AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ sumqayit döVLƏt unġversġtetġ amea-nın NƏSĠMĠ adina dġLÇĠLĠK Ġnstġtutu

 
 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
9 
 
 
ИЗ ОПЫТА ЛИНГВОДИДАКТИЧЕСКОГО ОПИСАНИЯ ИНОСТРАННОГО ЯЗЫКА 
Мамедов Р.С. 
Сумгаитский государственный университет 
 
«Я хочу, чтобы наша молодежь читала Шекспира на английском,  
              Пушкина на русском, Низами на азербайджанском языке» 
Гейдар Алиев 
 
Владение иностранным языком сегодня – в условиях глобализации во всех сферах обществен-
ной жизни – становится почти такой же необходимостью, как и владение родным языком. Однако, в 
отличие  от  родного  языка,  которым  человек  овладевает  еще  в  детстве  и  без  видимых  со  стороны 
особых, специально организованных усилий, овладение иностранным языком происходит, как прави-
ло,  в  более  или  менее  зрелом  возрасте,  –  в  годы  обучения  в  школе,  а  то  и,  чаще  всего,  в  вузе,  и, 
конечно  же,  требует  немалых  умственных  и  иных  усилий  как  со  стороны  обучающегося,  так  и  со 
стороны обучаемых. 
Вовсе  несложные  расчеты  показывают,  что  ребенок  в  течение  первых  трех  лет  своей  жизни, 
когда  происходит  в  основном  овладение  им  своим  родным  языком,  он  оказывается  погруженным 
круглосуточно – наяву и во сне – в языковую среду и слышит речь окружающих его родных и близ-
ких ему людей в течение 36 месяцев, 1095 дней, 26 280 часов, 1 576 800 минут. В средней школе и в 
вузе  в  общей  сложности  на  изучение  иностранного  языка  отводится  в  учебных  планах  максимум 
1400-1500 часов аудиторного времени и столько же для самостоятельной подготовки, что составляет 
чуть более 10 %  времени, которое тратится ребенком на овладение родным языком. Увеличить коли-
чество аудиторного, а также и внеаудиторного времени, конечно же, не представляется возможным. 
Его  просто  нет.  Отсюда  необходимость  поиска  других  путей  и  способов,  позволяющих  увеличить 
эффективность обучения иностранному языку в учебное (и внеучебное) время.    
Многолетнее  скрупулезное  изучение  соответствующей  лингвистической,  психолого-
педагогической,  методической  и  другой  смежной  научной  литературы,  а  также  собственный  опыт 
преподавания  русского  языка  как  иностранного  в  течение  почти  сорока  пяти  лет  позволяют  нам 
утвердить,  что  эффективность  работы  увеличивается  в  разы,  если  пользоваться  данными лингводи-
дактического описания языка при обучении иностранному языку.   
Небольшой опыт лингводидактического описания языка изложен нами в учебном пособии для 
студентов  азербайджанского  сектора  университетов  «Русский  язык.  Согласование  в  роде  и  числе» 
(Сумгаит, 2016).  
Учебное  пособие  содержит  систематизированный  теоретический  и  практический  языковой 
материал  для  освоения  студентами  азербайджанского  сектора  университетов  одной  из  наиболее 
специфической морфолого-синтаксической категории русского языка – правил синтаксической связи 
согласование на уровне словосочетания и простого предложения.  
Пособие открывается Таблицей 1 «Согласование в роде и числе», где наглядно показано, какие 
лексико-грамматические  группы  слов  связаны  синтаксической  связью  согласование  с  именами 
существительными: это, прежде всего, имена (имя прилагательное, имя числительное, местоимение) 
и  некоторые  формы  глагола  (прошедшее  время,  сослагательное  и  повелительное  наклонения, 
причастие). В таблице отражено также расположение слов в составе определительных словосочета-
ний с главным компонентом имя существительное.  
Принцип  построения  Таблицы2,  озаглавленной  «Род  имен  существительных»,  достаточно 
прост: она состоит из 12 строк; в каждой строке даны  имена существительные,  от  которых ставится 
вопрос  к  зависимому  от  них  слову;  в  первых  четырех  строках  расположены  имена,  род  которых 
определяется  только  формально,  опираясь  на  окончание,    и  однозначно  (семинар,  музей  –  какой?, 
наука, лекция  – какая?, слово, занятие – какое? и время – какое?);  в следующих восьми строках 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
10 
 
 
расположены слова, для определения грамматического рода которых недостаточен только формаль-
ный  критерий,  приходится  оперировать  еще  какими-то  дополнительными  характеристиками 
(например: дядя – мужской род, а тѐтя – женский род на том основании, что первый – мужчина, а 
вторая – женщина, хотя окончание и там, и там – одно и то же: - я) и т.д.   
   
Таблица 1.                                                                Таблица 2. 
 
 
     
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Весь теоретический материал, предназначенный для усвоения студентами категории  род имен 
существительных,  подается  в  пособии  в  форме  своеобразных  правил.  Всего  таких  правил  семь.  
Каждое  правило  оформлено  на  русском  языке,  для  закрепления  которого  даны  упражнения, 
снабженные образцами их выполнения. Правила, условия и образцы выполнения упражнений даны 
не  только  на  русском,  но  и  на  азербайджанском  языке,  что  позволяет  студенту  работать 
самостоятельно.  
Правило 1 и упражнения к ним занимают почти треть всего объѐма пособия. Работая над этим 
материалом,  студенты  овладевают  навыками  определения  грамматического  рода  имен 
существительных сначала при помощи их основных родовых показателей – окончаний Именитель-
ного  падежа  единственного  числа,  затем  при  помощи  метода  «замена  имени  существительного 
местоимениями он, она, оно, они». Следует сразу оговориться, что определить грамматический род 
слова  исключительно  только  по  формальному  признаку,  без  учета  его  семантики,  лексико-
грамматического  значения,  конечно  же,  нельзя.  «Краткий  русско-азербайджанский  словарь  имѐн 
существительных и согласуемых с ними слов, встречающихся в учебном пособии» призван облегчить 
поиск значений слов при выполнении упражнений.  Изложенное на с. 9-12 специальное методическое 
указание  на  азербайджанском  языке  призвано  предупредить  возможные  ошибки  при  определении 
грамматического рода слова с учетом только формального признака.  
После  упражнений  на  согласование  притяжательных  местоимений  первого  и  второго  лица 
(мой,  твой,  наш,  ваш)  с  именами  существительными  в  роде  и  числе,  а  также  на  употребление 
 
СОГЛАСОВАНИЕ  В  РОДЕ  И  ЧИСЛЕ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                +
 
               
                
 
 
 
                                       
 
 
Имя 
прилагательное 
 
Причастие 
Имя  
числительное 
Местоимение
 
Прошедшее 
время   
Сослагательное 
наклонение 
Повелительное
наклонение 
 
ИМЯ 
 
СУЩЕ- 
 
СТВИ- 
 
ТЕЛЬ- 
 
НОЕ
 
 
СЕМИНАР, МУЗЕЙ ………………….………  - какой? 
НАУКА,  ЛЕКЦИЯ ……………………………   - какая? 
СЛОВО,   ЗАНЯТИЕ………………….……...  - какое? 
 
ВРЕМЯ ……………………………………………. - какое? 
 
ДЯДЯ / ТЁТЯ……………………... - какой? / какая? 
 
СИРОТА …………………….……..  - какой? / какая? 
 
СЛОВАРЬ / ГОРДОСТЬ……..  - какой? / какая? 
 
РУБЛЬ / МЕБЕЛЬ.…………….   - какой? / какая? 
 
ВРАЧ / НОЧЬ…………………...  - какой? / какая? 
. 
ТБИЛИСИ / МИССИСИПИ… - какой? / какая? 
 
БАКУ / РАГУ……………..........  - какой? / какое? 
 
КОФЕ / КАФЕ…………    - какой? / какое?   
 
 
 
РОД
    
ИМЁН
   
СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫХ 
  
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
11 
 
 
притяжательных  местоимений  третьего  лица  (его,  еѐ,  их),  даны  упражнения  на  согласование  имѐн 
прилагательных и причастий с именами существительными в именительном падеже. В специальной 
Таблице 3 представлено распределение окончаний имѐн прилагательных в именительном падеже.  
 
            Таблица 3. Распределение окончаний имѐн прилагательных в именительном падеже. 
 
                ВОПРОС
 
 
  ПОСЛЕ
 
какой?  
(м.р.) 
какая?  
(ж.р.) 
какое?  
(ср.р.) 
какие?  
(мн.ч.) 
1.
 
 парных  твѐрдых 
    согласных 
    под  ударением 
любой 
очаг 
любая 
земля 
любое 
дело 
любые 
очаги,     
земли, дела 
1.2. coглаcных  
      к - г - х - ж - ш 
     под  ударением 
дорогой  
очаг 
дорогая  
земля 
дорогое  
дело 
дорогие  
очаги,          
земли,дела 
2.
 
парных 
      твѐрдых 
      согласных 
    в безударном слоге 
главный  
вопрос 
главная 
задач 
главное 
слово 
главные 
вопросы,     
задачи,          
 слова 
3.1. парных мягких  
       согласных 
      в безударном слоге 
нижний  
этаж 
 
нижняя 
полка 
 
нижнее  
село 
 
 нижние  
этажи,       
 полки, сѐла 
3.2.   cогласныx  
         к – г –  х 
      в безударном слоге 
детский  
клуб 
детская 
сумка 
детское 
лицо 
детские 
клубы,          
сумки, лица 
3.3.  согласных 
       ж- ш - ч - щ 
       в   безударном слоге 
свежий  
огурец 
свежая 
газета 
свежее 
яблоко 
свежие  
огурцы,     
газеты, яблоки 
 
Следующие  20  страниц  отведены  упражнениям  на  выработку  навыков  употребления  указанных  в 
Таблице 3 окончаний. На страницах 51-78 изложены следующие 6 правил и упражнения для выработки навыков 
определения  грамматического  рода  и  употребления  слов,  для  определения  грамматического  рода  которых 
недостаточен  только  формальный  критерий  и  приходится  оперировать  еще  какими-то  дополнительными 
характеристиками. (см. Табл.2) 
Теоретические сведения о категории «число имѐн существительных»  в 9 правилах и упражнения к ним 
изложены на с.79-125. Далее на с.126-134 даны упражнения для повторения. 
  
 
AZƏRBAYCAN DĠLĠNĠN TERMĠNOLOGĠYASINDA NĠZAMASALMA PROSESĠ 
Sadıqova S.A. 
AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 
 
Cəmiyyətin  iqtisadi,  siyasi,  ictimai-mədəni  həyatındakı  inkişafla  əlaqədar  olaraq  dilin  leksik-
terminoloji potensialının zənginləşməsinə real zəmin yaranır. Dilin yeni sözlərlə zənginləşməsi və mövcud 
mənalarının dəyişilməsi ictimai həyatda və ictimai fikirdə yaranan yeni inkişafla əlaqədardır. Yəni dilin lüğət 
tərkibi  tələbatla  bağlı  müxtəlif  dəyişikliklərə  məruz  qalır.  Odur  ki,  ədəbi  dilin  lüğət  tərkibinin  tərcümə 
hesabına zənginləşməsi milli dil əlaqələri  zəminində mühüm istiqamətlərdən biri hesab olunur. Zənginləşmə 
elə bir prosesdir ki, burada lüğət tərkibinin diaxron mənzərəsi açılır, tarixi-mədəni inkişafın dildə faktlaşma 
üsulları  meydana  çıxır.  Bu  zaman  terminologiyada  dubletlik,  çoxmənalılıq  yaranır.     Terminologiyada  baş 
verən bu prosesləri, mövcud nöqsanları aradan qaldırmaqla müvafiq sahəyə aid anlayışların dəqiq terminlər 
sistemini  yaratmaq    terminologiyanın  nizama  salınması    hesab  edilir.  Terminologiyanın  nizama  salınması 
üçün  bazis  rolunu  dildə  işlənən  terminlər  təşkil  edir.  Xüsusilə,  sahə  terminləri  ilkin  məqamda  səpələnmiş 
olur. Çünki ayrı-ayrı elmi məqalələr, tədqiqat işlərinin müxtəlif müəlliflər tərəfindən yerinə yetirildiyinə görə 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
12 
 
 
subyektiv münasibət özünü göstərir.  
Terminlərin  nizama  salınması  təyin  olunmuş  anlayışlar  sistemi  ilə  işarələr  sisteminin  qarşılıqlı 
vəhdətini yaratmaqdır. Burada anlayışın dəqiqləşdirilməsi, əsas əlamətləri nəzərə alınaraq, onun  adının bir 
terminlə ifadə olunması nəzərdə tutulur. Lakin sahə terminologiyalarında hər bir anlayışın yalnız bir terminlə 
ifadə edilməsi prosesi uzunmüddətli səciyyə daşıyır və terminlərin standartlaşdırılması zamanı həllini tapır. 
Bu  zaman  anlayışın  nizamasalınma  prosesində  əsas  məqsəd  terminin  bütün  mümkün  variantlarını    təhlil 
etmək, dəqiq olanı seçmək, onu  düzgün təyin etməyən  termini  aradan qaldırmaq, birmənalı şəkildə dəqiq  
müəyyənləşmiş  termin  yaratmaqdır.  Bunun  üçün  birinci  mərhələdə  terminlər  inventarlaşdırılır,  ikinci 
mərhələdə  terminlərin  sözlüyü  qurulur  və  əlifba  sırası  ilə  düzülür.  Bundan  sonra  terminologiyanın  nizama 
salınması işi həyata keçirilir. Definisiya bir çox cəhətdən nizamasalma anlayışını təyin etməyə imkan verir.   
Tədqiqatlar  göstərir  ki,  terminologiyanın  nizama  salınması,  unifikasiyası  və  standartlaşdırması 
problemləri  daim  bir  müstəviyə  qaldırılır  və  bu  məsələlər  bir  yerdə  və  ya  paralel    şəkildə  araşdırılır.  Üç 
proses:    nizamasalma,  unifikasiya  və  standartlaşdırma  vahid  bir  məqsədə  xidmət  edir.  Məqsəd  sahə 
terminologiyasını həm sahənin, həm də terminologiyanın tələblərinə, demək olar ki, tam cavab verə biləcək 
formaya  salmaqdır.  Terminologiyanın  nizama  salınması,  unifikasiyası  və  standartlaşdırılmasının  müxtəlif 
cəhətləri  ayrı-ayrı  alimlər  tərəfindən  də  tədqiq  edilmişdir  .  Terminologiyanın  nizama  salınması  problemi 
ümumi şəkildə araşdırılmış, zəruri işlərin dairəsi və yerinə yetirilməsi ardıcıllığı işıqlandırılmışdır. Beləliklə, 
aydın olur ki, nizamasalma  - sahəyə aid terminlərin və termin-variantların toplanması, onların öyrənilməsi, 
qruplaşdırılması,  terminoloji  sistemdəki  çatışmazlıqların  aradan  qaldırılması,  anlayışlar  sistemi  ilə  onların 
adları  arasındakı  uyğunluğun  müəyyənləşdirilməsidir.Bu  məqsədlə  tərif  və  definisiyaları  sistemləşdirmək, 
qruplaşdırmaq onların adları olmadan mümkün deyildir. Xüsusilə, sahə terminologiyasının nizama salınması 
üçün sahənin quruluşunun öyrənilməsi, terminlərin seçilməsi, anlayışların sistemləşdirilməsi və qruplaşdırıl-
ması,  təriflərin təyini əsas götürülməlidir.  
Nizamasalma  terminologiyada  aktul  problemlərdən    sayılır.  Bu  işin  müəyyən  mərhələlərdən  ibarət 
olması  həmişə  qeyd  olunur.  Həmin  mərhələləri  belə  ümumiləşdirmək  olar:  1)  verilmiş  bilik  sahəsinin 
anlayışlarının sistemə salınması və anlayışların təsnifat sxeminin qurulması; təsnifat sxemi əsasında mövcud 
definisiyaların  dəqiqləşdirilməsi  və  ya  yenilərinin  yaradılması;  2)  terminologiyanın  təhlili  prosesində 
çatışmazlıqlar  üzə  çıxarılır,  verilmiş  sahədə  terminlərin  yaradılmasının  effektiv  üsulları  və  modelləri 
müəyyənləşdirilir, uğursuz terminlər aşkara çıxarılır, onların dəqiqləşdirilməsi və ya dəyişdirilməsi üsulları 
təyin edilir və prosesin axırıncısı qarşıya qoyulan məqsədin həyata keçirilməsi ilə bağlı nəticələrin alınmasını 
gerçəkləşdirir.  İnventarlaşdırma  sahə  terminologiyasının  toplanıb  müəyyən  bir  siyahı  halına  salınması 
prosesidir. 
Sahə 
terminologiyasının  nizama  salınmasının  ikinci  mərhələsi  olan  terminlərin 
inventarlaşdırılması bu sahə üzrə terminoloji siyahının tərtib olunması ilə başa çatır. Terminoloji siyahı, bir 
qayda  olaraq,  seçilmiş  terminlərin  əlifba  sırası  ilə  düzülməsidir.  Bu  zaman  eyni  anlayışı  bildirən  fərqli 
terminlər əlifba siyahısında müxtəlif yerləri tutmuş olur. Siyahı terminləri səpələnmiş vəziyyətdə göstərir. Bu 
problemin aradan qaldırılması üçün eyni anlayışı bildirən terminlər siyahıdan seçilərək qruplaşdırılmalı, bir 
cərgə  kimi  qeyd  olunmalıdır.  Unifikasiya  ilə  bağlı  nümunə  məqsədilə  seçdiyimiz  mətn  dilçiliyinə  aid 
terminlərə nəzər salsaq, burada mətn -tekst, mikrotekst -mikromətn, makrotekst -makromətn, tema -mövzu -
topik  və  s.  bu  kimi  terminoloji  paralelliyi  müşahidə  edirik.  Unifikasiyanın    növbəti  mərhələsində  belə 
paralelləri və ya termin variantlarının qeydə alınması prosesi həyata keçirilir.  
Terminoloji  sistemin  unifikasiyası  zamanı  tədqiqatçıların  alınma  terminlərə  münasibəti  də  nəzərə 
alınır.  Bir  çox  dilçilər  terminoloji  sistemi  mənşəcə  dilin  öz  sözlərindən  düzəlmiş  terminlər  hesabına 
formalaşdırılmasının  vacibliyinə  diqqəti  cəlb  edirlər.  Bu,  məsələyə  düzgün  münasibətdir.  Lakin  sahə 
terminologiyasını  bütün hallarda  alınmalardan  tam  təmizləmək  mümkün  deyildir.  Sahə terminologiyasında 
kifayət qədər çox alınma termin özünə yer alır.  
İnventarlaşdırma  prosesində  müəyyənləşdirilmiş  alınma  termin  variantlarının  siyahıda  bir  sətirdə 
qeydə alınması zamanı da müəyyən ardıcıllıq seçilməlidir.  
Hər  hansı  bir  sahənin  terminoloji  sisteminin  qurulmasının  əsasında  bu  sahəyə  aid  terminoloji  lüğətin 
hazırlanması  vacibdir.  Terminşünaslar  terminlərin  qeydolunma  sahəsi  ilə  işləyir  və  sahə  mütəxəssislərinin 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
13 
 
 
artıq lüğətlərə daxil etdikləri vahidləri tədqiq edirlər. Nizamasalmanın inventarlaşdırma və sözlüyün tərtibi 
mərhələlərindən  sonra  terminlərin  anlayış  uyğunluğu  məsələsi,  onların  mümkün  definisiyalarının  təyini 
məsələsinə  baxılır.  Bu  halda  əvvəl  hazırlanmış  siyahı  müəyyən  səviyyədə  izahlı  lüğəti  xatırladan  birdilli 
lüğət  formasına  düşür.  İzahlı  lüğətdən  fərqlənmə  onunla  bağlı  olur  ki,  bəzi  terminlərin  izahı  və  ya 
definisiyası  burada  yer  almır,  bəzi  anlayışların  bir  deyil,  bir  neçə  tərifi  qeydə  alınır.  Tərcümə  lüğətinin 
hazırlanması zamanı isə belə bir vəziyyətlə üzləşmirik. Terminologiyanın unifikasiyasının bu mərhələsindən 
sonra  izahlı  terminoloji  lüğətin  tərtibinə  başlamaq  mümkündür.  Deməli,  nizamasalma  sahə  terminlərinin 
siyahısının və ya sözlüyünün tərtib olunması, bu sözlükdə hər bir terminin qarşısında ona verilmiş mövcud 
tərif və definisiyaların qeyd olunması ilə başa çatır. Nizamasalmada qeyd olunmuş definisiyaların dəqiqliyi, 
onların  anlayışa uyğunluğu  sahə  mütəxəssisləri tərəfindən  qiymətləndirilir.  Eyni  zamanda  nizama  salınmış 
terminoloji  sistem,  yəni  sahə  üçün  terminoloji  inventar  seçilib  müəyyən  ardıcıllıqla  düzülmüş,  mümkün 
definisiyalar,  terminlərin  variantları  qeyd  olunmuş  siyahı-sözlük  təkrar  emaldan  keçirilir.  Bu  proses 
terminlərin  unifikasiyası  adlanır.  Ümumiyyətlə,    alınma  terminlərin    nizamasalma  məsələsinə  də  fərqli 
şəkildə  yanaşmalar  vardır  və  bu  cəhət    alınmaların    müxtəlif    prizmalardan  araşdırılması  zərurətini  ortaya 
atır.  
Deməli, bir terminin eyni sahədə və müxtəlif sahələrdə, müxtəlif şəkildə ifadə olunması alınma termin-
lərdə məna dolaşıqlıqlarının yaranmasına səbəb olur. Nizamasalma prosesində bu cəhətlərlə yanaşı, onların 
mənimsənilmə  formaları  da  nəzərə  alınmalıdır.Beləliklə,  nizamasalma  prosesində  aşağıdakı  ardıcıllıqlar 
nəzərə  alınmalıdır.  1)  sahəni  əhatə  edən  elmi  ədəbiyyatların  öyrənilməsi;  2)  anlayışların  seçilməsi;  3) 
anlayışların  toplanması  və  qruplaşdırılması;  4)  anlayışların  təriflərinin  təyini;  5.  terminlərin 
sistemləşdirilməsi.  Nizamasalmada  isə  proses  tam  başa  çatmır,  onun  yalnız  birinci  mərhələsi  reallaşır.  Son 
nəticədə terminlərin standartları təyin edilir.     
  
 
 
 
 
 
 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
14 
 
 
 
I  BÖLMƏ 
ƏDƏBĠ DĠL VƏ DĠL NORMALARI QLOBALLAġMA ġƏRAĠTĠNDƏ:  
MÖVCUD VƏZĠYYƏT VƏ PROBLEMLƏR 
 
I  СЕКЦИЯ 
ЛИТЕРАТУРНЫЙ ЯЗЫК И ЯЗЫКОВЫЕ НОРМЫ В УСЛОВИЯХ 
ГЛОБАЛИЗАЦИИ: СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ И ПРОБЛЕМЫ 
 
SECTION  I 
THE LITERARY LANGUAGE AND THE LANGUAGE NORMS  
IN THE PROCESS  
OF GLABOLIZATION: OUTSTANDING CONDITIONS  
AND CHALLENGES 
 
 
MÜASĠR DÖVRDƏ ÇAP OLUNMUġ TERMĠNOLOJĠ LÜĞƏTLƏR 
Adullayeva-Nəbiyeva V.A. 
AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 
 
Terminologiyanın  təkmilləşməsi  yollarından  ən  başlıcası  müxtəlif  sahələr  üzrə  terminoloji  lüğətlərin 
yaradılmasıdır. Azərbaycan dilində elmi terminologiyanın yaradılmasında terminoloji lüğətlərin böyük rolu 
olmuşdur. Son dövrlər nəşr olunan ikidilli və çoxdilli terminoloji lüğətlər əksər halarda beynəlxalq dil hesab 
olunan  ingilis  dili  və  milli  dil  əsasında  qurulmuşdur.  Müasir  dövrdə  nəşr  olunan  lüğətləri  aşağıdakı  kimi 
qruplaşdırmaq olar: 
1.
 
İngilis dilinə məxsus terminlərin yalnız konkret qarşılığı göstərilən lüğətlər; 
2.
 
İngilis  dilində  işlənən  terminlərin  konkret  qarşılığı  göstərilməklə  bərabər,  onların  qısa  izahı  da 
verilən lüğətlər. Bu tip lüğətləri ikidilli izahlı lüğətlər də adlandırmaq olar.  
Söz birləşmələri şəkində olan ingilis dilindəki terminin baş hərfi söz birləşmələrində yazılır, ingilis və 
Azərbaycan dilində bu söz birləşmələrinin tərcüməsi onun sağ tərəfindən eyni sətirdə yazılır.  
Son  dövrlər  Terminologiya  Komissiyasının  qərarı  ilə  A.Q.Ağayev  ―Maliyyə  terminlərinin  izahlı 
lüğəti‖,  Q.Əliyev,  A.Rüstəmova  ―İzahlı  diplomatiya  terminləri  lüğəti‖,  ―İzahlı  iqtisadi  terminlər  lüğəti‖  II  
cilddə, T.Xəlilova ―Azərbaycan dilində izahlı inşaat terminləri lüğəti‖, Q.Məşədiyev, N.Seyidəliyev ―İzahlı 
onomastik  terminlər  lüğəti‖,  Q.Məhərrəmli  ―Mediada  işlənən  alınma  terminlərin  izahlı  lüğəti‖,  N.Əliyeva, 
R.Şərifov,  C.Əhmədov  ―İnformatika  terminlərinin  izahlı  lüğəti‖,  R.Sədirxanov,  R.Həsənov  ―Bank-maliyyə 
terminlərinin  izahlı  lüğəti‖,  R.Məmmədli  ―İngiliscə-azərbaycanca  izahlı  kompüter  terminləri  lüğəti‖, 
―Logistika  terminlərinin  izahlı  lüğət‖i  (redaktor: akademik A.Paşayev;  tərtibçilər: Elman Nəcəfov, Ənvər 
Həzərxanov, Azər Qurbanov, Heydər Turabov, Məlahət Mənsimli, Emin Qasımov, Könül  Hüseynova, Polad 
İsmayılov), S.Sadıqova , S.Quliyeva ―İzahlı terminlər lüğəti‖  nəşr olunmuşdur. 
Son dövrlər nəşr olunan ikidilli lüğətlər sırasında ―İngiliscə-azərbaycanca izahlı kompüter terminləri 
lüğəti‖  diqqətə  layiqdir.  Lüğətdə  internet,  kompüter  və  informasiya-kommunikasiya  texnologiyaları 
sahəsində ən çox işlədilən söz, ifadə və xüsusi terminlərin ingiliscə açılışını və azərbaycanca qarşılığını verir. 
8300-dən çox sözdən ibarət olan bu lüğətdə ilk dəfə olaraq facebook, twiter və chat proqramlarında işlədilən 
ən yeni terminlər də əlavə olunub.  
Müasir dövrdə nəşr olunan çoxdilli lüğətlər sırasında ―İngiliscə-azərbaycanca-rusca aviasiya terminləri 
lüğəti‖ də var. Lüğətdə mülki aviasiyanın bütün fəaliyyət sahələrini əhatə edən 7000-dən çox termin və bu 
terminlərə aydınlıq gətirən ingilis, fransız, ispan, rus dillərində çoxlu sayda məlumatlar verilmişdir.  
Hərbi  sahədə  2010-cu  ildə  Zahir  Salahov,  İkram  Qasımovun  müəllifliyi  ilə  ―İngiliscə-azərbaycanca-
rusca hərbi terminlər lüğəti‖ nəşr olunub. Lüğət 15000-dən artıq termin, söz və ifadəni əhatə edir və hazırki 
dövrdə respublikamızda ordu quruculuğu işlərində, eləcə də digər dünya dövlətləri ilə diplomatiya və hərbi 
əməkdaşlıq sahəsində əlaqələrin genişlənməsində xüsusi əhəmiyyətə malikdir. 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
15 
 
 
R.Əliquliyev, S.Şükürlü, S.Kazımovun təşəbbüsü ilə 2009-cu ildə Azərbaycan dilində elmi fəaliyyətlə 
bağlı ilk izahlı  ―Elmi fəaliyyətdə istifadə olunan əsas terminlər‖ lüğəti nəşr olundu. Lüğətdə elmi fəaliyyətdə 
istifadə  olunan  1082  əsas terminin  geniş  izahı  verilir.  Lüğətin  müsbət  keyfiyyətlərindən  biri  də  terminlərin 
böyük  bir  qisminin  ana  dilində  işlənən  qarşılıqları  ilə  verilməsidir.  Lüğətdə  terminlər  əlifba  sırası  ilə 
düzülmüşdür və izahı elə qurulmuşdur ki, təsnifat nəticəsində onlar arasında yaranmış əlaqə itməsin.  
Nəşriyyat  təcrübəsində  ilk  nümunə  olan  izahlı  lüğətlərdən  biri  də  ―Kino,  televiziya,  radio 
terminləri‖dir.    Kitabda  kino,  televiziya,  radio,  video,  həmçinin  bu  sahələrin  sıx  bağlı  olduğu  informatika, 
sosiologiya, informasiya texnologiyaları və müasir kommunikativistika sistemində ən çox işlənən terminlərin 
izahı verilmişdir.  
Azərbaycan  statitikasında ilk  dəfə  olaraq  sistemli  və kompleks  şəkildə hazırlanmış  2010-cu  ildə  nəşr 
olunan  ―İzahlı  statistika  terminləri  lüğəti‖ndə  statistika  sahəsində    istifadə  olunan  3768  anlayış  və  onların 
izahları verilmişdir.   
Tərcümə prinsipi əsasında qurulmuş ikidilli lüğətlərdən biri də 2004-cü ildə K.M.Şərifovun müəllifliyi 
ilə  nəşr  olunan  ―Rusca-azərbaycanca  dəmiryol  nəqliyyatı  terminləri  lüğəti‖dir.  15000-dən  çox  termin  və 
termin birləşmələrini əhatə edən bu lüğətdə terminlərin Azərbaycan dilində dəqiq qarşılıqları verilmiş, bəzi 
terminlərin tərcüməsi mümkün olmadıqda isə onların dildə sinonimləri qeyd olunmuşdur. 
Kənd  təsərrüfatının  bir  çox  sahələrinə  aid  terminoloji  lüğətlər  çap  edilmişdir.    Lakin  arıçılığa  dair 
terminoloji lüğətin yaradılmasında heç bir təşəbbüs göstərilməmişdir. İlk dəfə olaraq Q.Sultanlı 2010-cu ildə 
―Rusca-azərbaycanca  arıçılıq  terminləri‖  lüğəti  hazırlamışdır.  Lüğətdə  arıçılığa  dair  rus  dilində  olan 
ədəbiyyatlarda işlədilən 4200-ə qədər termin və ifadələrin ilk dəfə Azərbaycan dilində tərcüməsi verilmişdir.  
Təəssüflə qeyd etmək istəyirik ki, elmin müxtəlif sahələri: riyaziyyat, kimya, fizika, ədəbiyyatşünaslıq, 
tarix, hüquq, sosiologiya, coğrafiya ilə bağlı lüğətlər yox dərəcəsindədir. 
Elmin  bir  çox  sahələrinin  sistemli  şəkildə  araşdırılması  respublikamızda  elmin  inkişafına  təkan 
vermişdir.  Bu  inkişafla  bağlı  mütəxəssislər  və elmi-tədqiqatla  məşğul  olan tədqiqatçıların  araşdırmaları  dil 
bazasının genişlənməsinə, yeni terminlərin, anlayışların yaranmasına səbəb olur. Bu nəzərə alınaraq, elmin 
bütün  sahələrində  çalışan  tədqiqatçıların  qarşılaşdıqları  çətinlikləri  aradan  qaldırmaq,  zəruri  ehtiyaclarını 
təmin  etmək  məqsədilə    elmi  bazanı  özündə  əks  etdirə  bilən  lüğətlərin  ana  dilində  işlənib  hazırlanması 
zərurəti yaranmışdır.  
―İzahlı  logistika  terminləri  lüğəti‖ndə  logistikada  işlənən  söz  və  söz  birləşmələrini  özündə  ehtiva 
etmiş,  rus,  ingilis  və  Azərbaycan  dilində  qarşılıqları  müəyyənləşdirilmişdir.  Logistikanın  əsas  aspektlərini 
əhatə edən lüğət 2260 termin və söz birləşmələri daxil edilmişdir.  
―Neft terminləri lüğəti‖ də tərtib etmə baxımından diqqəti cəlb edir. Lüğətdə neft-qazçıxarma sənayesi, 
neft kontraktı ilə bağlı və avadanlıqlarının korroziyası və onunla mübarizə tədbirləri haqqında 4000-ə qədər 
termin toplanmışdır. Terminlərin izahı elə qurulmuşdur ki, təsnifat nəticəsində onlar arasında yaranmış əlaqə 
itməsin. Lüğətdə əsas terminlərin Azərbaycan dilində dəqiq, konkret izahı verilmiş və terminlər beynəlmiləl 
mahiyyətlidirsə, elə həmin terminlərin özü saxlanılmışdır. 
Q.Məhərrəmli  və  E.Şıxlının  redaktorluğu  ilə  ―Jurnalistika  terminləri  lüğəti‖  2016-cı  ildə  nəşr 
olunmuşdur. Lüğətdə müasir jurnalistika, media sistemi, bütövlükdə məlumatlandırma sahəsi ilə bağlı 2400-
ə yaxın söz və ifadənin izahı verilmişdir.  
Abbas  Abbasov,  Kəmalə  Haqverdiyeva  tərəfindən  hazırlanmış  ―İngiliscə-azərbaycanca  idman 
terminləri  lüğəti‖ndə    iyirmi  mindən  artıq  termin  toplanmış  və  onların  qarşılıqları  müəyyənləşdirilmişdir. 
İdman sahəsi son illərdə beynəlxalq səviyyədə sürətlə inkişaf edir. Bu inkişafla bağlı olaraq, çoxlu miqdarda 
yeni terminlər yaranmışdır. Lüğətdə bu terminlərin əksəriyyəti öz əksini tapmışdır.  
Sistemləşdirmə,  tərtib  etmə,  sözlük  baxımından  səciyyəvi  olan  bu    lüğətlər  gələcəkdə  yaranan 
terminoloji ensiklopediyalar üçün baza hesab edilə bilər.  
 
 
 
 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
16