Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezidenti Èlham ßliyevin
Yüklə 6,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
88 Bazar ertÿsi tÿkcÿ Marfino øaraøkasûnda deyil, bötön Sovet Èttifaqûnda Mÿrkÿzi Komitÿ tÿrÿfindÿn möÿyyÿn edilmiø siyasi tÿhsil gönö idi. Bu gön yuxarû sinif øagirdlÿri dÿ, evdar qadûnlar da, inqilab veteranlarû da, aüsaqqal aka- de miklÿr dÿ axøam saat altûdan sÿkkizÿ kimi parta arxa sûna ke÷ir vÿ bazar gönö hazûrladûqlarû konspektlÿrini a÷ûr dûlar. (Rÿhbÿrin lÿüv olunmamûø istÿyinÿ mövafiq olaraq vÿtÿn- daø lar dan tÿkcÿ øifahi cavablar deyil, hÿm dÿ þz ÿllÿri ilÿ yaz dûq larû konspektlÿr tÿlÿb olunurdu.) Yeni Tip Partiya tarixini olduqca dÿrindÿn mÿnimsÿ yir- dilÿr. Hÿr il oktyabrûn birindÿn baølayaraq, xalq÷ûlarûn sÿhv- lÿrini, Plexanovun sÿhvlÿrini vÿ Lenin-Stalinin iqti sad ÷ûlûüa, leqal marksizmÿ, opportunizmÿ, xvostizmÿ, revi zio nizmÿ, anarxizmÿ, otzovizmÿ, likvidator÷uluüa, allah axta ran lara vÿ ziyalû simasûzlûüûna qarøû möbarizÿsini þyrÿ nir dilÿr. Vaxta qÿnaÿt etmÿdÿn ÿlli il bundan ÿvvÿl qÿbul olun muø (o vaxt- dan sonra ÷oxdan dÿyiødirilmiø) partiya nizamnamÿsinin 822 bÿndlÿri izah edilir, kþhnÿ vÿ yeni “Èskra” ara sûn dakû fÿrq lÿr, bir addûm irÿli, iki addûm geri, qanlû bazar gönö þyrÿ ni lirdi – bundan sonra isÿ nþvbÿ “Qûsa kurs”un kom mu nist ideo- logi ya sûnûn fÿlsÿfi ÿsaslarûnû izah edÿn Dþrdöncö Fÿs linÿ ÷atûrdû – nÿ ö÷önsÿ dÿrnÿklÿrin hamûsû mÿhz hÿmin fÿsil- dÿ rösvay ÷ûlûqla iliøib qalûrdûlar. Bu isÿ dialektik materializ- min qösurlarû, ya da möÿllif tÿhkiyÿsinin aydûn olmamasû ilÿ izah oluna bilmÿzdi (fÿsil Leninin ßn Yaxøû Øagirdi vÿ Dostu tÿrÿfindÿn yazûlmûødû), buna gþrÿ dÿ yeganÿ sÿbÿb kimi geri qalmûø kötlÿ ö÷ön dialektik tÿfÿkkör tÿrzinin ÷ÿtinliklÿri vÿ qarøûsûalûnmaz øÿkildÿ gÿlib ÷ûxan yaz gþstÿrilÿ bilÿrdi. May ayûnda, Dþrdöncö Fÿslin þyrÿnilmÿsinin qûzüûn ÷aüûnda, zÿh mÿtkeølÿr ÿmÿk istiqrazlarûna yazûlmaqla canlarûnû qur- ta rûr vÿ bununla da siyasi dÿrslÿr baøa ÷atûrdû. Oktyabrda, dÿrnÿklÿr yenidÿn yûüûømaüa baølayanda isÿ, Dahi Rÿhbÿrin tez bir zamanda möasir dþvrÿ, onun nþq- san larûna vÿ hÿrÿkÿtverici ziddiyyÿtlÿrinÿ ke÷mÿk arzusu na baxmayaraq, yay ÿrzindÿ zÿhmÿtkeølÿrin materialû tamam yaddan ÷ûxardûqlarûnû, Dþrdöncö Fÿslin baøa ÷atdû rûl ma dû- üûnû nÿzÿrÿ almaq lazûm gÿlirdi, tÿøviqat÷ûlara yenidÿn xalq- ÷ûlarûn sÿhvlÿrindÿn, Plexanovun sÿhvlÿrindÿn, iqtisad÷ûlûüa vÿ leqal marksizmÿ qarøû möbarizÿdÿn danûømaq tapøûrûüû verilirdi. Èldÿn-ilÿ belÿ davam edirdi. Bu gön Marfinoda ke÷i rilÿn “Dialektik materializm qabaqcûl dönyagþröøödör” mþv zusunda möhazirÿ dÿ ona gþrÿ vacib vÿ maraqlû idi ki, Dþrdöncö Fÿsli baøa vurmalû, Leninin parlaq vÿ dahi “Materializm vÿ empiriokritisizm” ÿsÿrinÿ ke÷ilmÿli idi ki, bundan sonra, nÿhayÿt ki, Marfinonun partiya vÿ komsomol tÿøkilatlarû möasirliyin geniø yoluna ÷ûxacaq, partiyamûzûn birinci imperialist dönya möharibÿsi vÿ Fevral inqilabûna hazûrlûq dþvröndÿki fÿaliyyÿtini þyrÿnÿ bilÿcÿkdilÿr. Marfino ÿmÿkdaølarûnûn xoøuna gÿlÿn bir dÿ o idi ki, möhazirÿ ö÷ön konspektlÿr tutmaq tÿlÿb olunmurdu (kim bunu etmiø di sÿ, nþvbÿti hÿftÿyÿ saxlaya bilÿrdi, kim etmÿmiødisÿ, bir hÿf tÿyÿ baøqalarûndan kþ÷örÿ bilÿrdi). Bir maraqlû cÿhÿt dÿ onda Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 823
