Azяrbaycan Respublikasы Tяhsil Nazirliyi Bakы Qыzlar Universiteti



Yüklə 5,11 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/21
tarix07.04.2017
ölçüsü5,11 Kb.
#13621
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   21
Часть Ы. Фонетика. М., 1955. 
 
*Tцrk dиlиnя daиr dиalektиzmlяr «Derleme Sюzlцgц»ndяn gюtцrцlmцшdцr. 
 
 
Г.Озмаден 
 
Сравнительные фонетика анатолийского  
турецкого языка и Карабахских диалектов 
Азербайджанского  
  
Резюме 
 
В статье были рассмотрены фонетические особенности-анатолийского 
турецкого  языка  и  диалекта  азербайджанского  Карабаха.  Фонетические 
изменения,  имеющиеся  в  составе  одинаковых  и  разных  слов,  были 
исследованы  в соответствии с фонетическими событиями. 
Результаты исследования показывают, что изменения во многих звуках 
происходят  под  воздействием  изменений  других  звуков,  а  также 
грамматических  и  лексических  процессов.  Фонетические  изменения 
связаны с внутренними своеобразными законами развития привлеченных 
к  сравнению  диалектов.  Так  звуковые  замены,  как  правило, 
образовываются  в  процессе  различия  речи  и  языка.  Одинаковые  слова 
иным  образом  находят  свое  выражение  в  речи  носителей  языка  в 
различных  областях  и  регионах.  Таким  образом,  с  фонетической  точки 
зрения, у одинакового слова появляются дифференциальные варианты. 
  
G.Ozmaden  
 
Comperatиve  Phonetиcs of Dиalects of Anadolu Turkиsh 
language  and Garabagh  of  Azerbaиjan 
  
Summary 
 
 
Phponetиc peculиarиtиes of dиalects of тurkиsh language and Garabagh  
of Azerbaиjan are revиewed иn artиcle. Phonetиc changes exиstиng иn structure 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
32 
of the same and dиfferent words are researched accordиng to phonetиc event. 
The  result  of  research  shows  that,  changes  иn  development  of  most 
voиces  arиse  under  the  иnfluence  of  changes  of  other  voиces,  also,  of 
grammatиcal  and  lexиc  procces.  Phonetиc  changes  are  related  to  specиal 
иnternal development rиghts  of dиalects  that engaged  to comparиson.  Such 
voиce  иnterchanges  arиses  иn  the  process  of  dиfferentиatиon  of  speech  and 
language as rule. The same word reflected иn dиfferent style иn the speech of  
language  speakers  иn  dиfferent  regиons  and  dиstrиcts.  So,  phonetиcally 
dиffrentиal  varиants  of same words appears.  
 
Редаксийайа дахил олуб: 27.01.2014 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
33 
Sюzlяrиn mяzmuna gюrя tяsnиfи 
 
Нярмин Ялийева, 
фиlолоэийа цzrя фялсяфя доктору,  
AMEA-нын Nяsиmи adыna Dиlчиlиk  
Иnstиtutuнун досенти 
е-маил: 
нармин.алийева@йащоо.ъом
 
 
Ряйчиляр: ф.ц.е.д.,проф.Ч.М.Гарашарлы, 
               ф.ц.е.д.,проф.И.Б.Казымов 
 
Aчar  sюzlяr:  sxem,  tammяnalы,  natamam  mяnalar,  tammяnalы  sюzlяr, 
kюmяkчи цnsцrlяr  
 
Ключевые  слова:  схема,  полнозначные,  неполнозначные  значения, 
полнозначные слова, вспомогательные элементы  
 
Key  words:  scheme,  changeable,  unchangeable  meanиngs,  words  wиth 
full meanиng, auxиlиary elements  
 
Tam  mяnalы  vя  natamam  mяnalы  sюzlяr  arasыnda  fяrq  semantиka  sahя-
sиnя, mцstяqиl vя kюmяkчи sюzlяr arasыndakы fяrq sиntaksиs sahяsиnя aиddиr-
sя,  dяyишяn  vя  dяyишmяyяn  sюzlяr  arasыndakы  qarшыlaшdыrma  morfologиya 
sащясиnя  aиddиr.  Demяlи,  onda  bu  qarшыlaшdыrma  юzц-юzlцyцndя  bиlavasиtя 
struktur  sиntaksиsиn  araшdыrma  obyektиnи  tяшkиl  etmиr.  Buna  baxmayaraq, 
sюzцn dяyишmяsи vя onun semantиk vя sиntaktиk xцsusиyyяtlяrи arasыnda nиs-
bяtи иzlяmяk maraqlы ola bиlяr. Mцstяqиl sюzlяr dяyишkяn ola bыlяr, belя kи, 
sюzdяyишdиrиcи  markerlяr  natamam  mяnalы  kюmяkчи  sюzlяrиn  цnsцrlяrыnи 
юzцndя яks etdиrиr, kюmяkчи цnsцrlяr иsя mцstяqиl цnsцrlяrlя aqqlцtиnasиya-
laшmaq яnяnяsиnя malиkdиr. Mяsяlяn, fr. tяkdя cheval “at”, cяmdя chevaux
иng. horse, cяmdя horses, alm. Pferd, cяmdя Pferde buna mиsal ola bиlяr. 
Lakиn bu, yalnыz иmkandыr, hяm dя heч dя hяmишя realиzя olunmur: bиr 
чox  mцstяqиl  sюzlяr  dяyишmиr.  Mяsяlяn,  zяrflяr,  иngиlиs  vя  Azяrbaycan  dиl-
lяrиndя  sиfяtlяr  dяyишmиr:  mяsяlяn,  иng.  slowly  “asta”,  two  beautиful  books 
“иkи  gюzяl  kиtab”.  Яksыnя,  mцstяqиl  olmayan  vя  yalnыz  onlarыn  sayяsиndя 
baшqa sюzlяrиn aqqlцtиnasиya etdыyи kюmяkчи sюzlяr dяyишmяz olur; mяsяlяn, 
fr.  de,  alm.  von,  иng.  of.  Lakиn  яgяr  иndиkи  dюvrdя  kюmяkчи  sюzlяr  baшqa 
цnsцrlяrиn aqqlцtиnasиyasыnа yol vermиrsя dя, яvvяlkи dюvrdя onlar mцstяqиl 
olanda bu hadиsя baш vermишdиr. Onda bu sюzlяr dяyышяn ola bиlяrdи. Иndи dя 
elя hallar olur kи, hяmиn sюzlяr mцstяqиllиyиnи иtиrdиkdя belя dяyишkяnlиyиnи 
saxlayыr.  Belяlиklя,  kюmяkчи  sюzlяrиn  dяyишkяnlиyи  yalnыz  qalыq  kиmи  mцm-
kцndцr. Mяsяlяn, fransыz dиlиndя le, la, les artиkllяrи vя иl, иlle, иls, elles шяxs 
gюstяrиcиlяrи, иngиlиs dиlиndя a, the artиklи, alman dиlиndя der, das, dиe artиklи 
kиmи.  Sюzlяrиn  dяyишmяsи  onlarыn  struktur  xцsusиyyяtlяrи  –  mцstяqиllиyи  иlя 
sыx baьlыdыrsa, onlarыn semantиk xцsusиyyяtlяrи – tam mяnalыlыьы иlя heч bиr 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
34 
korrelyasыyasы yoxdur; яlbяttя, bu mяqamda mцstяqиl sюzlяrиn tammяnalы-
lыq  яnяnяsиnя  malиk  olmasы  иlя  шяrtlяnmиш  dolayыsы  иlя  olan  яlaqяnи  nяzяrя 
almыrыq. 
Bиr чox tam mяnalы sюzlяr dяyишkяndиr, bиr чox natamam mяnalы sюzlяr 
dяyишmяzdиr.  Lakиn  bu  nиsbяt  mяcburи  deyиldиr.  Bиr  tяrяfdяn,  чoxlu  tam 
mяnalы dяyишmяyяn sюzlяr var, mяsяlяn, иng. (two) beautиful (books) “(иkи) 
qяшяng  (kиtab)”.  Dиgяr  tяrяfdяn,  natamam  mяnalы  dяyишкяn  sюzlяr  vardыr, 
mяsяlяn, natamam mяnalы kюmяkчи fellяr, alm. seиn, иng. (to) be
Qeyd etmяk lazыmdыr kи, natamam mяnalы sюzlяrиn dяyишmяzlиyи onlarыn 
aqqlцtыnasиyasыna heч vaxt maneя tюrяtmиr. Bяzи dиllяrdя, mяsяlяn, fransыz 
dиlиndя,  kюmяkчи  fellяrdя  tarиxи  иnkишafda  heч  bиr  maneя  olmadan  sona 
qяdяr  getmиш,  lakиn  buna  baxmayaraq,  hяmиn  sюzlяr  kюmяkчи  fel  kиmи 
qalmышdыr. Onu da qeyd etmяk lazыmdыr kи, uyьun morfolojи markerи olan, 
dяyишяn tam mяnalы sюzlяr avtomatиk olaraq kompozиtlяrя aиddиr, belя kи, 
onlar  da  dяyишяrяk  marker  qrammatиk  mяnasы  olan  natamam  mяnalы 
цnsцrц юzцndя яks etdиrиr. Tяrkиbиndя tam mяnasы olan vя natamam mяna-
sы olan vя kompozиt olmayan bяzи dиllяrdя, mяsяlяn, Чиn dиlи kиmи dиllяrdя, 
tam mяnasы olan sюzlяr tяyиnatыna gюrя dяyишmяzdиr.  
Semantиk planda tam mяnalы sюzlяr vя tam mяnasы olmayan sюzlяr ara-
sыndakы fяrq struktur planda mцstяqиl sюzlяr vя kюmяkчи sюzlяr arasыndakы 
fяrqя  uyьun  gяlиr.  Struktur  funksиya  yerиnя  yetиrяn  vя  qovшaq  (bиrlяшmя) 
яmяlя gяtиrя bиlяn sюzlяrи mцstяqиl sюzlяr adlandыrmaq olar. Mяsяlяn, Ka-
mиlиn kиtabы sюz bиrlяшmяsиndя Kamиl vя kиtab sюzlяrи mцstяqиldиr. Kюmяkчи 
sюzlяr  heч  bиr  struktur  funksиya  yerиnя  yetиrmиr,  dцyцn  яmяlя  gяtиrmиr; 
mяsяlяn, the book of father sюz bиrlяшmяsиndя the vя of kюmяkчи sюzlяrdиr. 
Kюmяkчи sюzlяr qovшaq яmяlя gяtиrя bиlmяdиyи цчцn yalnыz bяzи nцvяlяrиn 
daxиlиndя bu nцvяnиn struktur mяrkяzиnиn mцstяqиl sюzlяrиnи mцшayияt edиr. 
Belя  kи,  yuxarыda  verиlmиш  bиrlяшmяdя  of  kюmяkчи  sюzц  mother  “ana” 
sюzцnцn яmяlя gяtиrdиyи struktur mяrkяzиn nцvяsиnя daxиldиr. Belяlиklя, hяr 
bиr kюmяkчи sюz nцvя tяшkиl edяn mцstяqиl sюzdяn asыlыdыr. 
Tam mяnalы sюzlяr bиrbaшa fиkrи иfadя edиr. Иdeyanыn иkи nюvц vardыr: 1) 
arxasыnda  яшyalar  duran  xцsusи  иdeyalar  vя  2)  yalnыz  tor  яmяlя  gяtиrяn 
kateqorиyalarы  tяcяssцm  etdиrяn  цmumи  иdeyalar;  bиz  bu  sonuncularыn 
kюmяyи иlя xцsusи иdeyalarы qavrayыrыq. Tam mяnalы sюzlяr arasыnda xцsusи 
иdeyalarы  иfadя  edяn  sюzlяrи  vя  цmumи  иdeyalarы  иfadя  edяn  sюzlяrи  fяrq-
lяndиrmяk lazыmdыr. Bиrиncиlяr xцsusи шяxsи tam mяnalы sюzlяr,  иkиncиlяr иsя 
цmumи  tam  mяnalы  sюzlяr  adlandыrыlыr.  Xцsusи  tam  mяnalы  sюzlяr  eynи  za-
manda hяm xцsusи иdeyalarы, hяm dя onlarы aydыnlaшdыrmaьa иmkan verяn 
цmumи kateqorиyalarы иfadя edиr. Onlar иkи nюv mяzmuna malиkdиr – seman-
tиk  mяzmun  vя  kateqorиal  mяzmuna.  Belяlиklя,  at  sюzц  eynи  zamanda  at 
иdeyasыnы  (semantиk  mяzmun)  vя  иsиm  kateqorиyasыnы  (kateqorиal  mяzmun) 
иfadя edиr. Цmumи tam mяnalы sюzlяr иsя яskиnя, xцsusи иdeyalarы aydыnlaш-
dыrmaьa иmkan verяn vя bu иdeyalarыn юzцnц иfadя etmяyяn цmumи kateqo-
rиyalarы иfadя edиr. Onlar kateqorиal mяzmuna malиkdиr, lakиn  mяxsusи se-
mantиk  mяzmunlarы  yoxdur.  Belяlиklя,  “kиmsя”  иsиm  kateqorиyasыnы  (ka-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
35 
teqorиal mяzmun) иfadя edиr, heч bиr xцsusи иdeya (semantиk mяzmun) иfadя 
etmиr. 
Яnяnяvи qrammatиkalar, adяtяn, цmumи tam mяnalы sюzlяrи qeyrи-mцяy-
yяn kыmи tяsnиf edиr. Belя kи, “kиmsя” sюzцnц чox vaxt qeyrи-mцяyyяn яvяz-
lиk adlandыrыrlar. Onlarыn qeyrи-mцяyyяn mяzmununa gюrя цmumи tam mя-
nalы  sюzlяr  natamam  mяnalы  sюzlяrlя  qarшыlaшdыrыlыr.  Belя  sяhvdяn  qaчmaq 
lazыmdыr. Цmumи tam mяnalы sюzlяr xцsusи natamam mяnalы sюzlяrя nиsbя-
tяn tam mяnalы sюzlяrя daha yaxыndыr. Hяr шeydяn яvvяl, цmumи tam mя-
nalы sюzlяr xцsusи tam mяnalы sюzlяr kиmи, nцvяnиn semantиk mяrkяzи rolunu 
oynamaьa qabиldиr. Mяhz bununla onlar, natamam mяnalы sюzlяrdяn fяrq-
lяnиr.  Цmumи  tam  mяnalы  sюzlяrиn  semantиk  mяrkяz  kиmи  xиdmяt  etmяyя 
qabиl olmasы, gюrцnцr, rabиtяlи nцvяdя onlarыn hяm dя struktur mяrkяz rolu 
oynamasы иlя шяrtlяnиr, bu da aydыn surяtdя gюstяrиr kи, onlar eynи zamanda 
tam  mяnalы  vя  mцstяqиl  sюzlяrdиr.  Mяsяlяn,  “Heч  kиm  heч  nя  bиlmиr” 
cцmlяsиndя heч kиm vя heч nя цmumи tam mяnalы sюzlяrиnи mцstяqиl sюzlяr 
hesab etmяlиyиk. Бelя kи, bunu etmяsяk, sxemи qura bиlmяrиk. 
 
Daha  bиr  шяraиt  цmumи  tammяnalы  sюzlяrи  xцsusи  tammяnalы  sюzlяrlя 
yaxыnlaшdыrыr:  nиtqиn  teleqraf  цslubunda  onlarы  buraxmaq  (yazmamaq)  ol-
mur; mяsяlяn, Heч kиm heч nя almadы cцmlяsиndя bиr sюzц belя buraxmaq 
mцmkцn deyиldиr. 
Bцtцn  bu  deyиlяnlяrdяn  nяtиcя  чыxarmaq  olar  kи,  xцsusи  tam  mяnalы 
sюzlяr  real  hяyatы  яks  etdиrиr,  цmumи  tam  mяnalы  sюzlяr  иsя  yalnыz  onlarыn 
vиrtual semantиk иnыkasыdыr. Mяsяlяn, “Dцnяn Kamal юz papaьыnы иtиrmишdи” 
cцmlяsи  real  faktы  яks  etdыrиr,  amma  “Nяsя  hяmишя  yaddan  чыxыr”  cцmlя-
sиndя qeyrи-mцяyyяn цmumи mцhakыmя var. 
                  
 
Semantиk mяzmun yalnыz xцsusи tam mяnalы sюzlяrя mяxsusdursa, kate-
qorиal  mяzmun  hяm  xцsusи,  hяm  dя  цmumи  tam  mяnalы  sюzlяrdя  ишtиrak 
edиr.  Mяhz  buna  gюrя  dя  kateqorиal  mяnada  tяsnиfat  prиnsиpиnи  tapmaq 
olar, bu prиnsиpи tam mяnalы sюzlяrя — hяm цmumи, hяm dя xцsusи tammя-
nalы sюzlяrя tяtbиq etmяk olar. Bиz tam mяnalы sюzlяrи kateqorиal mяzmuna 
gюrя tяsnиf edяcяyиk. Tяsnиfat цчцn иkи яsas gюstяrяcяyиk. 
Hяr  шeydяn  яvvяl,  яшyalarы  иfadя  edяn  иdeyalarla  proseslяrи  иfadя  edяn 
иdeyalarы  ayыrmaq  lazыmdыr.  Predmetlяr  –  hиssиyat  orqanlarы  tяrяfиndяn 
шцurda  qavranыlan  vя  mцstяqиl  mюvcudluьu  bиldиrяn  яшyalardыr,  mяsяlяn, 
at, stol, kиmsя. Яшyalыq иdeyasы иfadя edяn tam mяnalы sюzlяr иsиmlяr adlanыr. 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
36 
Яшyalarыn юz varlыqlarыnы tяzahцr edяn etdиrdиklяrи vяzиyyяt yaxud hяrяkяt 
proses demяkdиr; mяsяlяn: yatыr, edиr  vя s. prosesи иfadя edяn tam mяnalы 
sюzlяr fellяr adlanыr. 
Dцnya  dиllяrиnиn  чoxu  proses  vя  predmet  anlayышlarыnы  fяrqlяndиrmяk 
qabиlиyyяtиnя malиk deyиl. Onlar prosesи predmet kиmи шяrh edиr, buna gюrя 
dя  felи  иsиm  kыmи  tяqdиm  edиr.  Belя  dиllяrdя  иl  aиme  “o  sevиr”  cцmlяsи  son 
amour  “onun  mяhяbbяtи”  иfadяsиndяn,  иls  aиment  “onlar  sevиrlяr”  cцmlяsи 
leur  amour  “onlarыn  sevgиsи”  иfadяsиndяn  fяrqlяnmиr.  Baшqa  sюzlя  desяk, 
bяzи dиllяrdя cцmlяnиn mяrkяzи qovшaьы иsиm qovшaьыdыr. 
Fel  vя  иsиmlяrиn  yaxыnlыьы  macar  dиlиndя  daha чox  aшkara  чыxыr,  burada 
fellяrиn шяxs gюstяrиcиlяrи иsиmlяrиn possesиv suffиkslяrиnя bяnzяyиr.  
1. vàr-om “mяn (onu) gюzlяyиrяm” mцq.et: kalap-om “mяnиm papaьыm” 
2. vàr-od “sяn (onu) gюzlяyиrsяn” kalap-od “sяnиn papaьыn” 
3. vàr-ja “o (onu) gюzlяyиr” kalap-ja “onun papaьы” 
Buna bяnzяr halы Mиsиr vя tцrk dиllяrиndя, elяcя dя Azяrbaycan dиlиndя 
gюrmяk olar. 
                                       Mиsиr dиlи:  
Tяk 1. sdm-j “mяn eшиdиrяm” mцq.et:  pr-j “mяnиm evиm” 
        2. k. sdm-k “sяn eшиdиrsяn”            pr-k “sяnиn evиn”  
        2. q. sdm-t “sяn eшиdиrsяn”             pr-t “sяnиn evиn” 
        3. k. sdm-f “o eшиdиr”                      pr-t “onun evи”    
        3. q. sdm-s “o eшиdиr”                      pr-f “onun evи”  
Cяm 1. sdm-n “bиz eшиdиrиk”                 pr-n “bиzиm evиmиz” 
          2. sdm-tn “sиz eшиdиrsиnиz”            pr-tn “sиzиn evиnиz”  
          3. sdm-sn “onlar eшиdиrlяr”           pr-sn  “onlarыn evи” 
                                      Tцrk dиlиndя: 
Tяk   sever-иm “mяn sevиrяm”              ev-иm “mяnиm evиm” 
         seversиn “sяn sevиrsяn”                 ev-иn “sяnиn evиn” 
         sever “o sevиr”                               ev-и “onun evи” 
Cяm sever-иz “bиz sevиrиk”                      evи-иmиz “bиzиm evиmиz”  
         sever-sиnиz “sиz sevиrсиниз”              evи-nиz “sиzиn evиnиz” 
         severler “onlar sevиrlяr”                 ev-lerи “onlarыn evи” 
Bundan  яlavя,  tцrk  dиlиndя  иsmиn  cяmиnиn  gюstяrиcиsи  иlя  felиn  3-cц 
шяxsиndяkи cяmиnиn gюstяrиcиsи цst-цstя dцшцr: 
Tяk: sever                                                  ev 
Cяm: sever-ler                                           ev-ler 
Иkиncи bюlцmdя prиnsиpcя predmet vя proses anlayышlarыnыn daxиl olduьu 
konkret anlayышlar vя onlarыn atrиbutlarыnыn daxиl olduьu mцcяrrяd anlayыш-
larыn qarшы-qarшыya qoyulmasыnы яhatя edиr. Bu, tammяnalы sюzlяrиn иkи yenи 
dяrяcяsиnи - яшyalar sahяsиnи vя proseslяr sahяsиnи meydana чыxarыr.  
Predmetlяrиn  mцcяrrяd  antиbutlarыnы  bиldиrяn  tam  mяnalы  sюzlяr  sиfяt, 
proseslяrиn mцcяrrяd atrиbutlarыnы bиldиrяn tam mяnalы sюz zяrf adlanыr. Юz 
tяbияtиnя gюrя sыfяtlяr иsиmlяrlя, zяrflяr fellяrlя yaxыnlaшыr. Bиr чox dиllяrdя 
иsиm vя sиfяtlяr arasыnda fяrq bu vя ya dиgяr dяrяcяdя pozula bиlяr; sюz hяm 
иsиm,  hяm  dя  sиfяt  kиmи  ишlяnя  bыlяr:  mяsяlяn:  fransыzca:  général  “цmu-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
37 
mи\general”,  nouveleé  “yenи\yenиlиk”  vя  s.  nя  иsиm,  nя  dя  sиfяt  olan,  gah 
иsиm,  gah  sиfяt  funksиyasыnda  ишlяnя  bиlmяk  qabиlиyyяtыnя  malиk  olan  belя 
sюzlяrи цmumи cиns adы altыnda – adlar adы иlя bиrlяшdиrmяk daha яlverишlиdиr. 
Belяlиklя, adlarыn иkи sиnfи – иsиm vя sиfяt vardыr.  
Zяrf felя necя baьlыdыrsa, sиfяt dя иsmя o dяrяcяdя baьlыdыr. Mяhz buna 
gюrя dя bиz иsmи felя чevиrяrиksя, paralel olaraq sиfяtи dя zяrfя чevиrmяk zя-
rurиdиr.  Bu  paralelиzmи  mцяyyяnlяшdиrmяk  hяr  hansы  tяrcцmя  nяzяrиyyяsи-
nиn vacиb цnsцrlяrиdиr. Belяlиklя, иsиm, sиfяt, fel vя zяrf dиlиn яsasыnda duran 
tam  mяnalы  sюzlяrиn  dюrd  sиnfини  tяшkиl  edиr.  Bunu  aшaьыdakы  cяdvяldя 
gюrmяk olar. 
 
 
Predmet 
аd 
Proses 
 
Konkretlиk 
Mцcяrrяdlиk  
Иsиm 
Sиfяt 
Fel 
Zяrf 
  
Tam  mяnalы  sюzlяrиn  hяr  bиr  sиnfиnиn  mцяyyяn  sиmvollarla  verиlmяsи 
mяqsяdяuyьundur,  bu,  onlarыn  dяrиnlиk  tяbияtиnи  иnиkas  etdиrяr  vя  bu 
zaman  hяm  dя  onun  tяsadцfи  xцsusиyyяtlяrиndяn  tяcrиd  edяrdи.  Mяsяlяn, 
Tenyer tammяnalы sюzlяrи aшaьыdakы sиmvollarla ишarяlяyиr:  
O = иsиm, A = sиfяt, И = fel, E = zяrf. 
Bu  dюrd  hяrf  esperantodan  alыnmышdыr,  bu  hяrflяr  sюzlяrиn  uyьun 
sиnиflяrиnиn  sonluqlarыna  uyьun  gяlиr:  orada  o  –  иsmиn,  a  –  sиfяtиn,  и  – 
mяsdяrиn vя e  – zяrfиn sonluьudur. Bu sиmvollar latыn яlиfbasыnыn иlk dюrd 
saиtиnя  uyьun  gяlиr.  Lakиn  bиz  bunu  И  =  иsиm,  S  =  sиfяt,  F  =  fel,  Z  =  zяrf  
kиmи vermяk иstяrdиk. 
Bиz bu sиmvollardan vиrtual sxem qurmaq  цчцn иstиfadя edяcяyиk. Belя 
kи, hяmиn sиnиflяrиn konkret sюzlяrиnи sиmvollarla яvяz edяrяk, sиmvollardan 
tяшkиl olunmuш sxemи яldя edяrиk. Яgяr bиrиncи real sxemdиrsя, иkиncи vиrtual 
sxem adlanacaq. 
Mяsяlяn, “Aь paltarlы gяnc qыz gюzяl oxuyur”. 
 
    Real sxem                                                  Vиrtual sxem 
Sиmvolиkanыn qrammatиkada ишlяnmяsи rиyazиyyatda cяbrи  metoda bяn-
zяyиr.  Qrammatиkada  sиmvolиkanыn  ишlяnmяsи  problemи  цmumиlяшdиrmяyя 
иmkan verиr. Mяsяlяn, “Цч yaшlы gюzяl uшaq bяrk aьlayыr”. 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
38 
 
 
       Real sxem                                    Vиrtual sxem 
Qeyd etmяk lazыmdыr kи, vиrtual sxem semantиkaya mяhяl qoymur; onda 
yalnыz cцmlяnиn strukturu иnиkas olunur. Yuxarыda nяzяrdяn keчиrиlяn cцm-
lяlяr mцxtяlиf mяnaya malиkdиr, lakиn eynи struktur sxem цzrя qurulur. Baш-
qa sюzlя desяk, real sxem real cцmlяnи, vиrtual sxem vиrtual cцmlяnи яks et-
dиrиr. Vиrtual sxemlяr morfolojи fяrqlяrdяn – real fяrqlяrdяn yayыnmaьa vя 
tam  aydыnlыqla  vиrtual  sahяyя  aиd  olan  tиpolojи  oxшarlыqlarы  aшkara  чыxar-
maьa иmkan verиr.  Mяsяlяn, Alfred sprиcht gut — “Alfred yaxшы danышыr”.  
 
 Real sxem                                                                   Vиrtual sxem                        
Belяlиklя,  qrammatиkanыn  faktlarыnыn  sиmvolиk  tяqdиmи  cцmlяnиn  xalиs 
xarиcи  xцsusиyyяtlяrиnи aradan  qaldыrыr,  Humboldtun  daxиlи  formalarы  fиksя 
etmяyя иmkan verиr. Cцmlяnиn gюstяrиlяn sиmvolиk tяqdиmи metodu struk-
tur  sиntaksиsиn  яsas  metodu  olmalыdыr.  Bu  sonuncuya  real  cцmlяnиn  иkиncи 
dяrяcяlи xarиcи cяhяtlяrиnиn чoxluьu arxasыnda onun vиrtual struktur яsasыnы 
gюrmяyя иmkan verиr.  
Мягалянин актуаллыьы. Tam mяnalы sюzlяrиn иfadя etdиklяrи mяnalar yal-
nыz  qrammatиk  kateqorиyalar  torundan  keчиrиlяrяk  qavranыla  bиlяr.  Mяhz 
buna  gюrя  tam  mяnalы  sюzlяr  kateqorиal  sиntaksиsиn  sяrяncamыna  daxиldиr, 
yяnи onlar kateqorиal sиntaksиsdя araшdыrыlыr. 
Мягалянин  елми  йенилийи.  Сюzlяrиn  nя  vaxtsa  tam  mяnalы  olmasы  fиkrиn-
dяn tam иmtиna etmяk vя onlarыn tam desemantиklяшmяsиnи baшa dцшmяyя 
alышmaq  чox  чяtиndиr.  Bu  чяtиnlиk  tяrcцmя  zamanы  чoxlu  sяhvlяrя  sяbяb 
olur.  
Мягалянин практик ящямиййяти вя тятбиги. Tяdrиs цчцn bu metod bюyцk 
яhяmиyyяtя  malиkdиr.  O,  cцmlяnиn  яsas  struktur  tиplяrиnи  seчmяyя  иmkan 
verиr, bu da dиlиn юyrяdиlmяsиnи asanlaшdыrыr, иnsanыn tяfяkkцr qabиlиyyяtиnи 
yцksяldиr.  
 
 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
39 
Яdяbиyyat 
 
1. Я.Rяcяblи. Struktur dиlчиlиk. Bakы, 2004. 
2. Люсьен Теньер. Основы структурного синтаксиса. М., 1988. 
3. Мейе А. Введение в сравнительное изучение индоевропейских языков. 
М.-Л., 1938.  
4. Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. М., 1955.   
5.  Вандриес  Ж.  Язык.  Лингвистическое  введение  в  историю.  М.,  1937, 
с.114. 
 
Н. Алиева 
 
Классификация слов по значению 
Резюме 
 
Статья  посвящена  классификацию  слов  по  их  значению.  На  основе 
основного  содержания  автор  разделяет  слов  сперва  на  изменяемые  и 
неизменяемые,  потом  на  полнозначные  и  неполнозначные,  наконец, 
указывает на виды полнозначных слов.  
 
N. Alиyeva 
 
Classиfиcatиon of the words by the meanиng 
Summary
 
 
 
The  artиcle  иs  dedиcated  to  the  classиfиcatиon  of  the  words  by  the 
meanиng.  The  author  dиvиded  words  fиrstly  to  the  changeable  and 
unchangeable,  then  to  words  wиth  full  meanиng  and  words  wиth  unfull 
meanиng, at last poиnted to the types of the words wиth full meanиng at the 
basиs of the maиn context.  
 
Редаксийайа дахил олуб: 19.02.2014 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
40 
Sабир Azяrиnиn “Dalanda” romanыnda Qafar  
оbrazыnыn xarakterи 
 
Цlvиyyя Hцseynova, 
Azяrbaycan Mцяllиmlяr Иnstutunun мagиstrанты 
е-маил: У.Щусейнова@бох.аз 
 
Ряйчиляр: ф.ц.е.д., проф.Т.С.Ъавадов 
                 ф.ц.е.д.,Й.М.Бабайев 
 
Aчar sюzlяr: яxlaqи eybяcяrlиk, deformasиya, urbanиzasиya, yurd yerи 
 
Key words: moral degeneratиon, deformatиon, urbanиzatиon, fatherland 
 
Ключевые слова: нравственное уродство, деформация, урбанизация, 
родимео место 
 
60-cыlar  nяslиnиn  иstedadlы  nцmayяndяlяrиndяn  bиrи  dя  Sabиr  Azяrиdиr. 
Azяrbaycan  “yenи  nяsrи”nиn  estetиk  prиnsиplяrиnиn  formalaшmasыnda  onun 
da яsяrlяrи яhяmиyyяtlи mюvqeyя malиkdиr. Mцasиr Azяrbaycan romanыnыn 
яn uьurlu nцmunяlяrиndяn bиrи olan “Dalanda” яsяrи S. Azяrиnиn bяdии иste-
dadыnыn иmkanlarыnы aчыb ortaya qoyan bиr яsяrdиr. 
60-cы  иllяrdяn  sonra  яdяbиyyatыmыzda  яhяmиyyяtlи  mюvqe  qazanan  mя-
nяvи-яxlaqи  problematиka  “Dalanda”  romanыnda  da  bцtцn  genишlyи  иlя  яks 
olunmuшdur. Roman cяmиyyяtиmиzи get-gedя daha artыq bиr sцrяtlя bцrцyяn 
mяnяvи-яxlaqи kataklиzmя, mяnяvи eybяcяrlиyя qarшы mцяllfиn vяtяndaш na-
rahatlыьыndan doьan bиr яsяrdиr. Lakиn mцяllиfиn mяnяvи sferadakы aшыnma-
lardan doьan narahat dцшцncяsиndя gяlяcяyя bиr цmиd ишыьы da gюrцnцr. Bu, 
mяnяvи-яxlaqи  deformasиyalara  qarшы  duran  mиllи  xarakterиn  mцqavиmяt 
duyьusudur. Bu xarakter tarиxdяn gяlиr vя mиllи юzцnяmяxsusluq kиmи tяza-
hцr  edиr.  Pozulmaqda  olan  cяmиyyяt  яxlqыna  qarшы  mцqavиmяt  hяrяkatыnы 
“Dalanda”  romanыnda  Qafar  obrazы  sиmvollaшdыrыr.  Яsяrиn  konflиktи  dя 
mяnяvиyyatыn deformasиyasыnы sиmvollaшdыran obrazlarla – Fяrиdя, Qяmяr, 
Mцrшцdov, Yaqub, Hacы vя b. иlя Qafar arasыndakы zиddиyyяtlяrdяn yaranыr. 
Prof.T.Salamoьlu  yazыr:  “Romanda  Qafarыn  sadя,  tяmиz,  halallыqla  yaшa-
maq prиnsиplяrи yaшadыьы mцhиtdя cиddи  mцqavиmяtя rast gяlиr. Qafarыn vя 
яtrafыndakыlarыn bиr-bиrиnя mцnasиbяtlяrи zяmиnиndя mцяllиf mцasиr hяyatыn 
gerчяklяrи haqqыnda bцtюv tяsяvvцr yaradыr” (2, 87). Alиm doьru olaraq  ro-
manыn bяdии konflиktиnиn dя Qafarыn vя яtrafыndakыlarыn bиr—bиrиnя mцna-
sиbяtиndяn yaranmasы qяnaяtиnя gяlиr vя bu qяnaяtlяrи aшaьыdakы kиmи цmu-
mиlяшdиrиr: “Dalanda” romanыndakы aиlяdaxиlи zиddиyйяt, яrlя arvadыn – Qa-
farla  Fяrиdяnиn  toqquшmalarы  fяrdи  mяzmunlu  иntrиqalarы  yox,  cяmиyyяtиn 
иkи яks qцtbцnцn dцnyagюrцшцndяn doьan kollиzиyanы yaradыr” (2, 87) 
Aиlя  dramыnыn  kюkц  nяdяdиr?  “Aиlяdaxиlи  zиddиyйяtlяr”  nиyя  gцnц-gцn-

Bakı Qızlar Universiteti 
  №1                                    Elmi əsərlər                                       2014 
Yüklə 5,11 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin