Azяrbaycan Respublikasы Tяhsil Nazirliyi Bakы Qыzlar Universiteti
Yüklə 5,11 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
10 ratmanın başlıca prinsipləri müəyyənləşdirilir. Müəlliflər buraya təsvirdə konkretlik prinsipi, daxili tarazlıq prinsipi, müəllifin gerçək mövqeyi prinsipi, sosial təhlil prinsipi, yüksək dramatizm prinsipi kimi meyarları aid edirlər. A.Rəhimovun bədii əsərlərində özünü göstərən bədii xarakter yaratmada konkretlik prinsipi bir neçə mühüm cəhəti özündə birləşdirir. Burada mühit və xarakter məsələsi, hadisə və xarakter məsələsi, situasiya və xarakter məsələsi kimi bir sıra məqamlar vəhdətləşir və ümumi bütövün ayrı-ayrı komponetlələri olaraq birləşərək obrazın vahid polifonik xarakterini dəqiqləşdirir. Yazıçıçnın bədii yaradıcılığında özünü məxsusi çalarlarla göstərən xarakter yaratamanın daxili tarazlıq prinsipi də diqqəti cəlb edir. Bu prinsipə əsasən ya- zıçı bir obrazın xarakter baxımından başqa personajların düşdüyü mühitə, şərai- tə tədricən adaptasiya olunması zamanı təqdim edir. Daxili xarakteryaratmada daxili tarazlıq prinsipi personajın ətraf mühitlə onun daxili aləmində yaranmış gerçəkliklər arasında antoqanist ziddiyyətləri yumşaltmağa xidmət эюстярир. Müəllifin gerçək mövqeyi prinsipi A.Rəhimovun bədii xarakteryaratmasın- da önəmli yer tutur. Yəqin elə buna görə də araşdırıcılar müəllif mövqeyinin vasitəsilə yazıçının bədii əsərlərinin başlıca ideya istiqamətlərinin müəyyənləş- dirilməsində önəmini xüsusi olaraq qeyd edirlər. Buna görə də müəlifin səmimi mövqeyi çox zaman obrazların mövqeyi ilə üst-üstə düşür. Bəzi hallarda isə əksinə də olur. Əsərdəki bədii xarakterlər müəllif mövqeyi ilə ziddiyyətdə olur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu zaman bədii əsərdə yaradılan xarakterin cəmiyyətdən götürülmüş canlı, real bir şəxs olması şübhə yaratmayır. Xarakter yaratmanı şərtləndirən prinsiplərdən biri də sosial prinsipdir ki, bir çox tənqidçilər bədii xarakterin dəyərləndirilməsində, tarixi-estetik mahiy- yətinin, bədii-estetik xüsusiyyətlərinin, eləcə də ictimai məzmununun açılma- sında mühüm rol oynadığını göstərirlər. Əlbəttə, bədii əsərlərdə bu və ya digər bədii xarakter yaradılarkən onun gerçəkliyini şərtləndirən amillərdən biri icti- mai-sosial mühitlə sözün əsil mənasında həmahəngləşməsi ilk olaraq göz önün- də canlandırılır. Yəni bədii xarakterdə cəmiyyətdə yaşayanların sosial durumu- nu özündə birləşdirən məqamların olması onu daha canlı edir və gerçək həyatla bağlayır. Araşdırıcılar A.Rəhimovun bədii yaradıcılığnda daha bir bədii xarakter ya- ratma prinsipi kimi yüksək dramatizm prinsipini göstərirlər. Bildirilir ki, ya- zıçının bədii yaradıcılığında yüksək dramatizm daimi gərginlikdə olan bədii xa- rakterin keçirdiyi psixoloji sarsıntıları, emosional durumları, hiss-həyəcanları, müxtəlif davranış tərzlərini, nitq səviyyələrini tam şəkildə çatdıra bilir. Bədii xarakterin öz diliylə, danışığı ilə fərdiləşdirmə, daxili monoloqlarda obrazın bü- tövlükdə daxili-mənəvi dünyasını aşkara çıxardır. Bu da yazıçının yaratdığı bə- dii xarakterlərin aydın şəkildə oxucular tərəfindən başa düşülməsini təmin etmiş olur. ―Yazıçı karyerası: Dilin və sənətin işığında‖ kitabında A.Rəhimovun həm də elmi yaradıcılıq fəaliyyətinə də yer verilir. ―Ana dili sintaksisinin tədris problemləri: A.Rəhimovun fundamental tədqiqatlarında‖ adlı yarımbölümdə yazıçının alimlik fəaliyyəti, xüsusilə də sintaksis problemlərinin tədrisi məsələ- Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 11 ləri ilə bağlı tədqiqatları təhli olunur, qiymətləndirilir. Kitabda ―Tanıtmanın orijinal tərzi‖ adlı yarımbölümündə A.Rəhimovun ger- çək cəmiyyət problemlərini qabardan bədii əsərlərini müxtəlif rakurslardan təd- qiqata cəlb edən tədqiqatçılardan Tofiq Hüseynoğlu, Əmrulla Paşayev, Nizami Tağısoy, Ağahəsən Bədəlzadə, Əsgərli Əlizadə, Əli Rza Xələfli, Təyyar Salam- oğlu, Bəşir Əhmədov, Abbas Piriyev, Seyfəl Həsənov, İsmayıl Kazımov və di- gər tanınmış ədəbiyyatçıların, publisistlərin müxtəlif prizmalı təhlillərinə nəzər salınır. O sıradan burada A.Rəhimovun bədii yaradıcılğına həsr olunmuş ayrıca iri həcmli tədqiqat əsərlərinin çoxşaxəli təhlil istiqamətləri diqqətə çatdırılır. Kitabın müəllifləri yazıçının bədii əsərlərində qoyduğu problemlərin aktual- lığına diqqəti yönəldirlər. Belə ki, müasir həyatımızda tüğyan etməkdə olan də- rəbəyliklər, harın məmur özbaşınalıqları, korrupsiya və rüşvətxorluq bəlasına mübtəla olmuş xəstə cəmiyyətimizin dərin problemlərinin qabardılması və hə- min problemlərin aradan qaldırılması üçün yollar axtarması A.Rəhimovun və- tənpərvər bir yazıçı, əsl vətəndaş təəssübkeşliyi ilə qələmə aldığı bədii əsər- lərində qarşıya qoyduğu əsas məqamlardan bir kimi qeyd olunur. Azərbaycan xalqının ən yeni dövrümüzdə erməni terrorçuları tərəfindən xalqımızın başına gtirilən acınacaqlı faciələrini gündəmə gətirən yazıçı bu məqamla bağlı açıq şə- kildə düşüncələrini də oxucularla bölüşdürür. Yazıçının ürək ağrısıyla bədiiləş- dirdiyi faciələrimizlə bağlı düşüncələrinə diqqəti yönəldən kitab müəllifləri ya- zırlar: ―... Bu gün heç kim inkar edə bilməz ki, erməni faşist aktı bizi ―olum- ölüm‖ dilemması ilə üz-üzə qoyur. Bu dilemmanın qarşısında qurbanlıq qoyun olmağa azərbaycanlı adlanan heç bir kəsin-istər sıravi vətəndaş olsun, istər hərbçi, istərsə yazıçı olsun, haqqı yoxdur. Faşist ideologiyası ilə yüklənmiş erməni fərdlər son nəfərlərinədək məhv edilməyincə bizim xalqımıza rahatlıq ola bilməz. Erməni faşizmi oyaq tutduğu, mayalandığı son yuvasınadək qovul- malı, xəstə ruhlar, xəstə təxəyüllər məhv edilməlidir‖. A.Rəhimovun bədii əsərlərində qaldırdığı, geniş yer ayırdığı məsələlər sıra- sında Qarabağ problemi də mühüm yerlərdən birini tutur. Vətən uğrunda aparı- lan döyüşlər və bu müstəvidə cəmiyyətdə dərin kök salmış qarşıdurma – harın- ların övladlarının hər cür vasitələrlə ordudan yayınması, yoxsul balalarının isə gedib müharibənin hər cür əzab-əziyyətinə sinə gərməşi, vətənə şərəflə xidmət etməsi bədii bir üslubla diqqət mərkəzinə gətиrilir. Yazıçının bədii əsərlərində Azərbycanın başına gətirilən min bir müsibət- lərdə ona dəstək olan qüvvələr, siyasi oyunbazlar və onların riyakarlığı ustalıqla işıqlandırılır. Həmin siyasət oyunbazlarının əsl iç üzlərini ayrı-ayrı obrazların dili ilə açmağa çalışan yazıçının bu məsələyə poetik yanaşması da maraq do- ğurur. Yazıçı cəmiyyətimizdə də tez-tez səsləndirilən ritorik mülahizələri də di- lə gətirir: ―İran dövləti, xalqı niyə belə edir? Bəs iranlılar bizim din, məslək, qan qardaşlarımız deyillərmi? Cinayətdə yol verdiklərini, özgənin malına göz dikdiklərini, görəsən anlayırlarmı? Məgər bunların elədikləri ermənilərin çıra- ğına neft tökmək deyil? Hər halda, rusları da, erməniləri də başa düşmək olar. Bəs İran? Bəs iranlılar? Aman Allah, yıxılılana balta çalan nə çox olurmuş? Qəribədi. Üzdə bir söz deyirlər, arxada başqa iş görürlər...‖. Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 12 Müəlliflər yazıçının qaldırdığı problemlər sırasında keçid dövrü cəmiyyəti- mizdə, xüsusilə də təhsil, səhiyyə sistemimizdə, hüquq-mühafizə orqanlarında baş alıb gedən hərc-mərcliklər, rüşvətxorluqlar, qanunsuzluqlar, əliəyriliklər, mənəvi aşınmalar və s. ciddi bir poblem kimi qabartmasını haqlı olaraq təq- dirəlayiq hal kimi qiymətləndirilər. Məlum olduğu kimi, bu və ya digər cəmiyyətin dürüstüyünü, ədalətliliyini şərtləndirən amillərdən biri, bəlkə də birincisi hər kəsin qanun qarşısında bərabərliyinin real təmin olunmasından, qanunların gerçək olaraq qüvvədə olmasından asılıdır. Məhz bu məqam cəmiyyətdə demək olar ki, bütün prob- lemlərin əsasında dayanır. Bu mənada araşdırıcılar ―Səfalət‖ romanı əsasında yazıçının qabartdığı problemlər və onların oxucularda yaratдыьы müsbət mənada təsirdən сюз ачараг qeyd edirlər: ―...Oxucunun romandan çıxardığı nəticə budur ki, qanunlar işləməyən ölkədə mənəvi-etik normalar, hüdudlar pozulur, haqq- ədalət tapdanır, hərc-mərclik yaranır. Ali və orta məktəblərdə rüşvətin tüğyan etməsi gənc nəslin tərbiyəsini şikəst edir. Səhiyyə ocaqlarında rüşvətin alınması insanları ölümə sürükləyir. Hüquq-mühafizə orqanlarında rüşvətin ayaq tutub yeriməsi qanunlarımızın aliliyinə insanların inamını qırır. Xalq adından danışanlar, altun toplayıb cah-cəlal içində yaşayanlar cəmiyyəti ölüm kabusu ilə üz-üzə qoyur. Bu zaman dövlət müstəqilliyini itirir, başqa dövlətlərdən asılı vəziyyətə düşür...‖. Bu mənada roman oxucuları vadar edir ki, içərisində yaşadıqları cəmiyyətin bu cür problemlərinin həlli yollarını düşünsünlər. Həmmüəlliflər ―Zehni və hissi intuisiyanın gücü‖ başlıqlı yarımbölümdə ya- zıçının bədii əsərlərində yaradılan real həyat mənzərələrinin, ayrı-ayrı obraz- ların canlılığının səbəbini məhz yazıçının əqli və hissi intuisiyasının lazımi sə- viyyədə vəhdətləşdirilməsində axtarırlar. A.Rəhimovun ―Əcəl təri‖, ―Meteor parçası‖, ―General‖ kimi povestlərini, eləcə də ―Yaddaşda yaşar xatirələr‖ ro- manını təhli edən həmmüəlliflər əsərləri məzmunundan doğan çağdaş cəmiy- yətimizi narahat edən mühüm məqamlar üzərində analitik təhlilər aparırlar. Ailə-məişət zəminində qələmə alınmış ―Əcəl təri‖ povestində araşdırıcılar Simuzərin timsalında ədəbiyyatın əbədi mövularından olan qadın xəyanəti üzə- rində düşüncələrini oxucularla bölüşürlər. Yazıçının ―Meteor parçası‖ povestin- də isə Mürsəl müəllimin obrazı həmmüəlliflərin diqqətini cəlb edir və onlar hə- min obrazın əsərdə üç istiqamətdə - birinci, böyük alim kimi, ikinci, müdrik filosof kimi və nəhayət, həssas bir psixoloq kimi səciyələndirildiyini qeyd edir- lər. ―General‖ povestində isə əsas qəhrəman olan generallıq iddiası ilə yaşayan Xasay Əlləşoviç obrazıdır ki, araşdırıcılar həmin obrazın üzərində dayanırlar. Burada o da qeyd olunmalıdır ki, yazıçı böyük ustalıqla cəmiyyətimizdə generallıq iddiasında olan kəslərin əslində xalqa xidmət etmək üçün bu rütbəyə sahib olmasını deyil, əksinə, onları əzmək, onlara yuxarıdan aşağı baxmaqdan ötrü bu mərtəbəyə yüksəlmək çabasında bulunduğunu göstərmişdir. Kitabda yazıçının povestləri əsasında bədii portret yaratma sənətkarlığına diqqəti yönəldən həmmüəlliflər A.Rəhimovun ―Gəlinqayada qoşa məzar‖, ―Ulu kəndim‖, ―Fırıldaqçı Niftulla‖, ―Mənim qəribə taleyim‖, ―Taleyin hökmü‖, ―Bank əməliyyatı‖ kimi povestlərində məharəltə yaradılmış bədii portretlərin Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 13 özəлliklərindən bəhs edirlər. Təhlillərdən belə məlum olur ki, yazıçı bir mikro- mətn daxilində bir neçə obrazın bədii portetini məharətlə yaratmağa nail olur və bu onun özünəməxsus üslubi çalarlarından xəbər verir. Bəlli olduğu kimi, bu və ya digər yazıçı üçün bədii portretyaratma bədii obrazın daha canlı təqdim olun- ması üçün ümdə keyfiyyətlərdəndir. İstənilən obrazı tam dolğun şəkildə səciy- yələndirmək üçün personajın zahiri və daxili keyfiyyətləri elə ustalıqla əlaqə- ləndirilməlidir ki, obrazın mükəmməl, canlı portereti yaradılmış olsun. Bu ba- xımdan həmmüəlliflər yazıçının povestlərində buna nail olduğunu dönə-dönə müxtəlif povestlərdə yaradılmış konkret portret nümunələri əsasında oxucuların diqqətinə çatdırırlar. Real həyatda olduğu kimi, A.Rəhimovun bədii əsərlərində də obrazın zahiri görünüşü ilə daxili aləmi arasında uyuşmazlıqlar mümkündür. Yazıçının bədii əsərlərinə rəngarənglik gətirən məqamlardan biri də zahiri ilə batinin bir-birini tamamlamadığı bu cür obrazların bədii portretlərinin yaradılmasında özünə- məxsus dəsti-xətti araşdırıcılar tərəfindən uğurlu hal kimi səciyyələndirilir. Kitabın ―Sənət və şəxsiyyət‖ başlıqlı hissədə müəlliflər yazıçının haqqında yazılmış əsərlər barəsində müəyyən dəyərləndirmələr aparırlar. Burada pro- fessor Əlizadə Əsgərli tərəfindən qələmə alınmış ―Ədəbi-metodoloji qiymətlən- dirmə‖, ―Dilin və üslubun estetikası‖, ―Ədəbi müzakirə‖ kimi üç böyük hissə- dən ibarət ―Sənət və şəxsiyyət‖ adlı kitabından bəhs olunur. Həmin kitabda ya- zıçı A.Rəhimovun ayrı-ayrı bədii əsərləri haqqında tanınmış alimlərin, ədəbiy- yatşünasların, tənqidçilərin, dilçilərin çap olumuş məqalələrinin təhlili əksini tapmışdır. Burada yazıçı A.Rəhimovun bədii yaradıcılığından ―Canavar balası‖, ―Qoşa qanad‖ kimi bədii əsərlərinin prof. Asif Rüstəmli, ―Tənha çinarın pıçıltıları‖ əsərinin folklorşünas, prof. Məhərrəm Qasımlı, bir çox romanları, eləcə də ―Girdab‖ romanının prof. Nizami Tağısoy tərəfindən, o cümlədən, ―Cinayət və etiraf‖ romanının prof. Nazif Qəhrəmanlı, ―Yaddaşda yaşar xatirələr‖ romanı- nın isə tənqidçi-alim Tehran Əlişanoğlu tərəfindən müxtəlif istiqamətlərdə təhliл və tədqiq olunması diqqətə çatdırılır. Düşünürük ki, ümumilikdə Azərbaycan ədəbi mühitinə təqdim olunan ―Ya- zıçı kariyerası: дilin və sənətin işığında‖ kitabı oxucular üçün yazıçı Ağarəhim Rəhimovunun bədii yaradıcılığının çoxşaxəli istiqamətləri ilə daha da yaxından tanış olmaq imkanı verəcəkdir. Məqalənin aktuallığı. Son vaxtlar ədəbi mühitdə sanballı əsərlərə az rast gəlinir. İşıq üzü görən nəşrlər bir müddət oxunduqdan sonra sanki ―arxiv mate- rialları‖na çevrilir. Müəllif bu məqalədə İ.Kazımov və X.Xəlilovun birgə kita- bında A.Rəhimov yaradıcılığının üstün cəhətlərin göstərərək bu cür əsərlərin dövrlə səsləşdiyini göztərmişdir. Məqalənin elmi yeniliyi. ―Yazıçı karyerası: dilin və sənətin işığında‖ kita- bında A.Rəhimovun əsərlərində Azərbaycan dilinin normalarının gözlənildiyi açıq-aşkar şərh olunmuşdur. Məqalənin praktik əhəmiyyəti və tətbiqi. Məqalə ali və orta məktəb müəllimləri, ədəbi tənqidçilər üçün stolüstü kitab kimi nəzərdə tutulmuşdur. Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 14 Ədəbiyyat 1. İ.Kazımov, X.Xəlilov. Yazıçı karyerası: дilin və sənətin işığında. Bakı, 2013. 2. A.Rəhimov. Əsərlər. Hekayələr, I ъилд. Bakı, 2008. 3.A.Rəhimov. Əsərlər. Povestlər, II ъилд, Bakı, 2008. 4. A.Rəhimov. Əsərlər. Povestlər və xatirə-roman, III ъилд. Bakı, 2008. 5. A.Rəhimov. Əsərlər. Romanlar, IV ъилд. Bakı, 2009. 6. A.Rəhimov. Əsərlər. Romanlar, V ъилд. Bakı, 2009. 7. A.Rəhimov. Əsərlər. Romanlar, VI ъилд. Bakı, 2009. 8. A.Rəhimov. Əsərlər. Romanlar, VII ъилд. Bakı, 2009. 9. A.Rəhimov. Əsərlər. Pyeslər, VIII ъилд. Bakı, 2009. 10. A.Rəhimov. Əsərlər. Pyeslər, IX ъилд. Bakı, 2009. 11. A.Rəhimov. Əsərlər. Kinossenarilər, X ъилд. Bakı, 2009. Р. Аллахверди (Аллахвердиев) Карьера писателя: В свете языка и профессии Резюме В статье о книге ―Карьера писателя: В свете языка и профессии‖ соавторы отмечают идейно-содержательную систему творчества А.Раги- мова. Подчеркивается об исследовании особенностей стиля и языка художественного жанра, а также другие поэтические качества. R.Allahverdi (Аллащвердиев) Writers career: in the light of language and art Summary The article deals with opinions of co-authors the idea and content of the book ―Writers career: in the light of language and art‖ written by A. Rahimov/ They illucidate the genre and poetical features of the work. Редаксийайа дахил олуб: 18.02.2014 Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 15 «Sюylяm» termиnи anlayышыnыn mahиyyяtи vя onun sяrhяdlяrи Hцlya Aktaш, фялсяфя доктору програмы цзря докторант, Bakы Slavyan Unиversиtetи Rяyчиляр: f.ц.e.d., prof.И.B.Kazыmov, f.ц.e.d., prof.И.Г.Мяммядли Aчar sюzlяr: kommunиkatиv vahиd, praqmatиk, sюylяm, lokallaшmыш sиtua- sиya, fraza Keywords: иntegrated communиcatиve, pragmatиc, dиscourse, localиzed sиtuatиon, phrase Ключевые слова: коммуникативная единица, прагматичный дискурс, локализованы ситуация, разговорник Чaьdaш lиnqvиstиk araшdыrmalarda «sюylяm» deyиlяn termиndяn dя чox иs- tиfadя olunur. Bu termиnlя yanaшы, araшdыrmalarda cцmlя, fraza, иfadя, mяlu- mat, dиskurs, loqos, maksиm vя s. termиnolojи vahиdlяr dя ишlяdиlиr. Цmumиyyяtlя, araшdыrmalarda «sюylяm» termиnиnиn 23 sиnonиm varиantы qeyd olunur. Lцьяtlяrdя sюylяmиn bиr sыra mяnalarы gюstяrиlиr: sюylяm яsas sиntaktиk anlayышda kompleks sиntaktиk vahиddиr; kompleks sиntaktиk vahиd kиmи sюylяm konkret fиkиr иfadя edиr. Bиr nиtq vahиdи kиmи «sюylяm» termиnи bиr dиl vahиdи kиmи «cцmlя» termиnиndяn fяrqlяndиrиlиr. Cцmlя predиkatы olmasы иlя xarakterиzя olunan qrammatиk strukturdur. Sюylяm иsя яsasяn dиaloqun funksиyasы olub, mцsa- hиblяr arasыnda цnsиyyяt vasиtяsиdиr, kommunиkasиyanыn aktuallaшmыш vahи- dиdиr. Hяr bиr dиl faktы kиmи sюylяmиn dя иkи яlamяtи юzцnц gюstяrиr: mяz- mun vя иfadя яlamяtlяrи. Mяzmun planыnda sюylяm kommunиkasиya vahи- dиdиr; иfadя planыnda иsя чox mцhцm иntonasиya vahиdиdиr (1: 54). Sюylяm nиtq vahиdиdиr, cцmlяdя nиtqи realиzя edиr; dиl vahиdи kиmи cцmlя- nиn struktur modelиnи tяшkиl edиr; sюylяm cцmlяnиn mяna-mяzmun tяrяfи kи- mи чox effektlи nиtqиn formal tяrяfи kиmи чыxыш edиr. Nяhayяt, sюylяm rиtorи- kada danышыq replиkasы, orator nиtqи, audиtorиyanыn цnvanыnы tяyиn edиr (2:34). «Sюylяm» termиn-anlayышыnda demя, sюylяmя (юz fиkrиnи, rяyиnи, mяqsя- dиnи); mцlahиzя, fиkиr, rяy vermя vя s. mяnalar ortaqlaшыr. Bu anlayышыn ma- hиyyяtиnи cцmlя ичяrиsиndя gюrцnmяk, юzцnц gюstяrmяk, юzцnц hиss etdиrmяk tяшkиl edиr. Sюylяmlяr nиtq fяalиyyяtиndя aktиvlяшиr, иntensиvlяшиr, «canlы nиtq»иn tяsиrи altыna dцшцr. Bu zaman Q.A.Zolotovanыn dedиyи kиmи, «qrammatиka- sиntaksиs иnsan haqqыnda elmя чevrиlиr» tezиsи yaranыr (3: 87). Mцasиr dиlчиlиkdя aktual problemlяrdяn bиrи dя nиtqиn mцxtяlиf forma vя Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 16 tиplяrиnи formalaшdыran dиl vasиtяlяrиnиn funksиonal qanunauyьunluqlarыnы юyrяnmяkdиr. Dиl vasиtяlяrиnиn struktur-kommunиkatиv vя иntonasиya tяhlиlи bu cяhяtdяn sяcиyyяvи sayыla bиlяr. Bu cцr tяhlиlя sюylяm (fraza) anlayышыnы da cяlb etmяk lazыm gяlиr. «Sюylem-herhangи bиr dцшцnce, duyьu, oluш ve kыlыш anlatan; bиr yargы bиldиren ve чekиmlи bиr eylemle bичиmlenen sюzcцk ya da sюzcцk grubu- \gruplarыdыr. Юrnek: Acaba bugцn hava nasыl? Иmdat! bичиmlerи» (4: 405). Иndи sюz dиzиmи-sиntaktиk araшdыrmalarda yenи aspektlяrя цstцnlцk verиlиr, yenи иstиqamяtlяr mцяyyяnlяшdиrиlиr. «Sюylяm» termиnиndяn dя yenи иstиqa- mяtlи tяdqиqatlarda иstиfadя olunur. Bu termиn daha чox «nиtqиn lиnqvиstи- kasы» yaxud «sиtuatиv lиnqvиstиka»nыn obyektи kиmи ишlяdиlиr. Sюylяm иstяr cцmlя, иstяrsя dя sюz bиrlяшmяsи, yaxud cцmlяdя hиssяlяrиnя ayrыlmыш bиr иfadяnиn mяzmununu иfadя etsиn, dяxиlи yoxdur, bu termиn-anlayыш adы altыn- da dиlиn formalarыnы vя onun nиtq sяvиyyяsиndя reaиzasиyasыnы юyrяnmяk tяlяbи qarшыda durur. Adama elя gяlиr kи, sюylяm elя cцmlяnиn юzцdцr. Am- ma sюylяm cцmlяdяn predиkasиyasыna gюrя fяrqlяnиr (cцmlяnиn sиntaktиk statusu), spesиfиk sиtuasиyalarы, mяqamlarы, dиldя mяzmun vя иfadя dяyишmя- lяrиnи, dиl vя nиtq vahиdlяrиnиn baшqa шяklя dцшmяlяrиnи vя s. юyrяnиr. Sюy- lяm dиl vя nиtq vahиdlяrи иlя цzя чыxan mцmkцnlцk, hяqиqиlиk, doьrululuq, mцmkцnsцzlцk kиmи modal mяnalarы vя s. иfadя edиr. Ona gюrя dя sюylяm dиlиn semиotиk sиstemиndя ишarя xarakterlиdиr. F.Veysяllиnиn dиlчиlиk ensиklopedиyasыnda sюylяm mцяyyяn danышыq шяraи- tиndя dиnlяyиcи tяrяfиndяn dяrk edиlя bиlяn vя mяna (fиkиr) bцtюvlцyцnя ma- lиk цnsиyyяt vahиdи kиmи gюstяrиlиr. Mяs.:\Bakыdan Шamaxыya qяdяr gedяn yolda\yaшыllыq yoxdur\\ Bu cцmlяnиn tяrkиbиndя иkи sюylяm-цnsиyyяt vahиdи vardыr: 1) Bakыdan Шamaxыya qяdяr gedяn yolda; 2)yaшыllыq yoxdur. Mяna tamlыьыnы иfadя edяn kommunиkatиv vahиd tцrk dиlиndяn gяtиrиlяn aшaьыdakы sюylяm parчalarыnda da юzцnц gюstяrиr: Karadenиzde geчen dюrt gцnlцk yolsuluk sыrasыnda\ kыyыdan иlerleyen vapurun gцvertesиnde\ zaman za- man \Ata\ bu marшы\ sюyledи durdu (Aydыn Oy. Шииr Dцnyamыzda Atatцrk). Tцrkcяdяn gяtиrиlmиш bu юrnяkdя иsя 6 sюylяm mюvcuddur. Hяr bиr ayrы- ayrы цnsиyyяt aktыnы иfadя edиr. F.Veysяllи mяqamla baьlы sюylяmlяrdяn dя bяhs edяrяk yazыr kи, иlk dяfя Ж.R.Fиrs (1890-1966) tяrяfиndяn ишlяdиlmиш termиndиr, konkret danышыq mяqamыnda ишlяdиlяn иfadяdиr. Mяs.: yaxшы oynadы- иfadяsи meydanчada fut- bol oyununda tamaшaчыlardan bиrи konkret oyunчunun topu юtцrmяsи anыna mцnasиbяt bиldиrmяk цчцn deyиlmишdиr. Vя ya kиmsяyя иronиya иlя deyиlя bиlяn иfadяdиr vя s. (5: 141-142). F.Veysяllи «Dиlчиlиyиn яsaslarы» kиtabыnda sюylяm vя sиntaqm termиn-an- layышlarыnы eynиlяшdиrиr vя yazыr: Cцmlяnиn leksemlяrdяn (sюzlяrdяn) иbarяt olmasы vя leksemlяrиn dя (sюzlяrиn) daha kичиk sюylяmlяrdя-sиntaqmlarda qruplaшmasы artыq qяbul olunmuш aksиomdur. Dиlчиlиk яdяbиyyatыnda sиntaqmыn mцxtяlиf aчыlышы var. F.de Sюssцr hяr bиr dиl vahиdlяrиnиn sиntaq- matиk oxda bиrlяшmяsиnи sиntaqm adlandыrыrdы. Шerba mяktяbи иsя sиntaqmы Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 17 danышыq aktыnda yaranan, fonetиk vя qrammatиk cяhяtdяn bюlцnmяz, kon- kret mяna daшыyan vahиd kиmи dяyяrlяndиrиr. Mяs.: \Dцnяndяn bяrи\ara ver- mяdяn yaьan yaьыш\yalnыz bu gцn kяsdи\\ Gюrцndцyц kиmи, cцmlя 3 sюylяmя- sиntaqma bюlцnцr. Qяrb dиlчиlиyи buna bяnzяr bюlgцnц phrases adlandыrыr. Sюylяmlяrиn tяrkиbи mцxtяlиf ola bиlяr: determиnantlar (bu, o, belя, bu kиmи), saylar vя sиfяtlяr иsиmdяn яvvяl gяlиr. \Bu kиmи fиkиrlяrи... \\ belя gюzяl xasиyyяtи...\, \beш-altы adam arasыnda...\ vя s. Qoшmalar qoшulduьu sюzdяn sonra gяlиr: \ona tяrяf\, иkи mиnя yaxыn\, \sяnиn kиmи...vя. юzяyиndя fel duranlar: o vurula bиlяrdи (6: 167, 168). Burada sюylяmlя sиntaqmыn eynиlяшdиrиlmяsи иlя razыlaшmaq чяtиndиr. Sюylяm mиnиmal kommunиkatиv vahиddиr. Sиntaqm da mиnиmal hяcmlи olur. Sиntaqm sюylяmиn fonetиk vя qrammatиk bцtюv kиmи gerчяklиyиn obyektиk иnиkasы olan semantиk parчaya bюlцnmяyиndяn alыnan vahиddиr. Mяs.: \Qoca\ atlы Azяrя yaxыnlaшыb \nяsя dedи\\, \Qoca atlы\ Azяrя yaxыnlaшыb \nяsя dedи\\ (7: 37-40). Sюylяm kommunиkasиyanыn иlkиn anы, nцvяsи, rцшeyиmи, mяьzи, baшlan- ьыcыdыr. Sюylяm kommunиkatиv-sиntaktиk vahиd olduьu цчцn xцsusи цzvlяrlя – cцmlяnиn aktual цzvlяrи иlя sяcиyyяlяnиr. Mяntиqи vurьu nяqlи sюylяmlяrdя hara dцшцrsя, aktual цzv dя hяmиn sюz hesab edиlиr. Sюz sыrasы bu fяrqlи mяqamlarы formalaшdыrыr.Mяs.: Alы dцn trenle Иstanbula gиttи. Alи trenle Иstanbula dцn gиttи. Alи Иstanbula dцn trenle gиttи. Dцn treenle Иstanbula Alи gиttи. Burada ana mюvzu Alиnиn Иstanbula gиtmesи mesajыdыr. Sюylяmdя 2 tиp иnformasиya fяrqlяndиrиlиr: mцhцm иnformasиya. Бu yenи иnformasиyadыr, burada sюylяmиn kommunиkatиv mяqsяdи hяyata keчиrиlиr. Яn mцhцm иnformasиya sюylяmиn temasыnda verиlиr. Elя ona gюrя dя aktual sиntaksиsиn baшlыca vahиdlяrиndяn bиrи dя sюylяmdиr. Sюylяm sиntaktиk vahиd- dиr. Bu termиn иngиlиs dиlиndя statement, rus dиlиndя vыskazыvanиe sюzlяrи иlя иfadя olunur. Чaьdaш tцrk dиlиndя «vыskazыvanиe» «sюylem», «sюylenen, dцшцnce, demeч (jи) kиmи чevrиlиr. Mцяyyяn fиkrи dиlя gяtиrmяk, иfadя emяk, sюylяmяk; dцшцncяsиnи sюylяmяk, qarшы чыxdыьыnы sюylяmяk: Ишчиler greve evet dedиler. Bиrчok parlamentler bu yasaьa hayыr dedи (8: 86). Чaьdaш tцrk dиlиndя sюylemиn praqmatиk cяhяtlяrиnя toxunulmuшdur. «Herhangи bиr dиlиn sюz dиzиmsel yapыsы anlam ve bиlgи yapыsы etkenlerи иle belиrlenиr. Bu иlишkиlerиn шematиk gюsterиmи шu шekиldedиr: Semantиk \Sюz dиzиmи\ Praqmatиk Praqmatиk, herhangи bиr dиlde, иletишиm amacыyla, ишarelerиn ve sиmgelerиn иnsanlar tarafыndan nasыl kullanыldыьыnы иnceleyen чalышmadыr. Anlam bиlgиsи иse sиmge ve gюsterdиьи arasыndakи иlишkиlerи ele alыr; sюz dиzиmиnde bu sиmgelerиn bиrbиrиyle olan иlишkиlerи иncelenиr. Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 18 Bu чerчиvede, sюylem чюzцmlemesи (dиscourse analysиs) de son dюnemler- de цzerиnde чalышan konular arasыnda yer almaktadыr. Sюylem чюzцmlemesи иle yazыlы\sюzlц dиlиn; akыш, bичem, sюylem ve sюylemи oluшturan tцmceler ara- sыndakи иlишkиler, иletишиm deьerlerи vb. юlчцtlerden haraketle, иncelemesи amaчlanmaktadыr» (3: 411). Qaqauz dиlиndя «sюlemaa, sюlentи, sюleyиш» termиnlяrи иlя ишlяdиlиr. (9: 602, 603). «Sюylяm-mцяyyяn fиkиr иfadя edяn kommunиkatиv vahиddиr, yяnи sюy- lяm цnsиyyяtя xиdmяt edиr. Sюylяm яksяr hallarda cцmlяyя uyьun gяlsя dя, bяzяn cцmlя чяrчиvяsиndяn kяnara чыxыr, dиl sиstemиnиn mцstяqиl vahиdи sayыlыr vя aшaьы sяvиyyяnиn vahиdи olan cцmlяdяn fяrqlяndиrиlиr. Bиr cцmlя kommunиkatиv funksиyasыndan asыlы olaraq, bиr neчя sюylяmиn иfadяsиnя xиdmяt gюstяrя bиlиr» (10: 5). Bяllиdиr kи, nиtq daиm hяrяkяtdяdиr. Sюylяm konkret nиtq fяalиyyяtи pro- sesиndя meydana чыxыr. Sюylяm konkret struktur-kommunиkatиv sиstemdя formalaшыr. Sюylяm bu hяrяkяtdя meydana чыxыr. Daha doьrusu, sюylяm nиtq hяrяkяtиnиn nяtиcяsи kиmи formalaшыr. Bu mцrяkkяb prosesdя hяrяkяt mexanиzmи nя cцr tяшkиl edиlиrsя, nиtq dя elяcя yaranыr. Яsasяn psиxo- lиnqvиstиka bu cцr proseslяrи юyrяnиr. Sюylяm mяntиqи-qrammatиk mahиyyяt daшыyыr. Nиtq fяalиyyяtиndя onun xцsusи-иntellektual tиplяrи яmяlя gяlиr. Bu tиplяr kommunиkatиv tиplяrdиr. Sюylяm dиlиn ayrыca bиr sяvиyyяsи kиmи yaranыr. Mяlumdur kи, cцmlяnиn hиssяlяrи qrup шяklиndя bиrlяшяrяk yaranыr vя sюylяmиn яmяlя gяdmяsиnя юz tяsиrиnи gюstяrиr. Bu zaman sюylяm seqmentlя mцqayиsяdя cцmlяyя mцvafиq gяlиr. Sюylяmиnиn quruluшunun tяшkиlи mexanиzmи superseqment vasиtяlяrиn ишtиrakы иlя formalaшыr. Яlbяttя, superseqment vasиtяlяr deyяrkяn, иntona- sиya vя sюz sыrasы nяzяrdя tutulur. «Sюylяm» termиnи «fraza» termиnи иlя dя bяrabяr tutulur. F.M.Aьayeva doьru olaraq bu cцr dиl vahиdlяrиnиn strukturuna gюrя mцxtяlиf olduьunu vя cцmlяyя яnяnяvи olaraq verиlяn tяrиfя sыьmadыьыnы gюstяrиr. Hяtta mцasиr dиlчиlиk яsяrlяrиndя sюylяmlяrи cцmlяlяrdяn fяrqlяndиrmяk цчцn xцsusи termиnlяr ишlяdиlиr. Mцяllиf fиkrиnи davam etdиrяrяk yazыr kи, hяr bиr cцmlя kommunиkatиv cяhяtdяn mцstяqиldиr, yяnи nиtqdя ayrыca bиr mяlumat verяn vahиdlяr kиmи ишlяnиr. Bu cяhяtdяn frazalar (sюylяmlяr-kursиv mяnиmdиr) cцmlяlяrdяn fяrqlяnmиr, yяnи onlar da kommunиkatиv mцstяqиllиyя malиk- dиr, nиtqdя mцяyyяn mяlumatы bиldиrmяyя xиdmяt edиr. Lakиn «яsиl», «klas- sиk» cцmlяlяr hяm dя mцяyyяn qrammatиk strukturaya malиk olan vahиd- lяrdиr kи, belя struktura frazalar цчцn sяcиyyяvи deyиldиr. «Klassиk» cцmlя- lяrdяn fяrqlи olaraq frazalar dиferensиallaшmamыш иfadяlяrdиr. Tяdqиqatчы «klassиk» cцmlяlяrиn hцdudundan kяnarda frazalar цmmanыna dцшmцш olur. Bu frazalar formal cяhяtdяn nиtqиn tяnzиmlяnmиш, mцяyyяn qaydalara tabe edиlmяmиш vahиdlяrиdиr (11, 45-46). Sюylяm amorf xцsusиyyяtя malиkdиr, bunlar dиferensиallaшmamыш fraza- lardыr. Odur kи, sюylяmlяr dиferensиallaшmыш vahиdlяrlя zиdd qцtbdя dayanыr. Mяtnиn ичиndя olan sюylяmиn yerи mцtlяq gюrцnцr. Bu mяnada dиlчиlиkdя Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 19 sюylяmlя cцmlяnиn sяrhяdlяrи bяzяn nяzяrя alыnmamanыn nяtиcяsиndя eynиlяшdиrиlmишdиr (12; 101; 13; 521). Z.Valyasиnskayanыn nюqteyи-nяzяrиncя, sюylяm nиtq fяalиyyяtиnиn kичиk bиr anыndan vя fяal qavrayышыndan яmяlя gяlиr» (14: 301). Sюylяmиn bяzи formalarы cцmlя ичяrиsиndя gerчяklяшиr, konkret, aydыn mяqsяdи olan, mцяyyяnlяшdиrиlmиш, mцяyyяn mяqsяdя yюnяldиlmиш nиtq vahиdlяrи иlя иfadя olunur. Sюylяm sиntaktиk sяvиyyяdя deyиl, supersиntaktиk sяvиyyяdя юyrяnиl- mяlиdиr. Bu sяvиyyяnи mцxtяlиf sиtuasиyalar mцяyynlяшdиrиr. 3 tиp sиtuasиya- nыn varlыьы gюstяrиlиr: 1) mцnasиbяt sиtuasиyasы; mяkan koordиnatlarы burda яsas sayыlыr; mяs.: Сиzdя tarиx kиtabы vardыrmы? Yoxdur. Яldя olan faktlar bunu sцbut edиr. Onun zяngиn kиtablarы var (mцnasиbяt). Юlkяdя иqtиsadи bюhranыn kяskиnlяш- mяsиnи gюrцrцk. Hadиsя gцnorta чaьы olmuшdur. O шey haqqыnda mяndя tяsяvvцr yoxdur. 2) nцmayиш etdиrиlmиш-aydыnlaшdыrma sиtuasиyaсы; tяzahцr edиlmиш, иfadя edиlmиш sиtuasиya; burda zaman koordиnasиyasы яsasdыr. Иnsanlar\ axшam yatыr\\. Axшam yatanda \hadиsя baш verdи\\ Alи \yarыn\ sыnava gиrdи. Шиmdи\toplantыya geldи. 3) Qarышыq sиtuasиya. O, evя gedиr. Uшaq kиtab oxuyur. Usta hasarы rяnglяyиr. Sюylяm nяqlи cцmlя yolu иlя иfadя olunur. Mяs.: Ot yeшиldиr (yeшиl ot); Hяqиqяtяn belяdиr; Hяqиqяtяn dя ot yeшиldиr. Lokallaшmыш sиtuasиyada sюylяm mяkan-zaman koordиnatlarыnы cыzыr. Bu ev hцndцrdцr. Burda aьac bиtиr. Sяhяr gцnяш чыxыr. Sиntaksиsиn mяшьul olduьu sahяlяrdяn bиrи kommunиkasиyadыr. Bu sиn- taksиs kommunиkatиv sиntaksиs adlanыr. Sюylяm kommunиkatиv sиntaksиsиn яsas vahиdиdиr. Bu, dиlиn vя nиtqиn kommunиkatиv-sиntaktиk aspektиdиr. Sюylяm nиtqиn kяsиyиdиr, kommunиkatиv funksиyanы yerиnя yetиrиr, яlaqя, цnsиyyяt, qarшыlыqlы mцnasиbяtи tяmиn edиr. Nиtq aspektиndя sюylяm fяrdи vя sиtuatиv olur. Sюylяm nиtq aspektиndя sonsuz vя mцxtяlиfdиr. Bu xцsusиyyяtиnя gюrя sюylяm tяkcя nиtq faktы deyиl, hяm dя dиl faktыdыr. Sюylяm dиnamиk vahиddиr. Canlы danышыq dиlи cцmlя- lяrиndя dиl modellяrи иlя gerчяklяшиr. Ona gюrя dя bиr чox яlamяtlяrи иlя kommunиkatиv vahиd kиmи шиfahи nиtqlя sыx шяkиldя baьlыdыr, konkret mяlumatlarы mцяyyяn sиtuasиyada чatdыrыr. Mяs.: Babam gиttи cцmlяsи aшaьыdakы sual vя cavablarы doьurur: Kиm gиttи? — Babam\\Babam gиttи; Ne haber var? — Babam gиttи. Gюrцndцyц kиmи, bu dиaloqu uzatmaq, genишlяndиrmяk olar. Иnformasиya-cavablar da mцxtяlиfdиr, mяntиqи vurьu, mяlumatыn keyfиyyяtи, иntonasиya, cцmlяnиn aktual цzvlяnmяsи, tema vя remanыn funksиyalarы dяyишиr vя s. Мягалянин актуаллыьы. Мцасир тцрк дилляриндя «сойлям» бир синтактик ващид кими диггятдян кянарда галмышдыр. Мягалядя мцяйян данышыг шяраитиндя дин- ляйиъи тяряфиндян дярк едиля билян вя мяна тамлыьына малик коммуникатив ващидин мцгайисяли аспектля тядгиги актуаллыьы шяртляндирир. Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 20 Мягалянин елми йенилийи. Йенилик ондан ибарятдир ки, «сойлям»ин мащиййяти тцрк дили материаллары цзря илк дяфя ачылыр, арашдырманын нятиъяляри тядгигатларын истигамятини мцяййянляшдирир. Мягалянин практик ящямиййяти вя тятбиги. Тцрк дилляринин актуал синтакси- синдя, тема-рема мясяляляринин тядрисиндя тятбиг олуна биляр. Яdяbиyyat 1. Кротевич Е.В. Предложение и его признаки. Львов, 1954. 2. Жеребило Г.В. Словарь лингвистических терминов. М.: Наука, 2001. 3. Золотова Г.А и.др. Коммуникативная грамматика русского языка. М., 1998. 4. Sцrer Eker. Чaьdaш Tцrk Dиlи. 7 Baskы, Ankara, 2011. 5. Dиlчиlиk ensиklopedиyasы: Дяrs яsaиtи, 1-cи cиld. Bakы: Mцtяrcиm, 2006. 6. Вeysяllи F.Y. Dиlчиlиyиn яsaslarы. Bakы: Mцtяrcиm, 2013. 7. Veysяllи F. Azяrbaycan vя alman dиllяrиndя sиntaqm. // Azяrbaycan mяktяbи, 1980, № 1 8. Rusca-Tцrkcя sюzlцk. Русский язык, 1989. 9. Гагаузского-русско-румынский словарь. Понтос, Кишнау, 2002. 10. Kazыmov Q.Ш. Mцasиr Azяrbaycan dиlи. Sиntaksиs. Bakы, 2004. 11. Aьayeva F.M. Шиfahи nиtqиn sиntaksиsи. Bakы: Maarиf, 1975. 12. Azяrbaycan dиlчиlиyиndя qrammatиk quruluш mяsяlяlяrи. Bakы, 1982. 13. Мешанинов И.И. Члены предложения и части речи. М., 1978. 14. Валючинская З.В. Вопросы изучения диалога в работах советских лингвистов.- Синтаксис текста. М.: Наука, 1979. Х.Акташ Значение термина и понятия «высказывание» и его границы Резюме В статье раскрывается значение термина и понятия высказывание, проявление этого понятия с другими терминами (фраза, выражение, дискурс, синтагма и др.), определяются границы формальной структуры высказывания, как коммуникативной единицы. В аспекте речи выска- зывание поясняется и сравнивается на основе примеров, приведенных из тюркских языков, как единица общения, понятная слушателю при опре- деленных условиях разговора, и имеющая смысловую полноту. В данном исследовании высказывание, как единица речи, отличается от термина языковой единицы «предложение». Здесь указывается на то, Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 21 что предложение является грамматической структурой, характеризую- щейся наличием предиката. Высказывание же, являясь в основном диало- говой функцией, также является средством общения между собеседни- ками, актуализированной единицей коммуникации. Как и каждый языко- вой факт, высказывание также имеет два признака: признаки содержания и выражения. В плане содержания высказывание – это единица ком- муникации, а в плане выражения – очень важная единица интонации. H. Aktash Meanиng and concept of the term “statement” and иts boundarиes Суммарй The artиcle opens the meanиng and concept of the statement, manиfestatиon of thиs concept wиth other terms (phrase, expressиon, dиscourse, syntagma and etc.), defиnes the boundarиes of the formal structure of statement as an communиcatиve unиt. Ыn aspect of speech the statement иs иllustrated and compared on the basиs of examples gиven from Turkиsh languages, as a unиt of speech and havиng a semantиc completeness. Ыn thиs research the statement, as a unиt of speech, dиffers from the term of the sentence – the language unиt. Thиs artиcle descrиbes the sentence as a grammatиcal structure , characterиzed by the presence of the predиcate. But the statement, beиng mostly the dиalogue functиon, иt иs also the means of communиcatиon between иnterlocutors, actualиzed means of communиcatиon. As each language fact the speech has two features: features of content and expressиon. Ыn terms of content иt иs a unиt of communиcatиon, and иn terms of expressиon – very иmportant unиt of иntonatиon. Редаксийайа дахил олуб: 13.02.2014 Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 22 Tцрк дилинин Анадолу вя Азярбайъанын Гарабаь диалектляринин мцгайисяли фонетикасы Gцlчиn Юzmaden, фялсяфя доктору програмы цзря докторант, Бакы Славйан Университети е.маил: озмаден@маил.ру Rяyчиlяr: f.ц.e.d., prof. Q.И.Mяшяdиyev f.ц.e.d., prof. И.B.Kazыmov Aчar sюzlяr: fonetиk dяyишиklиklяr, sяs яvяzlяnmяsи, sяs keчиdlяrи, fonetиk kompressиya, sяs yerdяyишmяsи. Key words: phonetиc changes, voиce иnterchangиng, voиce transиtиon, phonetиc compressиon, voиce metathesиs Ключевые слова: фонетические изменения, звуковая замена, звуко- вые переходы, фонетическая компрессия, звуковые перемещения. Mцqayиsя tяkcя dиlиn deyиl, eynи zamanda aьыz vя dиalektlяrиn tarиxиnи yaratmaq цчцn yeganя alяtdиr. Dиl vя dиalektlяrиn formalaшma vя иnkишaf tempиnи yalnыz яldя olunan mцqayиsяlяrиn nяtиcяlяrиnя gюrя mцяyyяnlяшdиr- mяk мцмкцндцр. A.Meyenиn fиkrи bu cяhяtdяn yerиnя dцшцr: «Tяcrиd olun- muш dиl vя dиalekt tarиxdяn mяhrumdur» (1, 19). Mцqayиsяlи metod vasиtяsи иlя qohum tцrk dиllяrиnиn, dиalektlяrиnиn fone- tиk qanunauyьunluqlarыnы da mцяyyяn etmяk olur. Bu baxыmdan tцrkcя- lяrиn (тцrk vя Azяrbaycan dиalektlяrиnиn) dиalekt sиstemиnиn fonetиkasыnы, buradakы ortaq sюzlяrиn fonomorfolojи xцsusиyyяtlяrиnи, fonetиk quruluшda tяdrиcяn яmяlя gяlmиш mцяyyяn fяrqlи яlamяtlяrи dя, elяcя dя цmumи, oxшar xцsusиyyяtlяrи ortaya чыxmarmaq mцmkцndцr. Ortaq elementlяrи aшkarlaya- raq hяr иkи dиl-dиalektиn tarиxи mцnasиbяtlяrиnи, qarшыlыqlы tяsиr daиrяsиnи dя meydana чыxarmaq olar. Fonetиk yarusda baш vermиш forma vя mяna dяyиш- mяlяrиnиn, fonetиk sыxыlmanыn, sяs keчиdlяrиnиn sяbяblяrи dя bu yolla aydыn- laшa bиlиr. Hяm tцrk, hяm dя Azяrbaycan dиalektlяrиndя elя sюzlяrя rast gяlmяk olur kи, onlarыn quruluшunda fonetиk cяhяtdяn fяrqlи cяhяtlяr юzцnц gюs- tяrиr. Бу sюzlяrиn иlkиn formasыnы mцяyyяn etmяkdя hяmиn formalarыn mц- qayиsяlи юyrяnиlmяsиnиn юnяmи bюyцkdцr. Fonetиk baxыmdan fяrqlи cяhяtlяr hяmиn sюzlяrиn qabыьыnda tarиxи иnkишafda baш vermиш dяyишmяlяrlя baьlыdыr. Шцbhяsиz kи, bu dяyишmяlяrи mцxtяlиf fonetиk hadиsяlяr tюrяtmишdиr. Mцqayиsя edиlяn tцrk dиalektlяrиnиn fonolojи sиstemиndя fonolojи kom- pressиya яsas yerlяrdяn bиrиnи tutur. Fonolojи komporessиya, yяnи чяtиn tя- lяffцz edиlяn konsonant bиrlяшmяlяrиn sыxыlmasы, bяzи hecalarыn иxtиsarы de- Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 23 mяkdиr. Mяsяlяn, hяr иkи mцqayиsя edиlяn aьыzlarda «nя etdиn» яvяzиnя «neddиn», «nя edяcяksяn» yerиnя «nedecen» sюzlяrи sыxыlmыш durumda ишlя- dиlиr. Mцqayиsя edиlяn aьыzlarda elя sюzlяrя tяsadцf olunur kи, bиr dиalektdя hяmиn sюz fonolojи kompressиyaya mяruz qalыr, o bиrиsиndя sыxыlma юzцnц gюstяrmиr. Mяsяlяn, «qaraqarьa» sюzц Azяrbaycan dиalektlяrиndя «saьsa- ьan», Anadolu aьыzlarыndv «saь» varиantlarыnda ишlяdиlиr. Sюzцn bиrиncи hecasы Anadolu aьыzlarыnda kиfayяt etmишdиr. Burada sюz tяrkиbиndя sыxыlma юzцnц gюstяrmишdиr. Bu tиplи sюzlяrdя fonolojи kompressиya baш verиr. Bunun sяbяbи tяlяffцz шяraиtи иlя яlaqяdardыr. «Kюstebek» sюzцnцn Anadolu aьыzlarыnda «kюstц», «teyze» sюzцnцn «eze» шяklиndя deyиlиши-formasы da fonolojи kompressиyaya mиsal gяtиrиlя bиlяr. «Юgцrsemek-юysemek» feиlи dя bu qяbиldяn xarakterиk sayыla bиlяr. Sюzlяrиn vя morfemlяrиn qovшaьыnda meydana gяlяn vя sяslяrиn mюv- qeyи dяyишmяsи иlя шяrtlяnяn bu vяzиyyяt qяnaяtя yol aчыr, yяnи qяnaяt prиn- sиpиnя яsaslanыr. Чяtиn tяlяffцz edиlяn sяs bиrlяшmяsиnиn «sadяlяшdиrиlmяsи» dиalekt sюzцnцn tяrkиbиndя kяmиyyяt dяyишиklиyиnиn keyfиyyяt dяyишиklиyи иlя яvяzlяnmяsиnя gяtиrиb чыxarыr. Bu иstиqamяtdя tяhlиl qohumluq яlaqяlяrиnи, lиnqvиstиk araшdыrmalarыn hяm Tцrkиyяdя, hяm dя Azяrbaycanda чaьdaш durumunu da aшkara чыxarыr. Bяllиdиr kи, sюzlяr mцxtяlиf sяs tяrkиbиndяn иbarяtdиr vя bunlar nиsbи sabиtlиyя malиkdиr. Bиzя elя gяlиr kи, bu nиsbи sabиtlиk mцяyyяn mцddяtdяn sonra pozulur, sюzцn cиldиndя dяyишmяlяr baш verиr. Sяs dяyишmяlяrи saиt, sa- mиt, saиt vя samиt dяyишmяlяrи иlя sяcиyyяlяnиr. Bu dяyишmяlяrиn, яvяzlяnmя- lяrиn hяr bиrиnиn юzцnяmяxsus qanunauyьunluqlarы mюvcuddur. Sяs яvяz- lяnmяsи иlя bиr sюzdяn иkиncи bиr sюzя keчиd baш verиr (mяna qalmaqla). Mяsяlяn, Anadolu aьыzlarыnda pыransa-pыrsa-parasa-bыrasa-pыransa; kыlavlы- kыlalы-kыlaьы-kыlaьыlы (kяskиn anlamыnda) kиmи formalardakы dяyишmяlяrя dиqqяt yetиrmяk kиfyяtdиr. «Amerиka bezи, patиska» anlamыnda olan huma- yыn sюzц dя Tцrkcяnиn aьыzlarыnda bиr neчя fonetиk tяrkиb etиbarиlя fяrq- lяnяn formalara dцшmцшdцr: humayыn-humayun-hцmayan-humayиn-hцma- yun.Eynи dяyишmя Anadolu aьыzlarыna mяnsub olan чиrиш-чиvrиl-kиrиш (daь pыrasasы, daь kишnиши) sюzцndя mцшahиdя olunur. «Mayasыz xяmиrdяn hazыrlanan saч чюrяyи» anlamыnы verяn gaysa-gayse- gayasa-gaysыk-gaysak-gaysы formalarы fonetиk tяrkиb etиbarиlя dяyишmиш vя fяrqlи gюrцntц yaranmышdыr. «Ишsиz, boш, bиkar, avara» mяnasыnda Azяrbaycan dиalektlяrиndя иstиfadя olunan ejgan-ejgahan-eyjahan-eycan-ecgahan-ecgяhиn dяyишmяlяrи dя bu qя- bиldяn xarakterиk sayыla bиlяr. «Fonetиk dяyишmяlяrиn sяbяblяrиnи иqlиmиn tяsиrи иlя, иnsanыn «daha mц- nasиb artиkulyasиyalara» meyиl etmяsи иlя иzah etmяk cяhlяrи tamamиlя яsas- sыz hesab edиlmяlиdиr. Bиr dиldя «qeyrи-mцnasиb» gюrцnяn artиkulyasиya, baш- qa bиr dиldя bцtцnlцyц иlя mцnasиb hesab edиlиr. Fonetиk dяyишmяlяrиn sя- bяblяrиnи dиldяn xarиcdя deyиl, dиlиn юzцndя, onun daxиlи иnkишaf qanunlarыn- da axtarmaq lazыmdыr. Fonetиk dяyишmяlяr olduqca dolayы vя mцrяkkяb Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 24 xarakter daшыyыr. Bиr чox sяslяrиn иnkишafыndakы dяyишиklиklяr, baшqa sяslяrиn dяyишиklиklяrи tяsиrи altыnda, qrammatиk vя leksиk proseslяrиn tяsиrи altыnda яmяlя gяlя bиlяr» (2: 128). Morfolojи яvяzetmя hallarы hяr иkи mцqayиsяyя cяlb edиlяn dиalektlяrи sяcиyyяlяndиrиr. Tцrkoloqlar bu qяbиldяn olan «qaчan sюzlяr»dя reduksиya hallarыnыn чox olduьunu vurьulamышlar. N.K.Dmиtриyev m-b яvяzlяnmяsиnя murun-burun sюzцnц mиsal чяkиr vя bu halы fonetиk hadиsя kиmи sяcиyyяlяn- dиrиr. Bu cцr яvяzlяnmяdя sюzlяrиn daxиlи fleksиya sяvиyyяsиnя «qalxa» bиl- mяdиyиnи xцsusи olaraq qeyd edиr (3, 282-283). Цmumяn fonetиk dяyишmяlяrиn, sяs иxtиsarlarыnыn, sюzlяrиn hяcmcя kичиl- mяsиnиn, sыxыlmasыnыn sonu qяnaяt prиnsиpиnя gяtиrиb чыxarыr. Иstяr-иstяmяz dиl burada qazanыr (4, 7). A.Шerbak yazыr kи, tцrk dиllяrиnиn dиalekt sюzlяrиndя sяs dяyишmяlяrи, sюzцn hяcmcя azalmasы, yaxud чoxalmasы fonomorfolojи qanunauyьunluq- lara яsaslanыr, hяmчиnиn dя bu dяyишmяlяr sюzцn bюlgя xцsusиyyяtlяrи иlя bиrbaшa baьlыdыr. Burada fonolojи cяhяtdяn eynи xяttя bиrlяшяn bиr samиtиn цstцn vя zяиf mюvqeyи dя mцяyyяnlяшиr (5: 49). Sюzцn tяrkиbиndя fonetиk dяyишиklиklяr aшaьыdakы hadиsяlяrlя иntишar tapыr: Sяsartыmы hadиsяsи. Mцqayиsя edиlяn dиalektlяrdя sюzlяrdя saиt vя samиt artыmы hadиsяsи юzцnц gюstяrиr. Fиkrиmиzиn tam aydыnlыq qazanmasы mяqsяdиlя onlarы konkret faktlarla яsaslandыrmaьa чalышaq. Hяr иkи mцqayиsя edиlяn dиalektdя «и» alыnma sюzlяrиn яvvяlиnя artыrыlыr. Mяs.: иstekan-иstяkan (bardak), иstol (stol), иstul (stul), иskemle (skamya, sandalye). H samиtиnиn artыmы daha чox юzцnц gюstяrиr: haчan-aчan (Anadolu), haluч (bot.) -alыч (Anadolu), havlы–avlы, hюbek-юbek-yыьыn (Anadolu) hasant –asan, nяhlяt-lяnяt (Cяbrayыl.) vя s. Y samиtиnиn artыmы: hadи-haydи (Anadolu), aldatmaq-yallatmaq (Cяbra- yыl), baиs-bayыs (Cяbrayыl), чanta-чantay (Aьdam), иьrenч-yиgrenc (Anado- lu), иgrenmek-yиьrenmek (Anadolu), иg-yиg (иy) (Anadolu), иgde (bot.)-yиgde (Anadolu), ыrag-yыrak-uzak (Anadolu), иyи-yиyи (qoxu) (Anadolu). M samиtиnиn artыmы: ama\\emme\\amma (Anadolu), yarы-yarum (Ana- dolu), yoxsam-yoxsa (Cяbrayыl) N samиtиnиn artыmы: юtrц-юtцrцn (Qubadlы). B samиtиnиn artыmы: чomaq-чombax (Fцzulи) V samиtиnиn artыmы: sual-suval (Aьdam) R samtиnиn artыmы: kяsяk-kяrsяk (Fцzulи, Cяbrayыl) T samиtиnиn artыmы: nюvbя-nobat (Qubadlы). Heca artыmы: duru-turuca (Anadolu). Sяsdцшцmц hadиsяsи. Sяsdцшцmцnцn sюzцn ичиndя meydana чыxmasы sяslяrиn mюvqe vя mцnasиbяtи иlя, elяcя dя sяslяrиn gцc balansы иlя baьlыdыr. Nиtq prosesиndя sюzцn tяrkиbиndя bиr sыra sяslяr gцcцnц иtиrиr, sяs daha яv- vяlkи «hegemonluьunu» saxlaya bиlmиr. Sяsdцшцmц sюzцn mцxtяlиf pozи- Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 25 sиyalarыnda юzцnц gюstяrиr. Sюz яvvяlиndя иlk sяsиn-samиtиn dцшцmц: иzmetчи\\hиzmetчи\\xиdmяtчи; юrцk\\hюrцk, aшana\\aшhana\\aшxana. Sюzцn ortasыnda samиtlяrиn dцшцmц: mиlчяk-mичяk, pendиr-penиr (mцqa- yиsя olunan dиalektlяrdя). H samиtиnиn dцшцmц иlя a sяsи uzanыr: A saиtиnиn uzanmasы komиnator sяcиyyя daшыyыr. Бu, sonrakы uzanmadыr, яrяb mяnшяlи sюzlяrdя mцшahиdя olunur. Sonrakы uzanma sюzlяrdяn mцяyyяn samиtlяrиn dцшmяsи иlя yaranan vя onlarda heч bиr semantиk fяrqlиlиk яmяlя gяtиrmяyяn uzanma hesab edиlиr. Mяs.: paalы\\bahalы, raatlыk\\rahatlыk. Anadolu шиvяlяrиndя «bostan qorxuluьu» mяnasыnda иstиfadя olunan hoyuk sюzцndя h samиtиnиn dцшцmц юzцnц gюstяrиr. Bu zaman иkи forma hoyuk vя oyuk formalarы ишlяdиlиr. Hoyuk Иzmиr, Bиlecиk, Eskишehиr, Чorum, Gazи Anter, Maraш, Hatay, Sиvas, Kыrшehиr, Karaman, Konya, Adana, Ичel, Muьla kиmи яrazиlяrdя иstиfadя olunur. Oyuk bичиmи иsя Ыsparta, Manиsa, Чanakkale, Zonguldak, Ordu, Gиresun, Konya, Mцьla, Edиrne bюlgяlяrиn- dя ишlяdиlиr. Hoyuk яvяzиnя bяzи bюlgя aьыzlarыnda hюyцk (hюyцklemek, hцyцklemek «ansыzыn korkmak» mяnasыnda ишlяnmишdиr. Юmяr Asиm Aksoy yazыr kи, «Hцyцk» kяlmяsи «bostan hцyцьц» mяna- sыndadыr, buradakы «hцyцk» «oyuk» kяlmяsиnиn dяyишиk bиr шяklиdиr (6: 108). Hasan Eren bиldиrиr kи, aьыzlarda иstиfadя olunan hoyuk sюzцnцn baшыn- dakы sяs sonradan tюrяmишdиr. Tцrkce hюyцk-юyцk dяkи h-kиmи. (7:). Aшlak- haшlak (yenи aчыlmыш zeytun aьacы) sюzцnцn яvvяlиndя dя h- sonradan яmяlя gяlmишdиr. Y samиtиnиn dцшmяsи hadиsяsи dя mцqayиsя edиlяn aьыzlarda xeylи sayda mцшahиdя olunur. Mяs.: uxarы-yuxarы (Cяbrayыl), Usuf-Yusuf (Anadolu), yay –ya (Anadolu), penиr-peynиr (Anadolu), yиtmek-иtmek, yesиr-esиr-яsиr (hяr иkи dиldя). Belя dцшцm mцqayиsя edиlяn dиalektlяrdя oxшarlыq tяшkиl edиr. Sюz яvvяlиndя h vя y samиtlяrиn dцшmяsи mцxtяlиf tцrk dиllяrиndя dя genиш yayыlmышdыr (8: 68, 70; 9: 286). g samиtи dцшmяsи: yиngи-yenи (Anadolu), yиngsцz-yensиz (Anadolu). Sяsdцшцmц mичяk-mиlчяk-mичek, aшыlamak-aшlamak-aшыlak-aшlak sюzlяrиn- dя dя mцшahиdя olunur. Anadolu aьыzlarыnda bяzи sюzlяrиn sonunda a saиtи dцшцr. Mяsяlяn, mцqayиsя et: telaшa-telaш; sюz ortasыnda e dцшцr: mиyese-meyse; sюz baшыnda ы dцшцr: ыsыrgan-sыrgan (ыsыrgan otu vя yemяyи; Bu bиtиnиn adы Azяrbaycan dиlиndя «sиrkan» шяklиndяdиr). V samиtи dцшцr: чavgun-чagulgun (yaьmur), qavu qaun, qovun- qoun. Yanaшы gяlяn mцxtяlиf cиnslи samиt dцшцr, ona yaxыn samиtlя яvяzlяnиr. Mяs.: bяnd-bяt (Шяmkиr) (dиlиn ucuna чыxan kичиk yara) Qarшыlaшdыrыlan dиalektlяrdя heca dцшцmц dя юzцnц gюstяrиr: aьarant*ы \\aьartы , yanga-yan (Anadolu), potыn (bot), kaynata, kaynana (Anadolu), qaynata, qaynana (Qarabaь). Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 26 Heca dцшцmц «saplыyak» (metal yemяk kepчesи) sюzцndя dя юzцnц gюstяrиr. Bu sюz olduьu kиmи Anadolu aьыzlarыnda ишlяndиyи halda, «saplы» formasыnda Qarabaь dиalektlяrиndя иstиfadя olunur (eynи anlamda). Yerdяyишmя hadиsяsи (metateza). Kяlmяnиn daxиlиndя qonшu vя uzaq sяslяrиn yerlяrиnи dяyишmяsи hadиsяsи tцrk dиllяrиnиn dиalekt sиstemи цчцn dя sяcиyyяvиdиr. «Чяtиndяn asana doьru prиnsиpи bu fonetиk hadиsяdя baшlыca rol oynayыr. Hadиsя sюzцn ortasыnda baш verиr, sюzцn tяrkиbиndя fonolojи fяrq meydana чыxыr» (10: 129). Hяm Qarabaь, hяm tцrkcяnиn aьыzlarыnda yerdяyишmя hadиsяsи, baшlыca olaraq, o zaman meydana чыxыr kи, etиmolojи cяhяtdяn sюz kюkцnцn sonu gцclц samиtlя bиtsиn, шяkиlчи яvvяlkи zяиf samиtlя baшlasыn. Bu zaman sюz kюkц sonu zяиf mюvqe olduьuna gюrя gцclц sяs qцvvяtlи mюvqeyя, yяnи шяkиlчиnиn яvvяlиnя keчmяlи olur (11: 91). Yerdяyишmя hadиsяsи mцqayиsя edиlяn aьыzlarda aшaьыdakы sяs dяyишmя- lяrиndя юzцnц gюstяrиr: Rb-br: karban-kabran, gabran (яl sяbяtи) (Bolu), kurbaьa//gыbraьa (qurbaьa) (Samsun). Rш-шr: marшaba-maшraba (su qabы) (Яrzurum). Nd-dn: anadat-adanat (rum dиlиndя yaba), alkara «yaba» (Samsun), Yr-ry: hoyrat-horyat (Muьla). Ml-lm: чюmlek-gюlmek (Anadolu). Pl-lp: чыplak-чыlpak (Anadolu). Ьm-mь: yaьmur-yamьur (Яrzurum). Yn –nl: gюynцm-gюnlцm (Anadolu) Akkomadasиya hadиsяsи. Bu hadиsя nяtиcяsиndя sюz tяrkиbиndя sяslяr mцяyyяn mюvqedя dяyиkяnlиyя uьrayыr: tarak-taraьыm (daraq-daraьыm). Uzanma hadиsяsи. Saиt sяslяrиn uzanmasы: Saиt sяslяrиn bu dиalektlяrdя uzanmasы bиr sыra fonetиk шяraиtdя юzцnц gюstяrиr. Belя kи, щeч bиr xarиcи tяsиr olmadan яsasяn яrяb vя fars mяnшяlи sюzlяr яslиnя uyьun olaraq uzun tяlяffцz olunur: aa: paalы (bahalы, 2)) ee: keerlи (gяlиrlи, qazanclы), юю: шююle (шюyle), oo: tooz (toz), цц: tццsцz (tцksцz), Qarabaь dиalektlяrиndя sюzlяrdяn ь, n, h samиtlяrиnиn dцшmяsи иlя a saиtи uzanыr. Mяs.: чa: rmaq (чaьыrmaq), ma: t (manat), Иrba: m (Иbrahиm); o saиtи sюz ortasыnda ь, v, n, y samиttlяrиnиn dцшmяsи иlя uzanыr: do:ьa, so: ьat, чo:ьun, soxa (sюyxa), so:ra vя s; ю saиtи bиr sыra sюzlяrdя v, y, h sяslяrиnиn dцшцmц иlя uzanыr: dю:ran (dюvran), bю: rяx (bюyrяk), sю:t (sюyцd); u saиtиnиn uzanmasы kюkя artыrыlan шяkиlчиlяrdяn y, n samиtlяrиnиn dцшцmц иlя gerчяklяшиr: yu:llar (yuyurlar), otu: (otun) vя s. Sяs keчиdlяrи. Saиt keчиdlяrи. Dиalekt sиstemиndя sяs keчиdlяrи tarиxи иnkишafыn mяhsulu kиmи ortaya чыxыr. Tцrkиyя aьыzlarыnda bяzи sюzlяrdя arxa sыra saиtlяrи Azяrbaycanыn Qarabaь dиalektlяrиndя юn sыra saиtlяrиnя keчиr. Mяs.: alaf\\яlяf, kuzluk\\gцzlцk, sыvышmak\\sиvишmяk (aradan sыxmaq), sыyыr- mak\\sиyиrmяk (tяmиzlяmяk) vя s. O-a keчиdи: kovuz- qavыz. A-ы, Ы-a keчиdlяrи. Tцrkиyя aьыzlarыnda bu keчиd barяdя taraba-tarabы Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 27 sюzцnя яsaslanaraq Hasan Eren yazыr: «Bu bичиmиn sonundakи –ы -nыn a-ya dayandыьы aчыq gюrцnцr. Aьыzlarda –a-larыn –ы-ya чevrиlmяsи sыx-sыx шяkиl- dяdиr vя bu tяbииdиr. Bu olay oklava-oklavы sюzlяrиndя dя gюrцnцr. Tosbaьa –tosbaьы bичиmlяrиndя dя bu fonetиk hadиsяnиn шahиdи oluruq (7: 1). Batalьa-batыlьa (bataqlыq) sюzцndя dя a-ы keчиdи baш vermишdиr. A-ы keчи- dи alata-alыta (sцrцyя qatыlmayan zяиf, xяstя heyvan) sюzцndя dя юzцnц gюs- tяrиr. Alata formasыndan Maraш, Sиvas, Kayserи, Nevшehиr, Karaman, Ичel, Muьla яrazиlяrиndя иstиfadя edиrlяr. Alыta formasы иsя Malatya vя Ичeldя ишlяdиlиr. Hяtta bu sюzdя sяsdцшцmц hadиsяsи dя (alta) mцшahиdя olunur. Belяlиklя, Tцrkиyя aьыzlarыnda alata, alыta vя alta dяyишmяlяrи tяbииdиr. Fыrtana (fыrtыna) sюzцndя dя hяmиn яvяzlяnmя юzцnц gюstяrиr. A-u keчиdи talu-tulu (иkи kцrяk arasы), davar-tuvar, tuvar-tavar; sorak-so- ruk (daшkюrpц vя яtrafы), sukarыk-sakarыk-sokalak-sokrak-sokarы (torpaqdan yenи чыxan яkиn), gavsak-gavsun (fыndыq qabыьы). Ы-a keчиdи: kabыш-kabaш (buynuzu чыxmayan kичиkbaш ya bюyцkbaш heyvan, kabaш koyun). A-e keчиdи: almalыk-elmalыk, kыymat-kыymet, ayvan-eyvan, gurra-gurre (юzцnц юyяn), panчa-penчe (ayы pяncяsи). A-e keчиdиnя beldanat-beldenat-belkanat-benganat-beydanat-bиldanat (ya- ba) sюzцndя dя rat gяlиrиk. Bu formalar Ыsparta, Gиresun, Nиьde, Konya; Kayserи, Konya; Ыsparta; Kыrшehиr; Muьla, Ыsparta, Konya bюlgяlяrиndя иstиfadя olunur. Ы-u keчиdи: arыstak-arustak. Ю-e keчиdи: gюzgюrя- gюzgere-gюzgюre-gцzgere-gюzgene. A-o keчиdи: чavaш-чoьaч-чoьaш-чuvaч-чovaч-чovaш-чoveч-чюves (gцnяш). Ю-я keчиdи: чюmen\чяmяn (otluq). A-и keчиdи: vиdar-vиdиr (Zaqatala, Qax) - чяtиnlиklя gюrцlя bиlяn чыьыr. Ы-u keчиdи: tыman\\tuman (don). Ц-и keчиdи: cиcцk-cиcиk (mяmя) И-ц keчиdи: gedиk-gedцk (oyuq) O-u keчиdи: gogoz-чoьuz (aralы) Ц-и keчиdи: nezцk-nezиk-nяzиk. U-ы keчиdи: okaru-okarы- yuxarы. Ц-e keчиdи: цшmek-eшmek (eшяlяmяk). E-o keчиdи: kиle-kиlo (qяdиm bиr юlчц) E-я keчиdи: bedyя-bяdyя (иkи tяrяfиn bиr-bиrиnя sюylяdиklяrи mяnzum sюzlяr (meyxana). U-a-ы-o keчdи: Davulgu-davulga-davulьы-davulgo (yaшlы meyvя aьacы vя meyvяsи). Samиt keчиdlяrи. Hяr иkи mцqayиsя edиlяn dиalektlяrdя cиngиltиlи samиtlяr kar samиtlяrя keчиr. D–t keчиdи: Sюz яvvяlиndя d-t keчиdи mцшahиdя olunur: dem- bel\\tembel\\tяnbяl; tцьцm-dцьцm, taraba-daraba (taxta pяrdя, taxta bюlmя); toyga-tovьa-toyka-tovka-toykaч-toyga-doyga-tюga-dцьva-tavьa-davqa. Sюz яvvяlиndя d samиtиnиn t samиtиnя keчmяsи tцrk dиllяrиnиn яksяrиyyя- Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 28 tиndя (qazax, юzbяk, baшqыrd, xakas, qaraqalpaq, tцrkmяn, чuvaш, noqay, qыrьыz, qumuq, yakut vя s.) mцшahиdя edиlиr (12: 14-17, 19, 26). Azяrbaycan dиlиnиn Qarabaь dиalektlяrиndя sюz юnцndя юzцnц gюstяrяn d-t vя t-d dяyишmяlяrиnи иlkиn, baшlanьыc formasы kиmи deyиl, artыq mцяy- yяnlяшmиш fonetиk sиstemdя baш verяn karlaшma vя cиngиltиlяшmя hadиsяsиnиn nяtиcяsи kиmи шяrh etmяk lazыmdыr (13: 120). D-t keчиdи hяr иkи dиalektdя ишlяdиlяn чedene-чetene-чetиne-чяtяnя (чяtяnя toxumu) bичиmlяrиndя юzцnц gюstяrиr. Z-s keчиdи яsasяn sюz sonu mцшahиdя edиdиr: hamaz-hamas (qasыrьa); hamazevи-hamasevи (Burqur, Denиzlи, Antalya, Muьla). Qarabaь dиalektlяrиndя palas, tavus, qarpыs tиplи sюzlяrdя юzцnц gюstяrиr. P-b keчиdи. Bu keчиdля яsasяn, sюz яvvяlиndя qapalы saиtlяr юnцndя, elяcя dя sюz sonunda rastlaшmaq olur. Mяs.: palak\\balaq, pere \\bere «qoyunun saьma yerи», pичak-bычak-pичaq, payam-badem (Tцrkcя aьыzlarda), corap- corab, boшqap-boшqap (Qarabaь dиalektlяrиndя). Tцrkcя aьыzlarda p-v-f samиt keчиdlяrи « palak-balak-falak» (ayы balasы) bичиmlяrиndя mцшahиdя olunmaqdadыr. C- ч keчиdи: cцnцt-чцnиt (su, pыnar bulunan yer). Tцrkcяnиn Sиvas, Malatya bюlgяlяrиndя Cцnet-cunut formalarы da mцшahиdя olunur. Qarabaь dиalektlяrиndя bu hadиsяyя яn чox иkиhecalы sюzlяrиn sonunda tяsadцf olunur. Mяs.: umaч, omaч, xanчal vя s. C samиtиnиn ч samtиnя keчmяsи mяhdud чяrчиvяdя Azяrbaycan dиlиnиn qяrb qrupu шиvяlяrиndя dя юzцnц gюstяrиr (14:40). Anadolu aьыzlarыnda kыlыc- kыlыч sюzцndя bu keчиd юzцnц юstяrиr. Mцqayиsя edиlяn dиalektlяrdя cиngиltии samиtlяrиn cиngиltиlи samиtlяrя keчиdи dя mцшahиdя edиlиr. m-b, b-m keчиdи: шalman-шalban, mahna-bяhanя (Qarabaь dиalektиndя), zиnemиt-zиnebиt (mm-mb)-sцmenиt (Aьdяnиz sяrhяddиndя dцz, yamaч yerlяr- dя bиtяn sarы чичяk). Bu hadиsя Qыpчaq qrupu tцrk dиllяrиnя aиddиr. B-v keчиdи: Qarabaь dиalektlяrиnи Tцrkcяnиn aьыzlarыna yaxыnlaшdыran яsas fonetиk keчиdlяrdяn bиrи dя kиplяшяn b samиtиnиn novlu v samиtиnя yerиnи «gцzяшtя getmяsиdиr». B-v keчиdи яsasяn, чoxhecalы sюzlяrиn ortasыnda иkи saиt arasыnda, qиsmяn dя sюz sonunda юzцnц gюstяrиr. Mяs.: gяbя-gяvя, torba-torva, daban-davan vя s. Tцrkcяnиn aьыzlarыnda belя keчиd prosesи sюz яvvяlиndя mцшahиdя olunur. Mяs.: bedre-vedre (vedrя). Tцrkcяnиn aьыzlarыnda bu hadиsя sюz ortasыnda da baш verиr. Mяs.: tavar- tabar, davar. N (saьыr)-m keчиdи: donra-domra, tonuz-donuz(donuz). G-c keчиdи: «Lяblяbи» anlamыnda gudayma-cudayma-kudama-kuday- ma-kudeyme (Anadolu aьыzlarыnda). P-b keчиdи: cuvap\\cavab. B-p keчиdи: buьarы-puxarы. C-t keчиdи: чыrmak-tыrnak. Ч-ш keчиdи: bычgы-bышkы. Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 29 G-v keчиdи: duge-dцve-dяvя. G-k keчиdи: gofиl- kofиl, goь-kot (qяdиm юlчц nюvц). B-ш keчиdи: babюle-haшюle, habu-haшu, habura-haшura. L-r keчиdи: lцzgar-rцzgar (kцlяk). V-ь keчиdи: avu-aьu (zяhяr), yalavuz- yalaьuz (yalnыz, tяkbaшыna). V-p keчиdи: badvao-padval. Z-y keчиdи: zumbuk-yumruk-yumruq. V-p keчиdи: bere-pere (qoyunlarыn saьыldыьы yer). Ч-y keчиdи: чыrmak-чыymak (aьaч kюkцnцn uzantыsы). N-m keчиdи: zиnemиt- zиmenиt-zцmenиt-sцmenиt Zиmbиt-zиmerиt-zиnebиt (sarы чичяklи, yapышqan yarpaqlы, dяnиz sahиllяrиndя bиtяn, pиs qoxulu bиr ot). S-z keчиdи, sora-zora. K-g keчиdи: kцveч-gцveч (aьacdan dцzяldиlmиш qab). B-m keчиdи: lobya-lomya (fasцlye). S-ш keчиdи: Sele\\шяlя (qarьыdan hюrцlяn orta boy sяbяt). Y-v keчиdи: hoylu-havlи. Alыnma sюzlяr Tцrkcяnиn aьыzlarыnda danышыq dиlиnиn tяsиrи иlя иnterferen- sиya hadиsяsиnя mяruz qalыr: dцnne\\dцnya; иspичte\\иspичka\\spичka (kиbrиt). Ahяng qanunu hяm tцrk dиllяrиnи, hяm dя onun dиalektlяrиnи юzцndя bиrlяшdиrяn mцhцm qanunlardandыr. Bu qanuna gюrя sюzdя hecalarы яmяlя gяtиrяn saиtlяr eynиcиnslи olur. Bu qanun tцrk dиllяrиnиn hamыsы цчцn цmumи struktur-tиpolojи hadиsя olaraq mцxtяlиf formalarda юzцnц gюstяrиr. Ahяng qanunu arxa sыra saиtlяr bиr-bиrиnи иzlяmяsиndя gюzlяnиlиr: harman (xыrman), gulыn), kuzluk, aьыl (axur), alaf, Юn sыra saиtlяr bиr-bиrиnи иzlяyиr. Mяs.: ergen (gяnc), gevшek (gяvшяk), юte (uzaq), юrцk (hюrцk), kюшek (dяvя balasы), шишяk, gюrцmчe, dиzlиk. Ahяng qanununun pozulduьu hallar bu dиalektlяrdяkи alыnma sюzlяrdя юzцnц gюstяrиr. Mяs.: hoшbeш (TD) xoшbeш (AD)sюhbяt). Dodaq ahяngи bu aьыzlarda mюhkяmdиr: boba(TD baba (AD), bor- da\\burada, bюyцn\\bugцn. Qalыnlaшma hadиsяsи tцrkcяnиn dиalektlяrиndя юzцnц gюstяrиr: bera- ber\\bяrabяr\\barabar Qoшa samиtlи sюzlяr dя mцqayиsя olunan aьыzlar цчцn xarakterиkdиr: bacca (baьчa), baшшak (baшaq, hюtte (orasы), ыnnacыk (bиrazacыq), neddиn (nя etdиn)vя s. Qoшa samиtdяn bиrи dцшцr: cиdduk-cыddыk-cыndыk (sevиmlи uшaq), guzzиk- guzuk (kambиr). Belяlиklя, mцqayиsяyя cяlb edиlяn tцrkcяlяrиn dиalekt sиstemиnиn fonetиk quruluшunu sяcиyyяlяndиrяn mюvcud hadиsяlяr kиfayяt qяdяrdиr. Genиш tяhlиlя cяlb olumasa da, saиt sяslяrиn bu dиalektlяrdя hяm uzun, hяm qыsa, hяm dя burun varиantlarы чox yayыlmышdыr. Saиt uzanmalarы bиr чox sяslяrdя юzцnц gюstяrdиyи halda, kombиnator vяzиyyяtdя olan bu uzanma kяlmя- lяrdя yenи mяna yaratmыr vя яn чox da tцrk mяnшяlи sюzlяrdя, qиsmяn dя яrяb-fars alыnmalarыnda tяsadцf olunur. Mцqayиsяlи araшdыrma gюstяrиr kи, sяs dяyишmяlяrи saиt, samиt, saиt vя Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 30 samиt dяyишmяlяrи иlя sяcиyyяlяnиr. Bu яvяzlяnmяlяrиn hяr bиrиnиn юzцnя- mяxsus qanunauyьunluqlarы mюvcuddur. Sяs яvяzlяnmяsи иlя bиr sюzdяn иkиncи bиr sюzя keчиd baш verиr. Mцяyyяnlяшdиrиlиr kи, bиr чox sяslяrиn иnkишafыndakы dяyишиklиklяr, baшqa sяslяrиn dяyишиklиklяrи tяsиrи altыnda, hяmчиnиn qrammatиk vя leksиk pro- seslяrиn tяsиrи altыnda яmяlя gяlя bиlяr. Sюzцn hяm яdяbи varиantы, hяm dя чoxsaylы aьыz-шиvя varиantы meydana чыxыr kи, bu da eynи sюzцn mцxtяlиf yюntяmlяrdя (иstиqamяtlяrdя) (struktur- semantиk, leksиk-semantиk) иnkишafыnы иzlяmяyя иmkan verиr. Mяqalяnиn aktuallыьы. Иndиyя kиmи тцrk dиlи иlя Azяrbaycan dиlиnиn dиalekt sиstemи, onun fonetиk quruluшu mцqayиsяlи yolla monoqrafиk шяkиldя tяdqиq edиlmяmишdиr. Mяqalяnиn elmи yenиlиyи. Иlk dяfя olaraq иkи qohum dиlиn (oьuz dиllяrи) fonetиk layыnda olan sяs dяyишmяlяrи, bu dяyишmяlяrи doьuran sяbяblяr vя qanunauьunluqlar, elяcя dя saиt vя samиtlяrиn keчmя иstиqamяtlяrи vя s. nяzяrdяn keчиrиlmишdиr. Mяqalяnиn praktиk яhяmиyyяtи. «Tцrkologиyanыn яsaslarы», «Tцrk dиllя- rиnиn mцqayиsяsи» fяnlяrиnиn tяdrиsиndя иstиfadя edиlя bиlяr. Яdяbиyyat 1. Мейе А. Сравнительный метод в историческом языкознаний. М., 1954. 2. Budaqov R.A. Dиlчиlиyя daиr oчerklяr. Bakы: Azяrnяшr, 1956. 3. Дмитриев Н.К. Вставка и выпадение гласных и согласных в тюркских языках. //Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Часть Ы. М., Фонетика, 1955. 4. Мартине А. Принцип экономии фонетических изменениях (проблемы диахронической фонологии). М.: Изд-во иностранной литература, 1960. 5. Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. Л.: Наука, 1970. 6. Юmer Asиm Aksoy. Gazиantep Aьzы. ЫЫЫ (Sюzlцk ve kullanыlmayan kelиmeler). 7. Hasan Eren. Sыrчa kюшkte... Tцrk Dиlи. Aylыk Dиl Dergиsи. 1993\\ЫЫ, Sayы: 499, Temmuz 1993. 8. Покровская Л.А. Грамматика гагаузского языка. М.: Наука, 1964. 9. Русско-туркменский словарь. М.: ГИИНС, 1956. 10. И.Kazыmov. Mцasиr tцrk dиllяrиnиn mцqayиsяlи fonetиkasы. Ы cиld. Bakы: Elm vя tяhsиl, 2011. 11. М.Yusиfov. Oьuz qrupu tцrk dиllяrиnиn mцqayиsяlи fonetиkasы. Bakы: Elm, 1984. 12. Исхаков Ф.Г. Опыт сравнительного словаря современных тюркских Bakı Qızlar Universiteti №1 Elmi əsərlər 2014 31 языков. Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. М.: Изд-во АН СССР, 1962. 13. Яzиzov E. Azяrbaycan dиlиnиn tarиxи dиalektologиyasы. Dиalekt sиstemиnиn tяшяkkцlц vя иnkишafы. Bakы: Bakы Unиversиtetи nяшrиyyatы, 1999. 14. Azяrbaycan dиlиnиn qяrb qrupu dиalekt vя шиvяlяrи. Ы c., Bakы: Azяrbaycan SSR EA nяшrиyyatы, 1967. 15. Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Yüklə 5,11 Kb. Dostları ilə paylaş:
|