idi ki, möhazirÿni sûravi tÿøviqat÷û deyil, vilayÿt par tiya komi- tÿsinin mÿruzÿ÷isi Raxmankul Øamsetdinov oxu ya caqdû. Nahar fasilÿsindÿn qabaq laboratoriyalarû gÿzÿn Ste pa nov hamûnû xÿbÿrdar edirdi ki, deyilÿnlÿrÿ gþrÿ, möha zi rÿ÷i ÷ox maraqlû oxuyur. (Möhazirÿ÷i ilÿ baülû bir mÿqam dan Stepa- novun þzönön dÿ xÿbÿri yox idi: Øamset di nov Mamu lo vun yaxûn dostu idi – Beriyanûn katibliyindÿ iølÿ yÿn Mamu lovun yox, o biri Mamulovun, onun doüma qar da øû nûn, hÿrbi zavo- dun nÿzdindÿki Xovrinsk döøÿrgÿ si nin rÿisi nin. Bu Mamu- lo vun Krasnaya Presnya yatab hÿbs xa na sûnda xösusi ola raq se÷il miø qûzlarla bir yerdÿ þzönö vÿ mÿc lis dost larûnû ÿylÿn- dirÿn sabiq moskvalû, indi isÿ hÿbs edil miø aktyor lar dan iba- rÿt øÿxsi tÿhkimli teatrû da vardû. Mos kva vilayÿt komi tÿ sin dÿ Øamsetdinova olan xösusi hþr mÿtin sÿbÿbi dÿ onun Mamu- lov larla yaxûnlûüû idi. Sada lanan sÿbÿblÿr isÿ möha zi rÿ ÷iyÿ qabaqcadan hazûrlan mûø mÿtnlÿri sþzbÿsþz oxu maq ÿvÿ zinÿ þz natiqlik mÿharÿtini nömayiø etdir mÿk cÿsarÿti verirdi.) Möhazirÿ ilÿ baülû ciddi xÿbÿrdarlûqlar edilmÿsinÿ, onun maraqlû olmasûna baxmayaraq, Marfino ÿmÿkdaølarû kþnöl- söz gÿlir, möxtÿlif bÿhanÿlÿrlÿ laboratoriyalarda lÿn gi mÿ yÿ ÷alûøûrdûlar. Hÿr yerdÿ bir azad ÿmÿkdaø qalmalû idi – dus- taq larû nÿzarÿtsiz qoya bilmÿzdilÿr! – vÿ Vakuum labo rato- ri ya sûnûn he÷ vaxt he÷ bir iø gþrmÿyÿn rÿisi tÿcili gþrölmÿli olan iølÿrin onun laboratoriyada olmasûnû tÿlÿb etdiyini deyÿ rÿk ÿmÿkdaølarû Tamara vÿ Klaranû möhazirÿyÿ gþn- dÿrdi. Roytmanûn Akustika laboratoriyasû özrÿ möavini dÿ belÿ etdi: þzö qaldû, Simo÷kanû isÿ möhazirÿni dinlÿmÿyÿ gþndÿrdi. Mayor Øikin dÿ gÿlmÿdi, lakin onun sirli fÿaliy- yÿtini partiyanûn þzö dÿ yoxlaya bilmÿzdi. Gÿlÿnlÿr dÿ ki, vaxtûnda gÿlmir, yalandan þzlÿrini tÿva- zþkar kimi gþstÿrmÿk istÿyÿrÿk, arxa sûralarû tuturdular. Ènstitutda iclas vÿ möhazirÿlÿr ö÷ön ayrûlmûø xösusi otaq var idi. Bura birdÿfÿlik ÷oxlu stul gÿtirmiø, onlarû payalarla bir-birinÿ bÿrkitmiø, elÿ birdÿfÿlik dÿ yerÿ mûxlamûødûlar. (Komendant bunu ona gþrÿ etmiødi ki, stullarû bötön obyekt
824 boyu daøûyûb daüûtmasûnlar.) Sûralar otaüûn þl÷ölÿrinin ki÷ik olmasû sÿbÿbindÿn sûx qoyulmuødu vÿ oturanlarûn dizlÿri qabaq cÿrgÿni birlÿødirÿn payaya dirÿnirdi. Buna gþrÿ dÿ hamû dan qabaq gÿlÿnlÿr þz sûralarûnû arxaya ÷ÿkmÿyÿ ÷alû- øûr dû lar ki, ayaqlarûna rahat olsun. Möxtÿlif sûralarda otur- muø cavan ÿmÿkdaølar arasûnda bu istÿk möxtÿlif zara fat- lara, gölöøÿ sÿbÿb olurdu. Stepanovun vÿ onun gþn dÿr diyi ÷aparlarûn sÿyi nÿticÿsindÿ yeddiyÿ iyirmi beø dÿqi qÿ iølÿ miø bötön sûralar, axûr ki, doldu, yalnûz bir-birinÿ mþhkÿm sûxûl- mûø ö÷öncö vÿ ikinci sûralarda artûq he÷ kÿs otura bilmÿzdi. – Yoldaølar! Yoldaølar! Bu biabûr÷û faktdûr! – gecikÿnlÿri tÿlÿsdirÿn Stepanovun eynÿklÿrinin qurüuøunu iøûldadû. – Siz vilayÿt partiya komitÿsinin möhazirÿ÷isini gþzlÿmÿyÿ mÿc- bur edirsiniz! (Möhazirÿ÷i þzönö nöfuzdan salmamaq ö÷ön Stepanovun kabinetindÿ gþzlÿyirdi.) Zala sonuncu Roytman girdi. Baøqa yer tapmayaraq – bötön yerlÿr yaøûl kitellÿr tÿrÿfindÿn tutulmuødu, onlarûn arasûnda adda-budda ala-bÿzÿk qadûn paltarlarû da gþzÿ dÿyirdi – o, birinci cÿrgÿyÿ ke÷di vÿ sol qûraqdan, dizlÿrini, az qala, rÿyasÿt heyÿtinin masasûna dirÿyÿrÿk oturdu. Sonra Stepanov Yakonovun dalûnca getdi – partiya özvö olmasa da, belÿ mÿsul möhazirÿdÿ iøtirak etmÿk onun ö÷ön vacib vÿ maraqlû idi. Yakonov divarûn dibi ilÿ irÿlilÿdi, iri gþvdÿsini hazûrda onun tabe÷iliyindÿ olan ÿmÿkdaølar yox, partiya- komsomol fÿallarû sayûlan adamlarûn yanûndan dartaraq apardû. Arxa sûralarda boø yer tapmayan Yakonov birinci sûraya ke÷di vÿ saü kÿnardan, Roytmanla yan-yana oturdu. Bundan sonra Stepanov möhazirÿ÷ini gÿtirdi. Möha zi- rÿ÷i enlikörÿk, cössÿli, sûx qara sa÷larû köl rÿngi alaraq ÷al- laø maüa baølamûø adam idi. Þzönö tamamilÿ sÿrbÿst apa- rûrdû, sanki, otaüa Stepanovla bir par÷ pivÿ i÷mÿyÿ gÿlmiødi. Hÿddindÿn artûq sadÿ, bÿzi yerlÿri ÿzilmiø a÷ûq boston kos- tyum geymiø, döyönö yumruq boyda ala-bÿzÿk qalstuk tax- mûødû. ßlindÿ nÿ bir dÿftÿr nÿ dÿ qeydlÿr vÿrÿqi yox idi. È÷ÿri girÿn kimi birbaøa mÿtlÿbÿ ke÷di. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 825
– Yoldaølar! Bizi ÿhatÿ edÿn dönyanûn nÿ olmasû hÿr birimizi maraqlandûrûr. Rÿyasÿt heyÿtinin qûrmûzû plakat bezi ilÿ þrtölmöø masasû östöndÿn iri gþvdÿsini zala tÿrÿf ÿyÿrÿk, susdu. Hamûya elÿ gÿldi ki, indicÿ, ikicÿ sþzlÿ bizi ÿhatÿ edÿn dönyanûn nÿ olduüunu deyÿcÿk. Lakin möhazirÿ÷i naøatûr spirti iylÿmiø kimi kÿskin tÿrzdÿ dikÿldi vÿ qÿzÿblÿ qûøqûrdû: – Bu suala bir ÷ox filosoflar cavab vermÿk istÿmiølÿr! Ancaq Marksdan ÿvvÿl bunu he÷ kÿs edÿ bilmÿdi! ×önki metafizika keyfiyyÿt dÿyiømÿlÿrini qÿbul etmir! ßlbÿttÿ, – iki barmaüû ilÿ cibindÿn qûzûl saatûnû ÷ûxartdû, – saat yarûm ÿrzindÿ bunu sizin ö÷ön iøûqlandûrmaq ÷ÿtindir, amma saatû cibinÿ qoydu, – mÿn ÷alûøaram. Þzönÿ möhazirÿ÷i masasûnûn tinindÿ özö zala tÿrÿf yer elÿmiø Stepanov onun sþzönö kÿsdi: – Vaxtû artûrmaq da olar. Biz ÷ox øad olarûq. Qûzlardan bir ne÷ÿsinin örÿyi döødö (onlar bu gön kino- ya tÿlÿsirdilÿr). Ancaq möhazirÿ÷i yanlara a÷ûlmûø ÿllÿrinin alicÿnab jesti ilÿ gþstÿrdi ki, onun da östöndÿ rÿislÿr durur. – Reqlament! – Stepanovu geri oturtdu. – Marksa vÿ Engelsÿ tÿbiÿtin vÿ cÿmiyyÿtin dözgön mÿnzÿrÿsini vermÿ- lÿrindÿ nÿ kþmÿk etmiødi? Onlar tÿrÿfindÿn dahiyanÿ iølÿnmiø, Lenin vÿ Stalin tÿrÿfindÿn inkiøaf etdirilmiø, dia- lek tik materializm adûnû almûø fÿlsÿfi sistem. Dialektik mate ria liz min ilk iri bþlmÿsi – materialist dialektikadûr. Mÿn onun ÿsas möddÿalarûnû qûsaca sÿciyyÿlÿndirÿcÿyÿm. Adÿ tÿn, Prus siya filosofu Hegele istinadla deyirlÿr ki, guya, dialek tika nûn ÿsas cizgilÿrini o tÿsvir etmiødir. Lakin bu ÿsla vÿ kþklö olaraq belÿ deyil, yoldaølar! Hegeldÿ dialektika baøû östÿ durmuødu, bu øöbhÿsizdir! Marks vÿ Engels onu ayaq östÿ qoydular, i÷indÿki rasional dÿni gþtördölÿr, idealist zir-zibili isÿ tulladûlar! Marksist dialektik metodu – bu döømÿndir! Èstÿnilÿn durüunluüun, metafizikanûn vÿ dini mþvhumatûn döømÿni! Dialektikada isÿ cÿmi dþrd
826 cÿhÿti qeyd edirik. Birinci cÿhÿt, bu... qarøûlûqlû ÿlaqÿdir! Bir-birindÿn tÿcrid olunmuø ÿøyalar topasû yox, qarøûlûqlû ÿlaqÿ. Tÿbiÿt vÿ cÿmiyyÿt – bu, sizÿ daha aydûn olmasû ö÷ön, mebel maüazasû deyil. Orada hÿr øey qoyulub, hÿr øey yûüûlûb, amma qarøûlûqlû ÿlaqÿ yoxdur. Tÿbiÿtdÿ isÿ hÿr øey ÿlaqÿlidir, hÿr øey ÿlaqÿlidir, siz bunu yadda saxlayûn, bu, sizÿ elmi tÿdqiqatlarûnûzda ÷ox kþmÿk edÿcÿk! Vaxtlarûna qÿnaÿt etmÿyib on dÿqiqÿ tez gÿlib arxa sûra- larda oturanlar daha sÿrfÿli vÿziyyÿtdÿ idilÿr. Eynÿklÿrini cid diyyÿtlÿ iøûldadan Stepanov arxa sûralarû gþrÿ bilmirdi. Orada isÿ qvardiya÷û kimi øax qamÿtli leytenant mÿktub yazûb Akustika laboratoriyasûnda iølÿyÿn, tönd rÿngli donu- nun östöndÿn qûrmûzû rÿngdÿ xarici kofta geymiø tatar qûzû (o da leytenant idi) Tone÷kaya þtördö. Mÿktubu dizlÿri östön dÿ a÷an Tonya qabaüûnda oturanûn körÿyi arxasûnda giz lÿndi. Onun qara kÿkili alnûndan sallandû vÿ bu da qûzû daha cazi bÿ dar etdi. Mÿktubu oxuyan kimi bir az qûzardû vÿ qon øu la rûn dan karandaø vÿ ya avtoqÿlÿm soruømaüa baøladû. – ...misallarûn sayûnû artûrmaq da olar... Dialektikanûn ikinci cÿhÿti hÿr øeyin hÿrÿkÿtdÿ olmasûdûr. Hÿr øey hÿrÿkÿt edir, sökunÿt yoxdur vÿ he÷ vaxt olmayûb, bu faktdûr! Elm dÿ hÿr øeyi hÿrÿkÿtdÿ, inkiøafda þyrÿnmÿlidir, lakin bu zaman mþhkÿm yadda saxlamaq lazûmdûr ki, bu, qapalû ÷evrÿ i÷in- dÿ baø verÿn hÿrÿkÿt deyil, ÿks halda möasir yöksÿk hÿyat yarana bilmÿzdi. Hÿrÿkÿt vintvarû pillÿkÿn özrÿ gedir, bunu söbut etmÿyÿ ehtiyac yoxdur, daim yuxarû, yuxarû, bax belÿ... ßlinin sÿrbÿst yellÿnmÿyi ilÿ bunun necÿ baø verdiyini gþs tÿrdi. Möhazirÿ÷i nÿ sþz se÷imindÿ, nÿ dÿ bÿdÿn hÿrÿ kÿt- lÿ rindÿ ÷ÿtinlik ÷ÿkmirdi. Sÿdarÿtdÿki artûq stullarûn hÿrÿ sini bir yana ataraq masanûn ÿtrafûnda þzönÿ ö÷ kvadrat metrÿ qÿdÿr yer boøaltmûødû vÿ rahatca gÿziøir, yerindÿ sayûr, aüûr ÷ÿkisi altûnda cûrûldayan stulun sþykÿnÿcÿyindÿn tutub yel- lÿnirdi. “Øöbhÿsizdir” vÿ “söbuta ehtiyacû yoxdur” sþzlÿrini xösusilÿ bÿrkdÿn, sanki, kapitan kþrpösöndÿ durub qiyamû yatûrûrmûø kimi qÿtiyyÿtlÿ deyirdi – þzö dÿ bu sþzlÿri tÿsa döfi Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 827
yerlÿrdÿ deyil, onlarsûz da bitkin olan söbutlar silsilÿsini daha da mþhkÿmlÿndirmÿk lazûm gÿlÿndÿ iølÿdirdi. – Dialektikanûn ö÷öncö cÿhÿti kÿmiyyÿtin keyfiyyÿtÿ ke÷ mÿsidir. Bu vacib cÿhÿt bizÿ inkiøafûn nÿ demÿk oldu- üunu baøa döømÿyÿ kþmÿk edir. Burada hÿr øeydÿn ÿvvÿl Dar vini misal gþstÿrmÿk lazûmdûr. Engels bu cÿhÿti elmdÿn misal lar gÿtirmÿklÿ izah edir. Suyu gþtörön, lap elÿ bu qra fin dÿki suyu, temperatur on sÿkkiz dÿrÿcÿdir, sadÿcÿ, sudur. Buyu rub isidÿ bilÿrsiniz. Otuz dÿrÿcÿyÿ qÿdÿr isidin, yenÿ su olaraq qalacaq. Onu sÿksÿn dÿrÿcÿyÿ qÿdÿr qûz- dûrûn, yenÿ dÿ adi su olaraq qalacaq. Bÿs yöz dÿrÿcÿyÿ qÿdÿr qûz dûr saq? Onda nÿ olacaq? Buxar! Möhazirÿ÷i bunu elÿ qalibanÿ bir sÿslÿ dedi ki, zalda oturanlarûn ÷oxu diksindi. – Buxar! Suyu buza da ÷evirmÿk olar! Nÿ alûnûr? Kÿmiy- yÿtin keyfiyyÿtÿ ke÷mÿsi! Engelsin “Tÿbiÿtin dialektikasû”nû oxuyun, orada sizin göndÿlik ÷ÿtinliklÿrinizi iøûqlandûra bilÿ- cÿk ÷oxlu baøqa misallar da verilir. Baxûn, indi deyirlÿr: bizim sovet elmimiz ona nail olmuødur ki, havanû da maye halûna sala bilirik. Bÿs niyÿ yöz il bundan ÿvvÿl belÿ øey insanlarûn aülûna gÿlmÿyib!? Ona gþrÿ ki, kÿmiyyÿtin keyfiyyÿtÿ ke÷- mÿsi qanununu bilmirdilÿr! Hÿr øeydÿ belÿdir, yoldaølar! Cÿmiy yÿtin inkiøafû ilÿ baülû misallar da gÿtirÿcÿyÿm... Èstÿnilÿn möhazirÿ÷idÿn dÿ ÿvvÿl vÿ he÷ bir möhazirÿ÷i olmadan da Roytman bilirdi ki, diamat alimÿ hava vÿ su kimi lazûmdûr, diamatsûz hÿyat hadisÿlÿrindÿn baø a÷maq olmaz. Ancaq iclaslarda, seminarlarda, bugönkö kimi möha zi rÿ- lÿr dÿ oturanda beyninin yavaø-yavaø ÷evrilÿrÿk kþn dÿ lÿn dayan dûüûnû fiziki olaraq hiss edirdi. ßqli möqa vi mÿti gþs- tÿr mÿ sinÿ baxmayaraq, ÿldÿn döømöø adam yuxu ya gedÿn kimi, tÿdricÿn dumanlû bir dþvrÿyÿ döøördö. Silkÿ lÿn mÿk istÿ yirdi. O, ato mun quruluøu ilÿ, dalüa mexanikasû ilÿ baülû hey rÿ ta miz misallar gÿtirÿ bilÿrdi. Ancaq he÷ vaxt þzöndÿ vilayÿt komitÿsindÿn gÿlmiø yoldaøûn sþzönö kÿsmÿyÿ vÿ ya ona aüûl þyrÿtmÿyÿ göc tapa bilmÿzdi. Badama oxøar gþzlÿri
828 ilÿ anastiqmatik eynÿklÿri arxasûndan baøû yaxûnlûüûnda ÿl-qol atan möhazirÿ÷iyÿ eyhamla baxûrdû. Möhazirÿ÷inin sÿsi guruldayûrdû: – Belÿliklÿ, kÿmiyyÿtdÿn keyfiyyÿtÿ ke÷id partlayûø øÿk- lindÿ ola bilÿr, amma tÿkamöl yolu ilÿ dÿ baø verÿ bilÿr, bu faktdûr! Ènkiøaf zamanû partlayûø he÷ dÿ hÿmiøÿ zÿruri deyil. Bizim sosialist cÿmiyyÿtimiz he÷ bir partlayûø olmadan inki øaf etmiødir vÿ edÿcÿkdir, bu øöbhÿsizdir! Lakin sosial- reneqatlar, sosial-satqûnlar, hÿr cör saü÷û sosialistlÿr xalqû aldadûrlar. Deyirlÿr ki, kapitalizmdÿn sosializmÿ dÿ part la- yûø sûz ke÷mÿk olar. Necÿ yÿni partlayûøsûz?! Demÿli, inqi lab olmadan? Dþvlÿt maøûnû sûndûrûlmadan? Parlament yolu ilÿ? Qoy bu naüûllarûnû kþrpÿ uøaqlara danûøsûnlar, yaølû mark- sist lÿrÿ yox! Lenin bizÿ þyrÿtmiødir vÿ dahi nÿzÿ riy yÿ÷i yol- daø Stalin dÿ þyrÿdir ki, silahlû möbarizÿ olmadan bur jua- ziya hakimiyyÿtdÿn ÿl ÷ÿkmÿyÿcÿk!! Baøûnû geri atanda pûrtlaøûq sa÷larû titrÿyirdi. Möhazi- rÿ÷i gþy haøiyÿli iri dÿsmalû ilÿ burnunu sildi, saatûna baxdû, vaxta sûüûøa bilmÿdiyi ö÷ön ÷iyinlÿrini ÷ÿkdi, sonra saatû qula üûna yaxûnlaødûrdû. – Dialektikanûn dþrdöncö cÿhÿti, – elÿ qûøqûrdû ki, bÿzi lÿri yenÿ diksindi, – bu... bunlar... ziddiyyÿtlÿrdir! ßksliklÿrdir! Þlöb gedÿn vÿ yeni yaranan, mÿnfi vÿ mösbÿt! Bunlar hÿr yerdÿdir, yoldaølar, bu, sirr deyil! Elmi misallar da gÿtirmÿk olar, buyurun, elektrik! ßgÿr øöøÿni ipÿyÿ sörtsÿn, mösbÿt olacaq, ÿgÿr qаtranû xÿzÿ sörtsÿn, mÿnfi alûnacaq! Ancaq onlarûn vÿhdÿti, sintezi sÿnayemizÿ enerji verir. Misal ö÷ön uzaüa getmÿk lazûm deyil, yoldaølar, onlar hÿr yerdÿ vÿ hÿr yanda var: isti mösbÿtdir, soyuq isÿ mÿnfidir, ictimai hÿyatda da biz mösbÿt vÿ mÿnfi arasûndakû bu barûømaz mönaqiøÿ ilÿ rastlaøûrûq. Gþrdöyönöz kimi, diamat elm sahÿlÿrinin nail olduüu ÿn yaxøû nÿ varsa, þzönÿ hopdurub. Marksizm banilÿrinin aøkarladûqlarû inkiøafûn daxili ziddiyyÿtlÿri tÿk cÿ cansûz tÿbiÿtdÿ tÿzahör etmir, hÿm dÿ ibtidai icma qurulu- øun dan baølayaraq, gþzömözön þnöndÿ ÷örömÿkdÿ olan Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 829
impe ria lizmÿ kimi bötön formasiyalarûn hÿrÿkÿtverici qöv- vÿsi olmuø dur! Vÿ yalnûz bizim sinifsiz cÿmiyyÿtimizdÿ hÿrÿ- kÿt verici qövvÿ, øöbhÿsiz ki, daxili ziddiyyÿtlÿr yox, øÿxsiy- yÿtlÿrÿ fÿrq qoymadan tÿnqid vÿ þzönötÿnqiddir! Möhazirÿ÷i ÿsnÿdi vÿ aüzûnû vaxtûnda baülaya bilmÿdi. Birdÿn tutuldu, sifÿtindÿ øaquli qûrûølar yarandû, aøaüû ÷ÿnÿsi göclÿ qarøûsû alûnan konvulsiya i÷indÿ titrÿdi. Artûq hÿd din- dÿn artûq yorüun bir tonla ayaq östÿ durub danûømaq istÿdi: – Buxarin kimi möxalifÿt÷ilÿr vÿ tÿslim÷ilÿr hÿyasûz ca- sûna iftiralar yayûrdûlar ki, guya, bizdÿ sinfi ziddiyyÿtlÿr mþv- cuddur, lakin... Yorüunluq onu yûxdû, o, gþzlÿrini dþydö, stula ÷þkdö vÿ tamamilÿ ÿzgin bir sÿslÿ cömlÿsini bitirdi: – ...lakin bizim Mÿrkÿzi Komitÿ onlara sarsûdûcû cavab verdi. Möhazirÿnin orta hissÿsini bötþvlökdÿ belÿ oxudu. Gþrönördö ki, onu gþzlÿnilmÿdÿn ya daxili bir azar yaxa la- mûødû, ya da bu lÿnÿtÿgÿlmiø saat yarûmûn nÿ vaxtsa qurta- racaüûna ömidini itirmiødi. Möhazirÿ÷i dÿfndÿ danûøûrmûø kimi pû÷ûltû ilÿ, sanki, bötön hÿr øey onun vÿ dinlÿyicilÿrinin ÿleyhinÿ imiø kimi danûøûrdû. O, sanki, cÿngÿlliklÿrdÿ dolaøûr vÿ he÷ bir ÷ûxûø yolu gþrmördö: – Yalnûz materiya mötlÿqdir, elmin bötön qanunlarû isÿ nisbidir... Yalnûz materiya mötlÿqdir, materiyanûn hÿr bir qeyri-tipik nþvö nisbidir... materiyadan baøqa mötlÿq olan he÷ nÿ yoxdur. Hÿrÿkÿt isÿ onun ÿbÿdi atributudur... hÿrÿkÿt mötlÿqdir, sökunÿt nisbidir... Mötlÿq hÿqiqÿtlÿr yoxdur, istÿnilÿn hÿqiqÿt nisbidir... Gþzÿllik anlayûøû nisbidir... Xeyir vÿ øÿr anlayûølarû nisbidir... Stepanovun möhazirÿyÿ qulaq asûb-asmadûüû mÿlum deyildi, lakin onun gþrönöøö ke÷irilÿn tÿdbirin siyasi vacib- liyini dÿrk etmÿyindÿn, bu cör bþyök mÿdÿni hadisÿnin mÿhz Marfino divarlarû arasûnda ger÷ÿklÿømÿsinin ÿhÿmiy- yÿtindÿn doüan qörurdan xÿbÿr verirdi.
830 Yakonov vÿ Roytman möhazirÿ÷iyÿ mÿcburÿn qulaq asûr- dûlar, ÷önki yaxûn oturmuødular. Dþrdöncö sûrada yanaq larû qûzarmûø eponj 1 donlu bir qûz da qabaüa ÿyilÿrÿk deyi lÿn lÿrÿ qulaq asûrdû. Qûzda möhazirÿ÷iyÿ sual vermÿk istÿyi yaran- mûødû, amma ondan nÿ soruøacaüûnû he÷ cör möÿy yÿn lÿø- dirÿ bilmirdi. Bir dÿ ensiz uzun baøû oturanlarûn mundir sûxlûüûn- dan yuxarû ÷ûxmûø Klûka÷ov möhazirÿ÷iyÿ diqqÿtlÿ baxûrdû. Lakin o da qulaq asmûrdû: onun þzö siyasi dÿrslÿr apa rûrdû vÿ bun dan da yaxøû möhazirÿ oxuya bilÿrdi, bugön kö möha- zirÿ nin dÿ hansû tÿlimati materiallar ÿsasûnda hazûr lan dûüûnû ÷ox yaxøû bilirdi. Klûka÷ov, sadÿcÿ, darûxdûüûndan möha- zirÿ ÷iyÿ diqqÿt kÿsilmiødi, – ÿvvÿlcÿ onun ayda nÿ qÿdÿr ala bilÿ cÿyini gþtör-qoy etdi, sonra isÿ möhazirÿ÷inin yaøûnû vÿ hÿyat tÿrzini möÿyyÿnlÿødirmÿyÿ ÷alûødû. Möha zirÿ- ÷ini qûrxa yaxûn yaøû ola bilÿrdi, amma sifÿtinin köl rÿngi almasû, qûrûø-qûrûø olmasû, burnunun øiøib qûzarmasû ÿllidÿn dÿ o yana aparûr vÿ ya deyirdi ki, bu adam hÿyatdan ÷ox øey gþtörör vÿ hÿyat da ondan þz qisasûnû alûr. Bötön qalanlarû aøkar qulaq asmûrdûlar: Tonya vÿ hön- dörboy leytenant artûq dþrd bloknot vÿrÿqini yazûb dol dur- muø dular, daha bir leytenant isÿ Tamara ilÿ maraqlû oyun oyna yûrdû: ÿvvÿlcÿ onun bir barmaüûndan, sonra daha bir bar ma üûndan tutur, belÿcÿ bötön ÿlini ovcunun i÷inÿ salûrdû, qûz da o biri ÿli ilÿ leytenantûn qolunu øappûldadûr vÿ þz pÿn- cÿsini dartûb onun ÿlindÿn ÷ûxarûrdû. Sonra hÿr øey tÿzÿdÿn baø la yûrdû. Oyun onlarû mþhkÿm cÿzb etmiødi, ancaq Stepa- no vun gþrÿ bilÿcÿyi özlÿrindÿ mÿktÿbli hiylÿgÿrliyi ilÿ ciddi ifa dÿni qoruyub saxlaya bilmiødilÿr. 4-cö qrupun rÿisi (yenÿ dÿ Ste pa nov dan gizli, dizlÿri östöndÿ) 1-ci qrupun rÿisinÿ artûq iølÿyÿn sxeminÿ hansû ÿlavÿni etmÿk istÿdiyini yazûrdû. Amma onlarûn hamûsûna qûrûq-qûrûq da olsa möha zirÿ- ÷inin sÿsi gÿlib ÷atûrdû, – birrÿngli parlaq mavi don geymiø Klara Makarûqina isÿ qabaüûndakû stulun sþykÿnÿcÿyinÿ 1 Eponj – par÷a nþvц Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 831
dirsÿklÿnmiødi vÿ özönö ÿllÿri arasûnda gizlÿtmiødi. Otaqda baø verÿn hÿr øeyÿ qarøû kar vÿ kor oturmuødu, mþhkÿm sûxûlmûø gþz qapaqlarûnûn tÿsiri altûnda yaranmûø qara-qûr- mûzû duman i÷indÿ dolaøûrdû. Ruskanûn dönÿnki þpöøöndÿn sonra onu sevinc, ÷aøqûnlûq vÿ kÿdÿr hissi tÿrk etmirdi. Hÿr øey hÿlledilmÿz dÿrÿcÿdÿ qarûømûødû. Onun hÿyatûnda Erik niyÿ olmuødu? Onu nÿzÿrÿ almamaq olardûmû? Èndi Rus kanû necÿ gþz lÿ mÿ mÿk olardû? Onunla bir qrupda qal maq, baxûø- larûna rast gÿlmÿk, yenidÿn vÿ yenidÿn onunla danûø maq necÿ möm kön ola bilÿrdi? Bÿlkÿ, baøqa qrupa ke÷ sin? Möhÿn dis- polkovnik Rostislavûn þzönö baøqa yerÿ ke÷ir mÿyÿ hazûr- laø mûr dûmû? Èki saat bundan ÿvvÿl Ruskanû ÷aüûr mûødû, hÿlÿ indiyÿ kimi qayûtmayûb. Onun siyasi dÿrsÿ kimi qayût ma maüû Klara ö÷ön rahat idi, möhazirÿyÿ dÿ hÿvÿslÿ qa÷ûb gÿl miødi ki, gþröøö mövÿqqÿti dÿ olsa tÿxirÿ salsûn. Lakin bu axøam onlarûn qarøûlûqlû izahatlarû qa÷ûlmaz olacaqdû. Otaq dan ÷ûxar kÿn geri dþndö vÿ ona dþzölmÿz iradla baxdû. Dönÿn vÿd vermÿk, bu gön isÿ... Doürudan da, bu, yaramazlûq kimi gþrön mÿli idi. (O bilmirdi ki, hÿyatda daha he÷ vaxt gþröø- mÿyÿ cÿk lÿr: Ruska hÿbs olunub vÿ hÿbsxana qÿrargahûnda yer lÿøÿn balaca dar boksa aparûlûb. Vakuum laboratoriya- sûnda isÿ elÿ bu dÿqiqÿlÿrdÿ mayor Øikin laboratoriya rÿisi nin möøa hidÿsi altûnda Ruskanûn masasûnû sûndûrûb axtarûrdû.) Möhazirÿ÷inin qövvÿsi tÿkrar yerinÿ gÿldi. O canlandû, ayaüa durdu, iri yumruüunu yellÿdÿrÿk, Aristotelin vÿ mark sizmin tÿzyiqi qarøûsûnda ÷þköb getmiø orta ÿsrlÿr sxo- las tikasûnûn tþrÿmÿsi olan formal mÿntiqi asanlûqla dar ma- da üûn etmÿyÿ baøladû. ßn yeni amerikan jurnallarû mÿhz Marfinoya gÿlirdi, bu yaxûnlarda isÿ bötön Akustika laboratoriyasû ö÷ön Rubin yeni elm olan kibernetika haqqûnda mÿqalÿni tÿrcömÿ etmiødi vÿ Roytmandan ÿlavÿ daha bir ne÷ÿ zabit onu oxu- muødu. Bu elm bötþvlökdÿ ÷oxdan sþyölöb-dþyölÿn formal mÿntiqÿ ÿsaslanûrdû: “bÿli” – bÿli, “xeyr” – xeyr, ö÷öncö variant ola da bilmÿzdi. Con Bulun “Èkirÿqÿmli cÿbr”i dÿ
832 “Kom mu nist manifesti” ilÿ eyni ildÿ ÷ûxmûødû, lakin he÷ kÿs ona fikir ver mÿmiødi. – Dialektik materializmin ikinci bþyök bþlmÿsi isÿ fÿl sÿfi materializmdir, – möhazirÿ÷inin sÿsi guruldayûrdû. – Mate- ria lizm Platonun ÿsasûnû qoyduüu, sonralar isÿ yepis kop Berklinin, Maxûn, Avenariusun, Yuøkevi÷in vÿ Valen ti no- vun tipik tÿmsil÷ilÿri olduüu mörtÿce idealizm fÿlsÿ fÿsi ilÿ möbarizÿdÿ formalaømûødûr. Yakonov bÿrkdÿn ufuldadû, hamû dþnöb ona baxdû. Bu zaman o; özönö turøutdu, bþyrönö tutdu. Zalda oturanlardan tÿkcÿ Roytmanla fikirlÿrini bþlöøÿ bilÿrdi, lakin mÿhz onunla bunu etmÿk istÿmirdi. Ona gþrÿ dÿ özönÿ möti-diqqÿtli ifadÿ verib oturmuødu. Yalvar-yaxarla aldûüû sonuncu ayûnû da belÿ øeylÿrÿ hÿsr etmÿli olurdu!.. – Söbut etmÿyÿ ehtiyac yoxdur ki, materiya bötön var lû- üûn substansiyasûdûr! – möhazirÿ÷i davam edirdi. – Mate riya mÿhv olmur, bu øöbhÿsizdir! Vÿ bunu elmi yolla söbu ta yetir- mÿk mömköndör. Mÿsÿlÿn, torpaüa dÿn atûrûq, o itmir ki? Yox! O, bitkiyÿ ÷evrilir, onlarla belÿ dÿnÿ. Su var idi – gönÿø onu buxarlandûrdû. Bu nÿ demÿkdir? Su yoxa ÷ûxdû? ßlbÿttÿ, yox!! Su buluda, buxara ÷evrildi! Bax, belÿ! Yalnûz burjua- ziyanûn rÿzil nþkÿri, keøiølÿrin diplomlu qulu fizik Osvald materiyanûn yoxa ÷ûxmasûnû demÿyÿ þzöndÿ hÿyasûzlûq tapdû. Bu gölmÿlidir, kimÿ deyirsÿn, de! Dahi Lenin þz þlmÿz ÿsÿri “Materializm vÿ empiriokritisizm”dÿ qabaqcûl dön ya- gþröøönö ÿldÿ rÿhbÿr tutaraq Osvaldû tÿkzib etdi vÿ onu bir köncÿ elÿ qûsnadû ki, he÷ bir ÷ûxûø yolu qalmadû! Yakonov fikirlÿødi: belÿ möhazirÿ÷ilÿrdÿn yöz nÿfÿrini basasan bu zala, bu sûx dözölmöø stullarûn östönÿ, onlara Eynøteyn dösturundan möhazirÿ oxuyasan, þzö dÿ kötbe yin- lÿri, he÷ olmasa, hÿr saniyÿdÿ dþrd milyon ton gönÿø mad- dÿ sinin necÿ olduüunu dÿrk edÿnÿ kimi naharsûz qoyasan! Onun þzönö naharsûz qoymuødular. Acûndan baüûr saq- larû dartûlûrdû. Bircÿ ömidlÿ þzönÿ toxtaqlûq verirdi – yÿqin, tez buraxacaqlar. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 833
Hamû da buna ömid edirdi, ÷önki evlÿrindÿn tramvay- larla, avtobuslarla, elektrik qatarlarû ilÿ kimi saat sÿkkizdÿ, kimi isÿ sÿhÿr saat yeddidÿ ÷ûxmûødûlar, indi isÿ evÿ onun yarûsûndan tez qayûdacaqlarûnû göman etmirdilÿr. Onlarûn hamûsûndan daha bþyök gÿrginliklÿ möhazirÿ- nin sonunu Simo÷ka gþzlÿyirdi, baxmayaraq ki, o, nþvbÿdÿ qalmalû idi vÿ ona evÿ tÿlÿsmÿk lazûm deyildi. Qorxu vÿ gþz- lÿmÿ ilÿ baülû hÿyÿcan qaynar dalüa kimi baøûna tÿrÿf qal- xûrdû, øampan i÷miø kimi ayaqlarû yer tutmurdu. Bu gön axû onun Qlebÿ tÿyin etdiyi hÿmin o bazar ertÿsi axøamû idi. Èmkan verÿ bilmÿzdi ki, hÿyatûnûn bu cör tÿntÿnÿli bir anû tÿlÿsik, þtÿri olsun, mÿhz bu sÿbÿbdÿn dÿ øÿnbÿ gönö þzö nö hazûr hiss etmÿmiødi. Dönÿn bötön gönö vÿ bu gön dÿ gönön yarû- sûnû bþyök bir bayram ÿrÿfÿsindÿ imiø kimi ke÷ir miødi. Dÿr- zinin yanûnda oturub onu tÿlÿsdirmiødi ki, tÿzÿ, Simo÷ kaya ÷ox yaraøan donunu tikib qurtarsûn. Dÿmir van nanû darûsqal mÿnzildÿ birtÿhÿr yerlÿødirÿrÿk diqqÿtlÿ yuyun muødu. Gecÿ yatmazdan ÿvvÿl sa÷larûnû burmuø, sÿhÿr isÿ göz gö nön qaba- üûnda onlarû daramûø, þzönö inan dûr ma üa ÷alûø mûødû ki, bÿzi hallarda baøûnû dþndÿrÿrkÿn lap qÿøÿng gþrönör. O, Nerjini göndöz saat ö÷dÿ, naharadan dÿrhal sonra gþrmÿli idi, amma Qleb dustaqlar ö÷ön qaydalarû a÷ûq øÿkil- dÿ pozaraq (buna gþrÿ onu danlamaq lazûmdûr! Gÿrÿk þzönö qoru sun!), naharadan gec qayûtdû. Bu arada Simo÷kanû cihaz larû vÿ detallarû siyahûya almaq vÿ qÿbul etmÿk ö÷ön baøqa qrupa gþndÿrdilÿr. Akustika laboratoriyasûna qayû- dan da artûq saat altûya qalmûødû. Qlebin masasûnûn östö jur- nal vÿ qovluqlarla dolu olsa da, lampasû yansa da, þzö yenÿ yox idi. Belÿcÿ, Qlebi gþrmÿdÿn vÿ dÿhøÿtli yenilikdÿn – bir illik fasilÿdÿn sonra onun dönÿn gþzlÿnilmÿdÿn arvadû ilÿ gþröødÿ olmasûndan xÿbÿrsiz möhazirÿyÿ getdi. Èndi dÿ yanaqlarû qûzarmûø halda, ÿynindÿ yeni don möha zirÿdÿ oturmuødu vÿ qorxu i÷indÿ bþyök elektrik saa tû nûn ÿqrÿblÿrini izlÿyirdi. Saat doqquza iølÿmiø onlar Qleblÿ tÿk qalmalû idilÿr... Balacaboy, dar cÿrgÿlÿrin arasûna
834 asanlûqla yerlÿøÿ bilmiø Simo÷ka qonøularûnûn arxasûndan he÷ gþrönmördö, uzaqdan onun stulu boø gþrönördö. Möhazirÿ÷inin danûøûq tempi orkestrdÿ son taktlardan ÿvvÿl valsûn vÿ ya da polkanûn tezlÿødiyi kimi hiss olunacaq dÿrÿcÿdÿ tezlÿødi. Dinlÿyicilÿrin baølarû östöndÿ bir-birini ÿvÿzlÿyÿrÿk, tÿlÿsiklikdÿn möhazirÿ÷inin aüzûnûn kþpöyönÿ qarûøaraq, mödrik fikirlÿr sözördö: – Nÿzÿriyyÿ maddi qövvÿyÿ ÷evrilir... materializmin ö÷ cÿhÿti... Èstehsalûn iki þzÿlliyi... istehsalat mönasibÿtlÿrinin beø nþvö... Proletar diktaturasû olmadan sosializmÿ ke÷id möm kön deyil... Azadlûq sÿltÿnÿtinÿ sû÷rayûø... Burjua sosio- loq larû bötön bunlarû ÷ox yaxøû baøa döøörlÿr... Marksizm- leni niz min göcö vÿ hÿyatiliyi... Yoldaø Stalin dialektik mate- ria lizmi yeni, daha yöksÿk pillÿyÿ qaldûrdû!.. Bþyök Vÿtÿn möha ri bÿ sin dÿ qÿlÿbÿ... Ruhlandûrûcû nÿticÿlÿr... Hödudsuz pers pek tivlÿr... Bizim dahiyanÿ-mödrik... bizim bþyök... bizim sevimli... Artûq alqûølar altûnda cib saatûna baxdû. Sÿkkizÿ iyirmi beø dÿqiqÿ qalmûødû. Vaxta bir az qalûrdû. – Bÿlkÿ, sualû olan var? – möhazirÿ÷i hÿdÿlÿyirmiø kimi soruødu.
– Bÿli, ÿgÿr mömkönsÿ... – dþrdöncö sûradakû eponj donlu qûz pþrtdö, ayaüa durdu, hamûnûn ona baxmasûndan vÿ ona qulaq asmasûndan hÿyÿcanlanaraq, soruødu: – Siz deyirsiniz ki, burjua sosioloqlarû bötön bunlarû baøa döøörlÿr. Doürudan da, hÿr øey aydûn vÿ inandûrûcûdûr... Bÿs onlar kitablarûnda niyÿ ÿksinÿ yazûrlar? Demÿli, bilÿrÿk- dÿn insanlarû aldadûrlar? – Ona gþrÿ ki, baøqa cör demÿk onlara sÿrf etmir! Buna gþrÿ bþyök pullar alûrlar! Onlarû möstÿmlÿkÿlÿrdÿn sor- duq larû bþyök gÿlirlÿr hesabûna satûn alûrlar! Onlarûn tÿlimi praq ma tizm adlanûr, rus dilinÿ tÿrcömÿdÿ bu nÿ demÿk dir: nÿ sÿr fÿ li dirsÿ, o da qanunauyüundur. Onlarûn hamûsû yalan- ÷û dûr lar, siyasi fahiøÿdirlÿr! – Hamûsû-hamûsû? – sÿsi naziklÿømiø qûz dÿhøÿtÿ gÿldi. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 835
– Bir nÿfÿr kimi hamûsû!! – möhazirÿ÷i pûrtlaøûq, ÷allaøan baøûnû tÿrpÿdÿrÿk, ÿminliklÿ sþzönö bitirdi. Yüklə 6,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|