иcraetmя цzяrиndя qurulur. 
Gцlяшчи  yaradыcыlыq  fяalиyyяtиndя  mяшqчиdяn  qяbul  etdиyи  bиlиyи  dяyиш-
dиrяrяk юzц цчцn kяшflяr edиr. O, bu prosesdя yenи problemlяr иrяlи sцrцr, bu 
problemlяrиn  hяllи  цчцn  nяtиcяlяr  axtarыb  tapыr,  aldыьы  nяtиcяlяrиn  gerчяk-
lиyиnи yoxlayыr. 
Belяlиklя, gцlяшчиnиn yaradыcыlыq fяalиyyяtиndя иkи mяrhяlя: — yaradыcыlыq 
prosesиnя hazыrlыq mяrhяlяsиnя vя yaradыcыlыq prosesиnиn юzц чox aydыn seчи-
lиr. Bиrиncи mяrhяlя reproduktиv, иkиncи иsя yaradыcыlыq adlanыr. 
Bu mяrhяlяlяr иdman prosesиnиn bu vя ya dиgяr tяlяblяrиnиn yerиnя ye-
tиrиlmяsиnи dяrk etmяk цzяrиndя qurulmuш vя aшaьыdakы ardыcыllыqla hяyata 
keчиr: 
a)
 
Mяшqчи mяшьяlяnиn mюvzusunu vя mяqsяdиnи hazыrlayыr, mяшq edяn-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
132 
lяrи hяrяkяtlяr sиstemи иlя tanыш edиr, onlarыn qarшыsыnda konkret иdman tap-
шыrыqlarы qoyur, иши davam etdиrmяk цчцn faktиkи materиal verиr, bu vяzиfяnи 
hяll etmяk цчцn metodlar gюstяrиr vя onlara lazыmи яlaqяlяrиn hansы иstиqa-
mяtdя  axtarыlmasыnы  tяxmиnяn  gюstяrиr.  Gцlяшчиlяr  qarшыlarыna  qoyduьu 
vяzиfяlяrи hяll edиr, yяnи gюrцшцn keчиrиlmя vasиtяlяrиnи vя цsullarыnы mцqayи-
sяlяndиrиr, oxшar fяrqlи яlamяtlяrи tapыr, lazыm olan яlaqяlяrи axtarыr, mцna-
sиbяtlяrи mцяyyяnlяшdиrиr, onlarы sцbut edиr vя nяtиcяlяr чыxarыrlar; 
b)
 
Mяшqчы  mяшьяlяnиn  mюvzusunu  vя  mяqsяdиnи  mцяyyяn  edиr,  mяшq 
edяnlяrи gюrцшцn keчиrиlmяsи formasыna чatdыrыr, иdman tapшыrыqlarыnы hazыr-
layыr, иши davam etdиrmяk цчцn faktиkи materиallarы verиr, gцlяшчиlяrиn dиqqя-
tиnи bu tapшыrыqlarыn mяzmunundakы яsas hяlledиcи nюqtяlяrя cяlb edиr. Bu-
rada o, gцlяшчиlяrиn mяшq gцnlяrи, hяftяsи, bцtцn иdman tsиklи (dюvrц) vя s.-
nи necя planlaшdыrdыqlarыna, onlarыn mяшq prosesиndя yenи hяrяkяtlяrиn ya-
ranmasыnda  ишtиrak  edиb-etmяmяlяrиnя,  mяшq  gцndяlиyиnиn  aparыlmasыnа, 
mцstяqиl  mяшьяlяlяr  planlaшdыrmalarыna,  иdman  mяшьяlяlяrиnи  dиgяr  lazыmи 
иctиmaи ишlяrlя яlaqяlяndиrmяlяrиnя vя s. kиmи mяsяlяlяrя xцsusи dиqqяt ye-
tиrиr. Gцlяшчиlяr юzlяrи bu иdman tapшыrыqlarыnыn hяllи цчцn mцvafиq metodlar 
tapыr, burada zяrurи olan яlaqяlяrи aчыr, onlarы sцbut edиr vя nяtиcяlяr чыxa-
rыrlar.  
c)
 
Mяшqчи  mяшьяlяnиn  mюvzusunu  vя  mяqsяdиnи  mцяyyяn  edиr,  mяшq 
edяnlяrи  qarшыya  qoyulmuш  problemlя  tanыш  edиr.  Цmumи  tapшыrыq  verиr. 
axtarишlarи  dяqиqlиklя  qeyd  edиr  vя  mяsяlяnиn    hяllи  цчцn  zяrurи  olan  яsas 
hяlledиcи anlarы gюstяrиr. Gцlяшчиlяr юzlяrи gюstяrиlmиш иstиqamяt цzrя faktиkи 
materиalы seчиr, mяsяlяnиn hяllи цчцn yollar axtarыr, mцvafиq metodlar seчиr, 
onlarыn kюmяyи иlя mяsяlяnи hяll edиr, nяtиcяlяr чыxarыr vя onlarы yoxlayыrlar. 
ч) Mяшqчи mяшьяlяnиn mяzmunu vя mяqsяdи haqqыnda xяbяr verиr, gц-
lяшчиlяrи  problemиn  mahиyyяtи  иlя  tanыш  edиr,  цmumи  vяzиfяlяr  mцяyyяn  et-
mяkdя onlara  иstиqamяt verиr, axtarышlarыn dяqиq чяrчиvяsиnи qeyd edиr. Qa-
lan  bцtцn  ишlяrи  mяшq  edяnlяr  mцstяqиl  olaraq  юzlяrи  hяll  edиrlяr.  Bu  mяr-
hяlя иdman yaradыcыlыьыnыn яn yцksяk sяvиyyяsиdиr. Mяшьяlяlяrdя dяrk edиl-
mиш materиal nяhayяt, dяrиn qavrama nяtиcяsиndя, yenиyetmяnиn bиlиk, иnam 
vя hяyat mюvqeyиnя чevrиlиr. Tяlиm prosesиndя bиlиyиn qavranыlmasы mяnиm-
sяmяnиn яn mцhцm mяrhяlяsиdиr vя onsuz hяr hansы bиlиk яldя etmяk qeyrи-
mцmkцndцr. Mяшqчи materиalы mяnиmsяmя prosesиnи tяnzиmlяyяn яsas шяx-
sиyyяt  olduьu  цчцn  o,  иdamnчыlarдa  tяdrиs  materиalыnыn  daha  fяal  vя  yara-
dыcы mяnиmsяmя yollarыnы иnkишaf etdиrmяlиdиr. Gцlяшчиlяrиn yaradыcы tяsяv-
vцrцnц иnkишaf etdиrmяk mяшqчиnиn яn mцhцm vяzиfяsиdиr. Bu mяsяlяnи tяc-
rцbя яsasыnda onu daha da genишlяndиrmяk yolu иlя hяll etmяk olar. Burada 
tяmrиnlяrиn  mцstяqиl  sцrяtdя  yerиnя  yetиrиlmяsи  vя  mцxtяlиf  yenи  иdman 
fяalиyyяtlяrиnиn hazыrlanmasыnda ишtиrak etmяk mцhцm rol oynayыr. 
Texnиkи-taktиkи fяalиyyяtиn mяnиmsяnиlmяsиndя gцlяшчиnиn dцшцncяsи dя 
яsas yer tutur. Dцшцncяnиn mahиyyяtи obyektиv varlыьыn яшyalarы, tяzahцrlяrи 
arasыnda  яlaqяlяrиn  vя  mцnasиbяtlяrиn  яksи  иlя  mцяyyяnlяшиr.  Mцqayиsя 
etmяk,  ayыrmaq,  mцnasиbяtlяrи  vя  яlaqяlяrи  яks  etdиrmяk  qabиlиyyяtиnиn 
иnkишafы  яlbяttя,  gцlяшчиnиn  иntellektual  hazыrlыьыnыn  tяkmиllяшmяsиndя  яsas 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
133 
zяmиndиr. 
Mяшqчи, adяtяn, bиr, yaxud bиr neчя qrup gцlяшчиlяrlя vя komanda иlя иш-
lяyиr. Gцlяшчиlяr ayrы-ayrы шяxslяr olduьu цчцn mяlum olduьu kиmи onlar bиr 
sыra fяrdи xцsusиyyяtlяrя, o cцmlяdяn dя fяrdи иntellektual иnkишaf sяvиyyяlя-
rиnя malиkdиrlяr. Onlar mяqsяdя can atmalarы, fиkrиn ardыcыllыьы, sцrяtlиlиyи, 
dяrиnlиyи, genишlиyи vя s. иlя fяrqlяnиrlяr. Bцtцn bunlardan baшqa, onlarыn hяr 
bиrиndя dя dцшцncяnиn  ayrы nюvц иnkишaf edиr. Mяшqчи tяdrиs materиallarыnы 
seчяrkяn, mюvzunu elan edяrkяn vя onu gцlяшчиyя gюstяrяrkяn bu xцsusиy-
yяtlяrи nяzяrя almalыdыr. 
Mяшq  edяnlяrdя  dцшцncяnиn  яyanи  (tяsиrlи,  obrazlы,  mяntиqlи  sюz  vя  ab-
strakt dцшцncя иlя) nюvlяrиnя tяsadцf edиlиr. Mяшqчиlяr bunu bиlяrяk bюyцk 
ustalыqla onlarы fяrdиlяшdиrmяlи vя hяr bиrиnя mцvafиq tяsиr gюstяrmяlиdиr. 
Tяlиmиn  яn  sяmяrяlи  nюvц  mцvafиq  tapшыrыqlarыn  hяllи  цчцn  axtarыш 
fяndlяrиnиn  formalaшmasы  metodиkasыdыr.  Bu    da  mцasиr  praktиkada  gцlяш-
чиlяrиn psиxolojи hazыrlыьыnda genиш tяtbиq edиlиr. Gцlяшчиnиn konkret hяrяkяt 
tapшыrыьыnы hяll etmяk цчцn aчaьыdakы nцmunяvи  fяalиyyяt proqramы tяklиf 
olunur: vяzиfяlяrи dяrk etmяk, mцvafиq bиlиk vя bacarыqlara yиyяlяnmяyи tя-
lяb edяn fяalиyyяtиn яsasыnы mцяyyяnlяшdиrmяk, vяrdишиn mяzmununu mя-
nиmsяmяк, fяalиyyяtиn xarakterиnя vя  ardыcыllыьыna yиyяlяnmяk, onun  цчцn 
zяrurи  olan  яmяlиyyatlarы  mяnиmsяmяk,  praktиkи  fяalиyyяtиn,  яmяlиyyatla-
rыn, vяrdишlяrиn  tяkmиllяшmяsи цчцn tяmrиnlяr tяtbиq etmяk, vяrdишlяrиn qa-
zanыlmasы  цzяrиndя  carи  юzцnя  nяzarяt,  vяrdишиn  tяkmиllяшmяsи    цzяrиndя 
dцzяlиш fяalиyyяtи vя mяlum olmayan шяraиtdя vяrdиш vя bacarыqlarыn иcrasы 
gцndяlиk  tяcrцbи  mяшq  fяalиyyяtиndя  иstиfadя  edиlmяsи  yolu  иlя  vяrdишlяrиn  
tяkmиllяшdиrиlmяsи  vя daha da dяrиnlяшdиrиlmяsи vя s. 
Мягалянин актуаллыьы. Tapшыrыqlarыn hяllи цчцn mцvafиq axtarыш fяndlяrи-
nиn  formalaшmasы  metodиkasы  иdmanчыlarыn  yaш  vя  bиlиk  sяvиyyяsиndяn  чox 
asыlыdыr.  Gцlяшчиlяrиn  tяlиm  sиstemиnиn  tяhlиlи  vя  onlarыn    yaш  xцsusиyyяt-
lяrиnиn  юyrяnиlmяsи  belя  bиr  obyektиv  nяtиcяyя  gяlmяyя  иmkan  verиr  kи, 
gцlяшчиlяrdя иdman vяzиfяlяrиnиn hяllи цчцn axtarыш fяndlяrиnиn mяqsяdyюnlц 
vя  sиstematиk  olaraq  formalaшmasыna    hяrяkяr  vяrdиши  vя  bacarыqlarыnыn 
mяnиmsяnиlmяsи prosesиnиn иlk gцnlяrиndяn baшlamaq  mяqsяdяuyьundur.  
Мягалянин  елми  йенилийи.  Bu  bиlиklяr  иdman  sahяsиndя  mюvcud  olan 
elmи-metodиkи fяnlяrdя, цmumhumanиtar elmиn xцsusи bюlmяlяrиndя, tяbияt 
vя qarышыq elmlяrdя, gцlяшиn dяrk edиlmяsиnи elmи cяhяtdяn tяmиn edяn xц-
susи elmlяrdя vя s. toplanmышdыr. Bцtцn bunlar gцlяшчиnиn nяzяrи tяhsиlиnиn 
dиdaktиk  qaydada  hazыrlanmыш  fяnnиnи  tяшkиl  edиr.  Чoxиllиk  иdman  tяk-
mиllяшmяsи  prosesиndя  daиma  dяrиnlяшяn  tяhsиl  vя  юzцnцtяrbиyя  prosesи 
nяhayяt  gцlяшmяdя  yaradыcыlыq  tяzahцrц  kиmи  hяlledиcи  шяrtя  чevrиlиr.  Tяt-
bиqи-иdman иstиqamяtиndяn baшqa nяzяrи hazыrlыq daha genиш elmи dцnyagю-
rцшцn tяшяkkцl etmяsиnя dя hяlledиcи tяsиr gюstяrиr. 
Мягалянин практик ящямиййяти вя тятбиги. Gцlяшчиlяrdя dцшцncя qabиlиy-
yяtиnиn fяallaшmasыna tяlиmиn bцtцn metodlarы mцsbяt tяsиr edиr. Burada яn 
sяmяrяlи metod tяlиmиn problem formasыnda hяyata keчиrиlmяsиdиr. Bu za-
man mяшqчиnиn yaradыcы dцшцncяsиnиn yцksяk sяvиyyяdя olmasы, onun иntel-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
134 
lektual vя иdman  fяallыьы bюyцk rol oynayыr, hяr bиr иdmanчыda, bцtюv ko-
mandada nцmunяvи rяhbяrlиyи tяmиn edиr. 
 
Ядябиййат 
 
1.    D.F.Novruzov,  X.K.Qurbanov,  A.K.Qurbanov.  Sяrbяst  vя  klassиk 
gцlяшиn texnиkasы. Bakы. 1990. 
2.  M.Nяsrullayev,  E.Hцseynov,  И.Яlиyev,  Y.Nurиyev.  Bяdяn  tяrbиyяsи 
nяzяrиyyяsи vя metodиkasы. Bakы, 2012. 
3. N.B.Mяcиdov. Иdman nяzяrиyyяsи. Bakы, 2009. 
4. D.F.Novruzov. Gцlяшmя.  Bakы. 1992. 
5.  M.Nяsrullayev,  D.Qulиyev,  V.Babanlы.  Шagиrdlяrlя  fиzиkи  tяrbиyя 
ишlяrиnиn tяшkиlи (Metodиk vяsaиt) Bakы, 2013. 
6. Я.C.Babayev. Fиzиkи hяrяkяtlяrиn vя иdmanыn gиgиyenasы. Bakы, 1972. 
7.  M.Nяsrullayev,  D.Qulиyev,  V.Babanlы.  Mяktяbяqяdяr  tяrbиyя  mцs-
sиsяlяrиndя uшaqlarыn saьlam vя gцmrah bюyцmяsиndя fиzиkи tяrbиyяnиn rolu 
(Metodиk vяsaиt). Bakы, 2013. 
 
Г. Кулиев 
Главные требования интеллектуальной  
подготовки бойца 
Резюме 
 
В  статье  исследовались  главные  требования  интеллектуальной  под-
гатовки бойца. Указывалось, что интеллектуальная подгатовка делится на 
две части. Автор проводил интересная исследования об интеллектуальном 
оброзовании  и  интеллектуальной  способности  принадлежавшие  этим 
двум  частям.  В  тоже  время,  статье  были  проанализированы  мировоз-
зрение,  этика  спорта,  знание,  репродуктивная  деятельность  и  творческая 
деятельность бойца. 
 
Э.Gulиyev 
 
The maиn reguиrement of fиghter for иntellectual traиnиng 
Sуммарй 
 
Ыt  was  searchиng  the  maиn  reguиrements  of  fиghter.  There  shown  that 
иntellectual  preparatиng  devиded  иnto  two  parts.  Auther  had  searched 
иnterestиng  searchиng  abaut  two  parts  whиch  beloged  to  the  иntellectual 
educatиon and иntellectual abиlиty. At the same tиme the word outlook, sport 
ethиcs,  knowledge,  reproductatиve  actиvиty,  creatиve  actиvиty,  were  shown 
wиth scиentиfиk analyses seperately by author. 
 
Редаксийайа дахил олуб: 25.02.2014 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
135 
FЯLSЯFЯ, SOSИOLOGИYA VЯ  
PSИXOLOGИYA ELMLЯRИ 
 
Uшaq шяxsиyyяtи vя onun psиxolojи tяhlцkяsиzlиk 
 mцhиtиnиn tяmиnatыnda yaшlыlarыn rolu 
 
                                                  Gцlnarя Яlиxanova
                                                  BPKИYИ-nиn Psиxologиya vя иctиmaи 
                                                 еlmlяr kafedrasыnыn baш mцяllиmи 
                                                 е-маил: gulnare.alиxanova @maиl.ru 
    
Ряйчиляр: психол.ц.ф.д., дос.Ъ.Г.Алыйев 
                психол.ц.ф.д., дос.У.М.Гязвини 
 
  Aчar sюzlяr: tяhlцkяsиzlиk, шяxsиyyяt, mцstяqиllиk, davranыш, mцnasиbяt, 
cяmиyyяt. 
 
Ключевые слова: безопасность, личность, самостоятельность, поведе-
ние, отношение, общество.  
 
Key words:  securиty, иdentиty, autonomy, behavиor, attиtude, socиety.   
       
Psиxolojи  tяhlцkяsиzlиk  uшaьыn  psиxolojи  saьlamlыьыnыn  qorunmasы  vя 
mюhkяmlяndиrиlmяsиnиn  mцkяmmяl  иnkишafыnыn  mцhцm  amиlиdиr.  Psиxolojи 
tяhlцkяsиzlиk  anlayышы  чox  vaxt  psиxolojи  saьlamlыq  vя  tяhlцkя 
anlayышlarыndan иstиfadя edиldиyи zaman daha aydыn baшa dцшцlцr. Bu zaman 
o,  юzцnц  uшaьыn  иnkишafыnыn  uьurlu  tяmиnatы,  psиxи  saьlamlыьыnыn  daxиlи  vя 
zahиrи tяhlцkяdя adekvat яks olunduьu vяzиyyяt kиmи gюstяrиr. 
Uшaq  шяxsиyyяtиnиn  hяrtяrяflи  иnkишafы  aиlяdя,  иctиmaи  tяrbиyяdя 
formalaшmaqdan  baшlayыr  vя  onun  hяyat  yolu  cяmиyyяtdяkи  fяalиyyяtи  иlя 
шяrtlяnиr  [1;  s.10].  Mяktяbяqяdяr  yaшlы  uшaьыn  шяxsиyyяtиnиn  strukturunda 
tamamиlя  yenи  xцsusиyyяtlяr  tяшяkkцl  tapmaьa  baшlayыr.  Uшaq  яtraf  alяmи 
qavramaq цчцn hяyatыn mцxtяlиf sahяlяrиndя  ишtиrak etmяyя can atыr, yenи 
bacarыq vя vяrdишlяrя yиyяlяnиr, mяишяt яшyalarы vя яmяklя maraqlanыr. 
Psиxolojи tяhlцkяnиn tяzahцrцnц юncяdяn gюrmяk kиfayяt qяdяr mцrяk-
kяbdиr.  Шяxsиyyяtиn    psиxolojи  tяhlцkяsиzlиyиnиn  яsas  mяnbяlяrиnи  шяrtи 
olaraq  2  qrupa  ayыrmaq  olar:  zahиrи  vя  daxиlи.  Uшaьыn  psиxolojи 
tяhlцkяsиzlиyиnиn zahиrи tяhlцkя mяnbяyиnя aшaьыdakыlarы aиd etmяk olar: 
1.  Uшaqlarla    manиpulyasиya    etmя  шяxsиyyяtиn  pozиtиv  иnkишafыna  cиddи 
zиyan gяtиrиr. Bu uшaьы fяalиyyяtdя vя qяrarlarыn qяbulunda mцstяqиllиkdяn 
vя tяшяbbцskarlыqdan mяhrum edяn yaшlыlarыn hяr шeyи uшaьыn yerиnя yetиr-
dиklяrи an tяzahцr edиr.  
2. Tяlиm – tяrbиyя prosesиndя ишtиrak edяn vя uшaqlarla gцndяlиk qarшы-
lыqlы fяalиyyяtя qoшulan personalыn fяrdи –  шяxsи xцsusиyyяtlяrи. 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
136 
3.  Qrupda  uшaqlarыn  qarшыlыqlы  шяxsиyyяt  mцnasиbяtlяrи.  Bяzяn  uшaq  cя-
mиyyяtи yaшыdlarыndan kиmи иsя rяdd edиr, tяrbиyячи uzun mцddяt bunu hиss 
etmиr vя ya onun kяnarlaшdыrыlmasы цчцn kиfayяt qяdяr effektиv vasиtя tap-
mыr. Nяtиcяdя rяdd edиlяn uшaqlarda  bяlяdlяшmя hиssи yaranmыr, uшaq kol-
lektиvиndя artыq erkяn yaшlardan yaшlыlarыn lazыmи reaksиya gюstяrmяdиklяrи 
kobudluq vя qяddarlыq tяzahцr edиr.  
4. Uшaьы яhatя edяn dцшmяnчиlиk mцhиtи, oyuncaqlara qadaьa, яtraf mц-
hиtиn  yaxшы  dцшцnцlmяmиш  rяngarяnglиyи  vя  ишыqlandыrыlmasы,  tяbии  tяlяbatыn 
realиzя olunmasы цчцn lazыmи шяraиtиn olmamasы, яsaslandыrыlmamыш qadaьa-
larыn ишlяmяsи, uшaьыn tяhlцkяsиzlиk qayьыsыna яsaslanыr. 
5. Otaqlarыn gиgиyenиk qaydalarыnыn mяzmununa, иlk nюvbяdя, havanыn 
dяyишdиrиlmяsи rejиmиnя rиayяt edиlmяmяsи. 
6. Uшaqlarыn  gцnlяrиnиn eynиlиk tяшkиl etmяsиnя, qurulmuш hяyat fяalиy-
yяtиnиn  qeyrи  –rasиonal  rejиmиnиn  qurulmasыna  gюrя  hяddяn  artыq  иntellek-
tual – fиzиkи vя psиxo – emosиonal yцklяnmяsи. 
7.  Qиdalanmanыn  zяиf  vя  qeyrи  –rasиonallыьы,  onun  eynиlиyи  vя  pиs  tяшkиl 
olunmasы. 
8.  Цnsиyyяtиn  dцzgцn  tяшkиl  olunmamasы.  Avtorиtar  цsulun  цstцnlцyц, 
yaшlыlar tяrяfиndяn uшaqda maraьыn yaradыlmamasы. 
9.  Mюhkяmlяndиrиcи  tяmrиnlяrиn  яhяmиyyяtиnиn  dцzgцn  qиymяtlяndиrиl-
mяmяsи, uшaьыn aчыq havada olmasы mцddяtиnиn qыsaldыlmasы. 
10. Cяmиyyяtdя uшaьыn davranышыnы tяnzиmlяyяn vя onun anlaya bиlяcяyи 
qaydalarыn olmamasы. 
11. Qeyrи –sabиt hava шяraиtи. 
12. Valиdeynlяr tяrяfиndяn uшaьa qarшы dиqqяtsиzlиk, assosиal aиlяvи mиk-
romцhиt vя s. 
Uшaьыn psиxolojи tяhlцkяsиzlиyиnиn daxиlи tяhlцkя mяnbяyиnя иsя aшaьыda-
kыlarы aиd etmяk olar: 
1. Aиlяdя dцzgцn olmayan tяrbиyя  nяtиcяsиndя formalaшan neqatиv tяr-
bиyя vяrdишlяrи. Nяtиcяdя kюrpя uшaqlar tяrяfиndяn шцurlu, bюyцklяr tяrяfиn-
dяn иsя шцuraltы sцrяtlя rяdd edиlиr. 
2. Uшaьыn baшqa uшaqlarыn fonunda юzцnцn uьursuzluьunu dяrk etmяsи. 
Bu keyfиyyяtsиzlиk kompleksиnиn formalaшmasыna vя paxыllыq kиmи mяnfи hиs-
slяrиn yaranmasыna tяkan  verиr. 
3. Mцstяqиllиyиn olmamasы. Mцstяqиl hяrяkяt etmяk lazыm gяldиkdя kю-
mяksиzlиk hиssиnи иnkишaf etdиrяn valиdeyndяn hяr bиr шeydя bиrbaшa asыlыlыq. 
4.  Uшaqda  formalaшan  fяrdи  –  шяxsи  xцsusиyyяtlяr,  mяsяlяn: 
valиdeynlяrиn tяsиrи nяtиcяsиndя qorxaqlыq vя ya hяmишя dиqqяt mяrkяzиndя 
olmaq vяrdиши. 
5.  Fиzиkи  иnkишafыn  patologиyasы,  mяsяlяn:  gюrmяnиn,  eшиtmяnиn  vя  s. 
pozulmasы. 
Uшaьыn psиxolojи tяhlцkяsиzlиyиnиn яsas tяhlцkя mяnbяyи onu яhatя edяn 
mцhиtиn qeyrи – adekvat яks etdиrdиyи onu yanlышlыьa, иllцzиya dцnyasыna apa-
ran mяlumatdыr [2; c.40]. Bu, bюyцklяrиn uшaьы aldatdыqlarы vaxtdыr vя onlarы  
psиxolojи pozuntuya apara bиlиr. Mяsяlяn: uшaьы anasыnыn tezlиklя gяlяcяyиnя 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
137 
иnandыrdыqda,  o,  gяrgиn  gюzlяmя  vяzиyyяtиndя  olur.  Uшaьыn  psиxolojи 
tяhlцkяsиzlиyиnиn  pozuntusu  zamanы  aшaьыdakы  stress  vяzиyyяtиn  яlamяtlяrи 
dя tяzahцr edя bиlяr: 

 
yuxuya чяtиn getmя vя narahat yuxu; 

 
yaxыn vaxtlarda onu yoran yцkцn aьыrlыьы; 

 
sяbяbsиz kцsяyяnlиk, aьlaьanlыq vя ya яksиnя, yцksяk aqressиvlиk; 

 
dalьыnlыq vя dиqqяtsиzlиk; 

 
narahatlыq vя ya bиr yerdя qяrar tutmamaq; 

 
uшaьыn  yaшlыlardan  daha  tez  –tez  rяьbяtlяndиrиlmя  gюzlяmяsи  vя 
demяk olar kи, onlara qыsыlmasыnda tяzahцr edяn юzцnяиnamыn olmamasы; 

 
иnadkarlыq; 

 
mцtяmadи  olaraq  яmzиk  яmmяsи,  barmaq  vя  ya  nя  иsя  sovurmasы, 
hяddяn zиyadя  xяsиslиklя seчиm etmяdяn yemяsи, bu zaman yemяyи чeynя-
mяdяn udmasы (bяzяn, яksиnя olaraq, ишtahыnda cиddи pozuntularыn olmasы); 

 
cиnsиyyяt orqanlarы иlя oynamasы;  

 
чиyиnlяrиnи чяkmяsи, baшыnы tяrpяtmяsи vя яllяrиnи tиtrятmяsи; 

 
bяdяn чяkиsиnиn azalmasы, яks halda, pиylяnmя sиmptomlarыnыn baш-
lanьыc aktиvlяшmяsи; 

 
yцksяk gяrgиnlиk; 

 
яvvяllяr mцшahиdя olunmayan gцndцz, gecя vя ya dиgяr tяzahцrlяrlя 
enurez hallarы; 
Yuxarыda  sadalanan  bцtцn  яlamяtlяrиn  яvvяllяr  dя  mцшahиdя  edиlmяsи 
uшaьыn  psиxo  –  emosиonal  gяrgиnlиk  vяzиyyяtиndя  olmasыndan  xяbяr  verиr. 
Qeyd  etmяk  lazыmdыr  kи,  stress  vяzиyyяtиn  bцtцn  яlamяtlяrи  aydыn  tяzahцr 
etmяyя dя bиlяr. Bununla belя, hяr hansы bиr яlamяtиn tяzahцrцnя  mцtlяq 
dиqqяt yetиrиlmяlиdиr. 
Aparыlan tяdqиqatlarыn nяtиcяlяrиnя gюrя, sиmptomlarыn mюvcudluьu чox 
zaman  psиxosomatиk  pozьunluqlarыn  tяzahцrцnя  gяtиrиb  чыxarыr  kи,  bu  da 
uшaьыn  davranышыna,  яhvalыna  mяnfи  tяsиr  gюstяrиr.  Onlara  яhяmиyyяt 
verиlmяmяsи hяm saьlamlыqda, hяm dя шяxsи иnkишafda davamlы pozuntular 
yaradыr.  Nяtиcяdя  bu  cцr  uшaqlar  yalanчы,  юzlяrиnя  иnamsыz,  boш  xяyallara 
meyиllи,  qorxaq  vя  vиzual  цnsиyyяtя  hazыr  olmurlar.  Onlarda  sosиal  maska 
mцtalия  davranышы  vasиtяsи  kиmи  чox  erkяn  tяzahцr  edиr.  Psиxolojи  tяhlцkя-
sиzlиk  vasиtяlяrиnиn  dцzgцn  seчиldиyиnиn  hяqиqи  gюstяrиcиsи  uшaqda  tяzahцr 
edяn sevиnc, gцmrahlыq, иnam vя yaxшы яhval- ruhиyyя hиssиdиr. 
L.S.Vыqotskи  yazыrdы:  “Uшaьa  nяzяr  salmaq  kиfayяtdиr  kи,  onun  hяyat 
цчцn nя qяdяr genиш иmkanlara malиk olduьu gюrцnsцn. Qalыr yalnыz bu иm-
kanlarыn reallaшmasы цчцn иmkan yaratmaq” [3; s.62].  
Uшaq  baьчasыnda  шяxsиyyяtиn  psиxolojи  tяhlцkяsиzlиyиnиn  tяmиnatы  proq-
ramы bu cцr ola bиlяr: 
1. Uшaqlarыn psиxolojи vяzиyyяtиnиn rahatlыьы цчцn rejиm anlarыnыn tяшkиlи. 
2.  Fиzиkи  tяrbиyя  vasиtяlяrи  иlя  uшaqlarыn  psиxoemosиonal  vяzиyyяtиnиn 
profиlaktиk  sиstemи:  su  tяmrиnlяrи,  massaj,  mцsbяt  emosиya  яmяlя  gяtиrяn 
xцsusи saьlamlaшdыrыcы oyunlar. 
3. Aroma vя fиtoterapиya-иnteryerиn rяngиnиn mцяyyяnlяшdиrиlmяsи yolu 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
138 
иlя gяrgиnlиyиn gюtцrцlmяsиnя tяsиr gюstяrяn xцsusи bиtkиlяrиn seчиmи.  
4.  Tяbии  materиallarla:  gиl,  qum,  su  иlя  иш.  Bu  adяtяn  uшaqlarы  qяbul 
etmяdиklяrи emosиyalardan yayыndыrыr. 
5. Musиqи terapиyasы – mцtяmadи keчиrиlяn musиqи fasиlяsи, musиqи alяtlяrи 
иlя oyun. 
6. Psиxoemosиonal vя fиzиkи yцkцn tяnzиmlяnmяsи vя nяzarяt. 
7. Uшaьa yaшыna uyьun mцmkцn qяdяr maksиmal dяrяcяdя mцstяqиllиk 
vя azadlыq шяraиtиnиn yaradыlmasы. 
8.  Uшaьыn  яhvalы  vя  юzцnц  hиss  etmяsиnя  nяzarяt,  onlarыn  vaxtыnda 
korreksиyasы. 
9. Mцяssиsя цzrя яшyavи – иnkишafetdиrиcи mцhиtиn yaradыlmasы, uшaьыn dи-
gяr uшaqlarla vя yaшlыlarla qarшыlыqlы яlaqяlяrиnиn genишlяndиrиlmяsи иmkanы. 
Иnsanыn hяyatы hяrtяrяflи olaraq bиrbaшa onun tяhlцkяsиzlиyи иlя baьlыdыr. 
Tяhlцkяsиzlиyиn  юyrяdиcи  sahяsиnиn  яsas  mяqsяdи  иsя  uшaьы  яtraf  mцhиtя  – 
tяbияt, texnogen vя tяhlцkяsиz sosиal hяyata hazыrlamaqdыr. Uшaq tяhlцkя-
sиzlиyи mюvzusu чox genишdиr. Яn яsasыnы valиdeynlяrиn uшaьыnыn mцdafияsиnя 
formal mюvqedяn yanaшmamasы tяшkиl edиr. Bиr чox aиlяlяrdя adяtяn genиш 
yayыlmыш  yanlышlыqlar  tяkrar  olunur.  Kиmsя  real  fиkиrlяшmяyя  sяy  etmиr  vя 
hяr  шeyи  baьчa  tяrbиyячиlяrиnя,  dayяyя  vя  ya  mяktяbяqяdяr  yaшlы  uшaьыn 
saьlam  dцшцncяsиnиn  axarыna  buraxыr.  Чox  vaxt  “o,  чox  aьыllыdыr,  чox  шeyи 
baшa  dцшцr”  sюzlяrи  dя  eшиdиlиr.  Bяzяn  иsя  яksиnя  olaraq  юz  uшaьыnы  bцtцn 
problemlяrdяn  mцhafиzя  edиr  vя  hяr  bиr  xыrda  шeyя  emosиonal  yanaшaraq, 
bununla da onun иnkишafыnы lяngиdиr. 
Mяktяbяqяdяr dюvrцn baшlыca xцsusиyyяtи uшaьa fиkиrlяшmяyи, цnsиyyяtя 
gиrя bиlmяyи, юz davranышыnы иdarя etmяyи, яtrafda baш verяnlяrи dяrk etmяyи 
юyrяtmяkdиr [4; sяh 80]. Юz uшaьыnыn kичиk yaшlardan hяddи – buluьa чata-
nadяk tяhlцkяsиzlиyиnи dцшцnяn valиdeyn ona hяyatdakы mцvяffяqиyyяtlяrиn 
davamlы  olmasы  цчцn  zяmиn  hazыrlayыr.  Чцnkи  bиr  чox  yaшlыlarda  tяzahцr 
edяn  komplekslяr  uшaqlыqda  olan  qorxu  vя  zяdяlяrdяn  yaranыr.  Aиlяnиn 
цzlяшя  bиlяcяyи  bиr  чox  problemlяrdяn  юzцnцn  vя  uшaqlarыnыn  mцdafияsи 
yalnыz  tяhlцkяsиzlиk  barяdя  maarиflяnmя  vasиtяsиlя  hяyata  keчиrилиr. 
Tяhlцkяsиzlиk faktoru bиr neчя tяrkиbdяn иbarяtdиr. Mяsяlяn:  

 
hяyat vя saьlamlыьы qorumaq (bиolojи tяhlцkяsиzlиk); 

 
шяxsи mцlkиyyяtиn bцtюvlцyцnц qorumaq (maddи tяhlцkяsиzlиk); 

 
яxlaqи, mяnяvи – psиxolojи rиfahы qorumaq, иnam vя mцdafия hиssиnи 
formalaшdыrmaq (sosиal-psиxolojи tяhlцkяsиzlиk); 
Mяktяbяqяdяr yaшlы uшaьыn tяhlцkяsиzlиyиndяn danышarkяn, onun aшaьы-
dakы xцsusиyyяtlяrиnиn qeyd edиlmяsи vacиbdиr: 

 
uшaьыn  mцstяqиllиyиnя  sяy  gюstяrmяsи  (“mяn  юzцm”)  vя  юzцnцn  gцc 
vя иmkanlarыnы adekvat qиymяtlяndиrmяyи bacarmamasы; 

 
tяcrцbяnиn  kиfayяt  qяdяr  olmamasы  (vя  yaxud  heч  olmamasы), 
mцrяkkяb  sиtuasиyalarda  davranыш  tяhlцkяsиzlиk  qaydalarыnыn  иstиfadяsиnи 
bиlmяmяsи vя s; 
Tяhlцkяsиzlиk  yalnыz  sadяcя  mяnиmsяnиlmиш  bиlиklяrиn  cяmиyyяtи  deyиl, 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
Yüklə 5,11 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin