AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
311
hansı millətin  əlində olması deyil, bütün Qafqazı bolşevik 
təsirinə salmaq maraqlandırırdı. Məlumdur ki, Azərbaycandan 
sonra Rusiyanın növbəti hədəfi Ermənistan və Gürcüstan idi. 
1920-ci il noyabrın 29-da Ermənistanda «inqilab» baş verdi. 
Noyabrın 30-da AK(b)P MK-nın siyasi və  təşkilat bürolarının 
birgə iclası keçirildi. İclasda Q.Orconikidze, Sarkis, Y.Stasova, 
Q.Katipski və b. iştirak edirdilər. Məhz onların təzyiqi ilə 
Azərbaycanın  əleyhinə olan qərar qəbul edildi. N.Nərimanova 
xüsusi bəyanatla çıxış etmək tapşırıldı. Bəyanatda deyilirdi: 
«Zəngəzur və Naxçıvan qəzalarının 
ərazisi Sovet 
Ermənistanının bölünməz ərazisidir; Dağlıq Qarabağın əməkçi 
kəndlilərinə isə öz müqəddəratını  təyin etmək hüququ verilir. 
Zəngəzurun hüdudlarında bütün hərbi əməliyyatlar dayandırılır, 
Sovet Azərbaycanının qoşunları isə buradan çıxarılır». 
 Əslində bu, o demək idi ki, Azərbaycan Zəngəzurun bir 
hissəsinin və Naxçıvanın işğalı ilə razılaşır. Bəyanatın digər 
prinsipinə  əsasən Azərbaycan Qarabağın dağlıq hissəsinə öz 
müqəddəratını təyin etmək hüququ verirdi. 
1920-ci il dekabrın 1-də elan olunmuş belə bir 
məsuliyyətsiz bəyanat nəticəsində Azərbaycan ermənilərin 
işğalı ilə razılaşdı. Lakin ermənilərin və onların havadarlarının 
iştahası daha böyük idi. Qarabağın dağlıq hissəsi və Naxçıvan 
məsələsi gündəlikdə qalırdı.  
Naxçıvan  əhalisi bu qərara tabe olmadı, kəskin etiraz 
çıxışları baş verdi. Ermənistanın nümayəndələri diyara 
buraxılmadı. B.Vəlibəyov dekabrın 24-də Yerevana çağırıldı, 
həm də Ermənistan  İnqilab Komitəsi tərəfindən Naxçıvanda 
Fövqəladə Komissar təyin edildi. Ancaq xalq onun gəldiyi 
vaqonu  Şahtaxtı stansiyasında qatardan açaraq Naxçıvana 
buraxmadı. Dekabrın 28-də Ermənistan  İnqilab Komitəsi 
Naxçıvanı müstəqil Sovet Respublikası kimi tanıdı. 1921-ci ilin 
əvvəllərində burada RSFSR, Azərbaycan və Ermənistan 
nümayəndələrinin iştirakı ilə əhalinin rəy sorğusu (referendum) 
IX mühazirə 
 
 
312
keçirildi. Naxçıvan camaatının 90%-i Azərbaycanın tərkibində 
qalmaq arzusunu bildirdi. 1921-ci ilin yanvarında Naxçıvan 
İnqilab Komitəsi  əvəzinə Naxçıvan Ölkə  İnqilab Komitəsi 
təşkil edildi. Naxçıvanın statusu 1921-ci il martın 16-da 
Naxçıvan RSFSR və Türkiyə arasında imzalanmış xüsusi 
müqavilə ilə  həll olundu. Tərəflər razılaşdılar ki, Naxçıvan 
ərazisi Azərbaycanın tərkibində qalmaq şərti ilə Naxçıvan SSR 
təşkil edilə bilər. Müqavilədə (III bənd) göstərilirdi ki, bu 
torpağı üçüncü dövlətlə güzəştə getmək olmaz, əks təqdirdə 
onun hər hansı bir hissəsi Türkiyəyə güzəşt edilə bilər. Aprel 
ayında Türkiyə qoşunları Naxçıvanı tərk etdilər. Naxçıvan Ölkə 
İnqilab Komitəsi 1921-ci il sentyabrın 10-da səlahiyyətlərini 
Naxçıvan MSK və XKS-nə verdi. 1921-ci il oktyabrın 13-də 
Qarsda Rusiyanın iştirakı ilə bir tərəfdən Türkiyə, o biri 
tərəfdən Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan respublikaları 
birlikdə (Moskva onların hər birinin ayrılıqda müqavilə 
bağlamasına icazə verməzdi) dostluq haqqında müqavilə 
imzaladılar. Qars müqaviləsinin 5-ci maddəsində qeyd 
olunurdu ki, Naxçıvan vilayəti Azərbaycanın himayəsi altında 
muxtar  ərazi təşkil edir. Xəritə  çəkildi və orada Naxçıvanın 
ərazisi dəqiq göstərildi.  
Dövlət aparatının saxlanılmasının iqtisadi çətinlikləri ilə 
bağlı 1923-cü ilin əvvəllərində Naxçıvan Respublikasının 
respublika muxtariyyəti ləğv edildi, ona ölkə muxtariyyəti 
verildi. Naxçıvan Ölkə İcraiyyə Komitəsi yaradıldı. 1924-cü il 
fevralın 9-da isə Azərbaycan MİK Naxçıvan Ölkəsinin 
Azərbaycan SSR tərkibində Naxçıvan Muxtar SSR-ə verilməsi 
haqqında qərar qəbul etdi. 
1921-ci ilin II yarısında Yuxarı  Zəngəzur –Gorus 
Ermənistanın 
əlinə keçdi. Azərbaycanlılar buradan 
sıxışdırılaraq öz doğma torpalarından didərgin salındılar. 
Ermənistan Aşağı  Zəngəzuru –Bərgüşadı da ələ keçirməyə 
çalışırdı. Hacısanlıda Sultan bəyin dəstələri, Sovet Ordusu 

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
313
tərəfindən 1921-ci ilin iyununda tərksilah edildikdən sonra 
buna daha münasib şərait yaranmışdı. Qubadlı  qəzasına 
Ermənistanın səlahiyyətli nümayəndə  təyin etdiyi Ocaqqulu 
Musayev özünü yerli silahlı  dəstələrin baş komandanı elan 
etmişdi. Lakin düşmən bu dəfə istəyinə nail ola bilmədi.  
1921-ci ildə daşnaklar Ermənistanda qiyam qaldıranda 
Yapon adlı qiyamçının silahlı quldur dəstələri Noraşen 
dəmiryol stanisyasını tutmaq üçün hücum edib Sədərək, Yayçı, 
Cəfərli və Arpaçay kəndlərini ələ keçirmişdi. Erməni quldurları 
dinc  əhaliyə yenə olmazın zülm edirdilər. Düşmənə qarşı 
Abbasqulu bəy  Şadlinskinin rəhbərliyi ilə «Qırmızı tabor» 
qəhrəmanlıqla vuruşdu. Darzik ətrafında döyüşdə daşnak 
quldur dəstələri darmadağın edildi.  
Gürcüstanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra 
Moskvanın təzyiqi ilə Azərbaycanın Borçalı  ərazisi də Gür-
cüstana güzüştə gedildi. Eyni zamanda Bakını Azərbaycandan 
ayırıb Rusiyaya vermək planları hazırlanırdı. Lakin bu hiylə baş 
tutmadı. 
1929-cü ildə yenidən 13 min hektar Azərbaycan ərazisi –
Nüvəndi, Tutut və Ernazar kəndləri, habelə Naxçıvandan 9 
kənd (582,9 des.), Qaymaqlı  və Kürümüzlü arasında sahələr 
(228, 9 ha) Ermənistana verildi. 
1938-ci ildə Ermənistanla Azərbaycan arasında sərhəddi 
dəqiqləşdirmək bəhanəsi ilə «bərabərtərəfli» komissiya 
yaradıldı. Azərbaycan tərəfdən də komissiyaya erməni, torpaq 
komissarlığının sədri İsaxanyan rəhbərlik edirdi. Martın 5-7-də 
imzalanmış protokola əsasən Laçının Qaragöl yaylası, 
Qubadlının Çayzəmi adlanan sahəsi, Qazağın Kəmərli kəndi və 
Kəlbəcərin Zod sahəsi Ermənistana verildi. Azərbaycan SSR 
Ali Soveti 1938-ci il mayın 5-də bu protokolu təsdiq etdi. Lakin 
buna baxmayaraq, azərbaycanlılar müqavimət göstərir, öz 
torpaqlarını əldən vermirdilər. 
Əhalisinin milli ruhu hələ  də yüksək olan Azərbaycanı 
IX mühazirə 
 
 
314
parçalamaq, onu ciddi problemlər qarşısında qoyub tam asılı 
vəziyyətdə saxlamaq üçün Moskva yeni tədbirlər görürdü. 
Yuxarı Qarabağda milli münaqişə ocağı  qızışdırılırdı. 
Ermənistan hökuməti 1921-ci ilin iyununda Azərbaycanın 
suveren hüquqlarını kobudcasına pozaraq, guya onun razılığı 
ilə Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi haqqında 
dekret verdi. Azərbaycanın razılığı haqqında fikrin ağ yalan 
olduğu AK (b) MK siyasi təşkilat bürosunun iclasında ifşa 
olundu. 
1921-ci il iyunun 27-də AK(b)P MK özünün siyasi və 
təşkilat bürosunun birgə iclasında bu məsələyə baxmağa 
məcbur oldu. Bu dəfə milliyyətcə azərbaycanlı olan 
kommunistlər birləşərək yekdilliklə Ermənistanın iddialarını 
rədd etdi. 
Lakin PK(b)P-nin Qafqaz bürosu rəhbərliyinin erməni və 
gürcü çoxluğu Qarabağ  məsələsini Ermənistanın xeyrinə  həll 
etmək fikrindən  əl çəkmədi. 1921-ci il iyulun 4-5-də PK(b)P 
Qafqaz burosunun iclasında Qarabağ məsələsi müzakirə edildi. 
İclas səs çoxluğu ilə Dağlıq Qarabağı Ermənistan SSR-in 
tərkibinə daxil etmək haqqında qərar qəbul etdi. Lakin iclasda 
N.Nərimanovun təkidi ilə Qarabağ  məsələsinin Azərbaycan 
SSR üçün böyük əhəmiyyətə malik olduğunu nəzərə alaraq bu 
məsələnin PK(b)P MK-nın qəti qərarına keçirilməsi haqqında 
qərar qəbul edildi. N.Nərimanov V.İ.Leninə bu məsələ ilə bağlı 
teleqram vurdu və  məktub yazdı. Məktubda deyilirdi: «Əziz 
Bladimir  İliç: Teleqrammada göstərdiyimi təkrar etməyə 
məcburam. Vəziyyət dəhşətlidir. Mərkəz Azərbaycanın, 
Ermənistanın və Gürcüstanın müstəqilliyini qəbul edib. İndi isə 
mərkəz Azərbaycanın mübahisəsiz ərazisini Ermənistana verir. 
Əgər bu ərazi Gürcüstana verilsəydi, buna ictimai-siyasi don 
geydirmək olardı. Lakin bu ərazinin Ermənistana, daşnaklara 
verilməsi düzəlməyən səhvdir. Bizim oradakı nümayəndəmiz 
bu məsələ ilə bağlı sizə  ətraflı  məlumat verəcəkdir. … Əziz 

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
315
Bladimir  İliç, görəsən «Müstəqil Azərbaycan» sözü sizin 
ağzınızdan çıxmamışdırmı? 
… Bütün vaxtlar Denikini müdafiə edən Ermənistan 
müstəqillik,  əlavə olaraq ərazi alır.  İkili siyasət yeridən Gür-
cüstan müstəqillik qazanır. Sovet Rusiyasına ilk meyl edən 
Azərbaycan isə  həm müstəqilliyini, həm də  ərazisini itirir. 
Çoxmilyonlu xalqın hüquq və hissləri ilə zarafat etmək olmaz. 
… Mən qəti bildirirəm:  Əgər bizim fikirlərimizə 
əhəmiyyət verməsəniz biz geri çağırılmağımız haqqında məsələ 
qaldıracağıq. 
… Mən sizin diqqətinizə çatdırmaq istəyirəm ki, əgər 
mərkəz qısa müddətdə daşnak kommunistlərinin iyrəncliyinə 
son qoymasa bütün müsəlman şərqi bizdən üz döndərəcəkdir». 
Bu sətirlər bolşevik ideyalarının toruna düşmüş Azərbay-
can rəhbərinin fəryadı idi. Lakin istefa vermək imkanı olmayan 
N.Nərimanov Moskvanı  Şərqin ondan üz döndərməsi ilə 
hədələsə də, heç bir nəticə əldə edə bilmədi. 
1921-ci il iyulun 5-də MK-nın Qafqaz bürosunun 
plenumu PK(b)P MK-nın rəyini nəzərə alaraq aşağıdakı qərarı 
qəbul etdi: «Müsəlmanlarla ermənilər arasında milli barışığın 
zəruriliyi, yuxarı  və  aşağı Qarabağın iqtisadi əlaqəsi  əsas 
götürülərək Dağlıq Qarabağ Azərbaycan SSR-in hüdudlarında 
saxlanılsın; ona inzibati mərkəzi muxtar vilayətin tərkibindəki 
Şuşa şəhəri olmaqla, geniş vilayət müxtariyyatı verilsin». 
1921-ci il sentyabr ayında AK(b)P MK-nın Təşkilat və 
Siyasi Bürosunun iclasında Qafqaz Bürosundan Dağlıq 
Qarabağa geniş vilayət Muxtariyyatı verilməsi haqqında məlum 
qərarına yenidən baxılmasını xahiş edən qətnamə qəbul edildi. 
1921-ci ilin oktyabrında Qarabağın məsul işçilərinin 
konfransının qəbul etdiyi qərarda deyilirdi ki, Dağlıq Qarabağa 
ayrıca vilayət Muxtariyyatının verilməsi məqsədəuyğun hesab 
edilməsin. 
Lakin respublikanın bu məsələdə fikri mərkəz üçün 
IX mühazirə 
 
 
316
həlledici deyildi. 
PK(b)P MK-nın Zaqafqaziya ölkə komitəsinin 1923-cü il 
iyunun 23-27-də keçirilmiş plenumu Q.Orconikidzenin təzyiqi 
ilə ultimatum formasında bir aylıq müddət  ərzində Dağlıq 
Qarabağa vilayət muxtariyyatının verilməsi barədə AK(b)P 
MK-ya tapşırıq verdi. Həmin qərarı yerinə yetirməyə  məcbur 
olan Azərbaycan MİK 1923-cü il iyulun 7-də Azərbaycan SSR-
in tərkibində  mərkəzi Xankəndi olmaq şərti ilə «Dağlıq 
Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması haqqında» dekret 
verdi. Lakin ermənilər 1923-cü il 10 avqust tarixli fərmanla bu 
qədim Azərbaycan  şəhərinə xalqımızın qəddar düşməni olan 
Şaumyanın  şərəfinə Stepanakert adını verdilər (1991-ci il 
noyabrın 26-da Azərbaycan Milli Məclisi bu qərarı ləğv etdi və 
yaşayış məntəqəsinə əvvəlki adı verildi). 
Qarabağın dağlıq hissəsinə muxtariyyat statusunun 
verilməsi Azərbaycan tərəfindən bu torpaqların ermənilərə 
məxsus olmasının qismən də olsa etirafı idi. Bu isə Ermənistana 
və onun himayədarlarına gələcək siyasi oyunlar üçün bir 
«əlyeri» qoymaq idi. Əslində elə belə də oldu. 
Sovetlər  İmperiyasının yaranmasında istifadə edilən 
Qarabağ oyunundan bu imperiyanın dağılması  ərəfəsində  və 
sonralar da məharətlə istifadə edildi. Belə ki, Rusiya hərbi 
qüvvələrinin köməyi ilə Ermənistan silahlı qüvvələri 1992-ci 
ilin  əvvəllərində Dağlıq Qarabağdakı azərbaycanlıları 
yaşadıqları sonuncu yaşayış  məntəqəsini tərk etməyə  məcbur 
etdi. Rusiyanın hərbi qüvvələrinə  və  Qərb himayədarlarına 
arxalanan ermənilər Azərbaycanın 20 faiz torpağını  işğal etdi 
və bir milyon insan öz vətənində qaçqına çevrildi. Dünyanın 
gözü qabağında baş verən bu hadisəyə çox təəssüf ki, böyük 
dövlətlər susur. Nəinki susurlar, hətta bu hadisədən 
Azərbaycana qarşı «məkrli niyyətlərini» həyata keçirilməsi 
üçün yararlanmağa çalışırlar. 
 

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
317
 
 
 
3. Azərbaycanda sənayeləşdirmə və kollektivləşdirmə 
siyasətinin həyata keçirilməsi 
 
Yeni iqtisadi siyasətə keçid (1921-ci il) nəticəsində ölkə 
və respublika daxilində nisbi və iqtisadi sabitlik əldə edildi. 
Nəticədə, bolşevik istəyinə uyğun olmayan iqtisadi və siyasi 
proseslər başlandı. Sovet hakimiyyəti  əsas diqqətini 
iqtisadiyyatın tənzimlənməsində inzibati üsulların 
gücləndirilməsinə yönəltdi. 
ÜİK(b)P-nin XIV qurultayında (1925-ci il) Yeni iqtisadi 
siyasət prinsiplərini möhkəmləndirmək kursu təsdiq edilsə  də, 
artan iqtisadi çətinliklər iqtisadiyyatda inzibati metodların 
tətbiqini labüd etdi. 
1926-cı ilin fevralında respublikada sənayeləşdirmə üzrə 
xüsusi komissiya yaradıldı. Komissiyanın tərkibinə Q.Musabəyov 
(sədr), H.Sultanov və b. daxil oldu. Respublikanın  əlaqədar 
orqanları Azərbaycan sənayesinin 1926-30-cu illər üçün inkişaf 
planını hazırladılar. Sənayeləşdirmənin başlanması  ərəfəsində 
heç də bütün sənaye sahələri bərpa edilmədi. Belə ki, neft 
hasili, dəmir emalı, ipəkçilik sənayesi və s. bərpa işi başa 
çatdırılmadı. 
Artıq 20-ci illərin sonları üçün Azərbaycan sənayesində 
nəzərə çarpacaq dəyişikliklər var idi. Neft sənayesində mühüm 
nailiyyətlər  əldə edilmişdi. 1928-ci ildə  Yeni Qaraçuxur 
mədəninin istismarı başladı. 1928-ci ildə SSRİ miqyasında ilk 
dəfə olaraq Bakıda güclü trubalı kerosin-benzin zavodu, sulfat 
turşusu, karbid və yağ zavodu tikildi. 
Maşınqayırma sahəsində  də mühüm nailiyyətlər  əldə 
edildi. 1927-ci ildə Leytenant Şmidt (indiki Səttarxan) adına 
zavodda ilk elektrik poladəritmə sobası işə salındı. 
IX mühazirə 
 
 
318
Bu dövrdə, Gəncə Azərbaycanın ikinci sənaye mərkəzinə 
çevrildi. 1928-ci ildə  Gəncədə  əyirici toxuculuq kombinatı  və 
pambıqtəmizləmə zavodu işə düşdü, Ucar və Yevlaxda 
pambıqtəmizləmə zavodları tikildi, Şəki və Xankəndində 
baramaaçma müəssisələrinin tikintisinə başlandı. 
1927-1928-ci illərdə respublikanın elektrikləşdirilməsi 
sahəsində mühüm nailiyyətlər  əldə edildi. Bu dövrdə, Salyan, 
Füzuli, Nuxa istilik elektrik stansiyalarının tikilişi başa 
çatdırıldı. 
Sənayeləşmə dövründə Azərbaycan xalqı çox ağır 
çətinliklərlə üzləşməli oldu. Sənayeləşdirməni 
maliyyələşdirmək üçün dövlət kütlələrin olan-olmaz vəsaitini 
talan etdi. Bu dövrdə, bir-birinin ardınca keçirilən 3 
sənayeləşdirmə istiqrazı xalqın vəziyyətini daha da pisləşdirdi. 
Fəhlələr bəzən bir, yaxud 2 aylıq  əmək haqqını  sənayeləşmə 
fonduna keçirməli olurdular. Sənayeləşdirmə  xəttinin həyata 
keçirilməsi üçün Sovet dövləti günahsız məhkum edilmiş 
insanların fiziki əməyindən istifadə etməkdən çəkinmirdi. 
Ümumiyyətlə, Azərbaycanda sənayeləşmə xətti 2 sahəni – 
neft sənayesini və elektrikləşməni əhatə etdi. Azərbaycan Sovet 
imperiyasının xammal bazasına çevrildi. Sənayeləşdirmə  xətti 
ağır sənayenin inkişafını  nəzərdə tutduğu halda, respublikada 
yüngül sənaye daha sürətlə inkişaf etmişdi. 
Bütün bunlara baxmayaraq sənayeləşmə respublikanın 
iqtisadiyyatında müsbət dəyişikliklərlə  nəticələndi. Belə ki, 
sənayeləşmə illərində fəhlələrin sayı artıb, 47 min nəfərdən 208 
min nəfərə çatdı. Azərbaycan aqrar respublikadan aqrar-sənaye 
respublikasına çevrildi. 
1929-cu ilin may ayında keçirilən SSRİ-nin V Sovetlər 
qurultayında xalq təsərrüfatının inkişafı üzrə birinci beşillik 
plan (1928/29-1932/33) qəbul edildi. Əsasən, ağır sənayenin 
inkişafını  nəzərdə tutan bu beşillik plan Azərbaycanda neft, 
kimya, toxuculuq sənayesinin inkişafını, kənd təsərrüfatının 

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
319
sosialist  əsasları üzrə yenidən qurulmasını  nəzərdə tuturdu. 
Beşillik  ərzində Azərbaycanda 35 yeni sənaye müəssisəsi işə 
düşdü, bir sıra sənaye müəssisəsi yenidən quruldu və istehsalı 
genişləndirildi. Respublikada kimya, tikinti materialları, 
yüngül, yeyinti və s. sənaye sahələri üzrə yeni obyektlər işə 
salındı. I beşillikdə  nəqliyyat inkişaf etdirildi. Ələt 
stansiyasından Culfaya 409 km uzunluğunda dəmiryol xəttinin 
çəkilişi başa çatdırıldı. Hava yolları, aeroportların tikintisinə 
başlandı. 
Beşillik dövründə Azərbaycanın yeni sənaye mərkəzləri – 
Gəncə, Xankəndi, Nuxa və s. inkişaf etməyə başladı.  
1920-ci illərin sonu 30-cu illərin  əvvəllərində Azərbay-
canın inzibati-ərazi quruluşunda da dəyişikliklər baş verdi. 
1929-cu ilin aprelində keçirilmiş VI Ümumazərbaycan 
Sovetlər qurultayının qərarı ilə respublikada 13 qəza ləğv 
edildi, onun yerinə 8 mahal (Bakı, Quba, Lənkəran,  Şirvan, 
Muğan (Salyan), Zaqatala-Nuxa, Gəncə və Qarabağ) yaradıldı. 
Lakin 1930-cu il iyulun 23-də SSRİ MİK və XKS «Mahalların 
ləğv edilməsi haqqında» qərar qəbul etdiyindən mahallar ləğv 
edildi. Onun yerinə 63 inzibati rayon yaradıldı. Lakin 1932-ci ildə 
rayonlar böyüdüldü və onların sayı 47-ə endirildi. 
Kollektivləşmə:  Azərbaycanda kollektiv təsərrüfat 
formalarının inkişafını şərti olaraq 5 mərhələyə bölmək olar: 
1.
 
1921-1922-ci illər: Bu illərdə kollektiv təsərrüfatlar 
içərisində əsas yeri kommunalar və artellər tuturdu. 
2.
 
1922-1924-cü illər: Yeni iqtisadi siyasət nəticəsində 
əvvəlcədən tələm-tələsik yaradılmış kommunalar dağıldı. 
1924-cü ildə respublikada 1 kommuna və 2 kənd təsərrüfatı 
arteli yaradıldı. 
3.
 
1924-1926-cı illər: Bu illərdə ən çox yoldaşlıq cəmiyyətləri 
və nepmanlar yaranır. 
4.
 
1927-ci il: Kəndə  təsir forması kimi maşın  şirkətlərinin 
fəaliyyətinə geniş yer verilir. 
IX mühazirə 
 
 
320
5.
 
1928-ci il və sonrakı illər: Bu dövrdə  ÜİK(b)P-nin XV 
(1927-ci il) qurultayının kənd təsərrüfatının 
kollektivləşdirilməsi haqqında qərarı qəbul edilir və kolxoz 
hərəkatının inkişafında yeni mərhələ başlayır. Qolçomaqlar 
üzərinə hücum kəndlərdə siyasi vəziyyəti kəskinləşdirir. 
Qolçomaqların bir sinif kimi ləğvi məsələsi  İ.V.Stalinin 
1929-cu ildə Ümumittifaq aqrar-marksistlərin konfransında 
etdiyi «SSRİ-də aqrar siyasət məsələsinə dair» nitqində qəti 
şəkildə irəli sürüldü. 
Qolçomaqların bir sinif kimi ləğvi məsələsi partiya 
qərarlarında ilk dəfə 1930-cu il yanvarın 5-də ÜİK(b)P MK-nın 
«Kollektivləşmənin sürəti və kolxoz quruculuğuna dövlət 
tərəfindən yardım edilməsi tədbirləri haqqında»kı  qərarında 
elan olundu. 
Qolçomaqlar üç kateqoriyaya bölünürdü: 
1.
 
Əksinqilabçı, terror aktlarının təşkilatçısı, kolxoz 
əleyhinə çıxışların təşkilatçısı hesab edilənlərə qarşı 
həbs və sürgün cəzası tətbiq edilirdi; 
2.
 
İkinci kateqoriyaya daxil edilənlər siyasi idarə xətti 
ilə başqa yerlərə köçürülməli; 
3.
 
Kolxozlardan kənarda yeni ərazilərə köçürülməli. 
Tətbiq edilən cəza tədbirləri SSRİ-nin digər yerlərində 
olduğu kimi Azərbaycanda da ciddi əks-səda doğurdu. 
1930-cu ilin yazında Naxçıvan, Nuxa-Zaqatala bölgəsində 
qiyam baş verdi. Lakin bu qiyam amansızlıqla yatırıldı. 
Respublikanın Gəncə, Qarabağ, Quba, Cəbrayıl, Lənkəran, 
Biləsuvar və s. yerlərində müqavimət dəstələri fəaliyyət 
göstərirdi. 
Ölkədə  vəziyyətin ağırlığını görən rəhbərlik çıxış yolu 
axtardı. 1930-cu il martın 17-də «Kolxoz hərəkatında partiya 
xəttini əymək hallarına qarşı mübarizə haqqında» partiya qərarı 
qəbul edildi. 
Artıq bu vaxt Şimali Qafqazın dağlıq rayonlarında 

Azərbaycan 20-30-cu illərdə 
 
 
321
üsyançılar bəzi aulları ələ keçirib Kislovodskiyə çatmışdılar. İş 
o yerə çatmışdı ki, Qazaxstandan Stalinin adına daxil olan 
teleqramda kütləvi çıxışlara qarşı ordu hissələrindən istifadə 
etməyə icazə istənilirdi. 
Belə vəziyyət Azərbaycanda da yarandı. Nuxa-Zaqatalada 
hərbi hissələr üsyançılara qarşı  əməliyyat apardı, 80-ə  qədər 
üsyançı öldürüldü. 
Naxçıvanda  əhali Sovet hakimiyyətini devirib yerli 
hökumət yaratdı. Yalnız Sovet qoşunlarının ciddi təzyiqindən 
sonra Naxçıvanda Sovet hakimiyyəti bərpa edildi. 
1930-cu ildə (mart) Gəncə  qəzasında hökumət qoşunları 
ilə xalq arasında toqquşma baş vermiş, günahsız qanlar 
axıdılmışdı. 
Kollektivləşməyə qarşı xalqın ümumi narazılığı  İttifaq 
miqyasında elə bir vəziyyət yaratdı ki, Sovet hökumətinin taleyi 
hansı  xətti götürəcəyindən asılı idi. Elə bu vaxt – 1930-cu il 
aprelin 2-də MK «Partiya xəttinin əyilməsinə qarşı mübarizə 
ilə əlaqədar olaraq kolxoz hərəkatının vəzifələri» adlı xüsusi 
məktub qəbul etdi. Yeridilən siyasətə  bəraət qazandırılan bu 
məktubda hesab edildi ki, baş verənlər partiya xəttini əyənlərin 
günahı ucbatındandır. 
Miqyasına və sayına görə böyük qurbanlarla nəticələnən 
kollektivləşmə siyasətindən partiya imtina etmədi. 
 
 
4. 30-cu illərin siyasi məhkəmə prosesləri və onun 
Azərbaycan üçün ağır nəticələri 
 
30-cu illərin  əvvəllərindən başlayaraq cəza tədbirləri 
dalğası bütün ölkəni bürüməyə başladı. 1931-32-ci illərdə  və 
1933-cü ilin birinci yarısında bütün partiya üzvlərinin 65 faizini 
əhatə edən 13 diyar təşkilatı üzrə 40 minə qədər adam partiya 
əleyhinə  və opportunist təmayüllər üstündə  məsuliyyətə  cəlb 
IX mühazirə 
 
 
322
edildi. 
Cəza tədbirlərinin yeni dalğası 1934-cü ilin dekabrında 
Kirovun Leninqradda öldürülməsi ilə başladı  və 1937-ci ildə 
özünün kulminasiya nöqtəsinə çatdı. 1938-ci il dekabrın 12-də tək 
bir gecədə Stalin 3187 nəfərin güllələnməsinə aid olan 30 
siyahıya imza etmişdi. 
30-cu illərin siyasi məhkəmə prosesləri və cəza tədbirləri 
Azərbaycanda ağır nəticələr verdi. Azərbaycanın siyasi 
rəhbərliyində və hüquq mühafizə orqanlarında özünə yer tapmış 
Akopov, Yemelyanov, Markaryan, Qriqoryan, Sumbatov-
Topuridze, Bolşov, Asaturov və b. Stalinin və Beriyanın 
göstərişlərini qəddarlıqla yerinə yetirirdilər. 
1937-ci ildə R.Axundov, Ə.Qarayev, S.M.Əfəndiyev, 
Q.Musabəyov, H.Vəzirov, D.Bünyadzadə, H.Səfərov və baş-
qalarından ibarət  «əksinqilabi millətçi mərkəzin işi», yenə 
həmin ildə H.Sultanov, X.Hüseynov, İ.İbrahimov, A.Avalov, 
Ə.Məmmədov, Ə.Əmirov, A.Kələntərov, C.Cəbiyev və b. ibarət 
«əksinqilabçı» cəsus terrorçu, burjua-millətçi təşkilatın işi 
(Şamaxıda), 1938-ci ildə Azərbaycan SSR Xalq Torpaq 
Komissarlığında «əksinqilabçı-burjua millətçi, üsyankar-ter-
rorçu, ziyankar təşkilatın işi Gəncədə, Q.Vəzirov və digər 
hərbçilərin işi, «Azneft işi» ilə əlaqədar məhkəmə proseslərində 
Azərbaycanın dövlət xadimlərinə, alim və yazıçılarına, fəhlə və 
kəndlilərə qarşı əsassız saxta ittihamlar irəli sürülürdü. 
Saxtalaşdırılmış ittihamlar əsasında partiya və dövlət 
xadimləri – Azərbaycan KP MK katibləri  Ə.Qarayev, 
R.Axundov, M.Nərimanov, Zaqfederasiya XKS sədri 
S.M.Əfəndiyev, respublika XKS-nin sədri H.Rəhmanov və 
XKS-nin müavini D.Bünyadzadə, xalq komissarları H.Sul-
tanov, A.Sultanova, Q.Cuvalınski və b. cəza tədbirlərinin 
qurbanı oldular. 
Təkcə bir məhkəmə prosesi – R.Axundov və H.Sultanovla 
bağlı uydurma «əksinqilabçı-üsyançı-terrorçu mərkəzin işi» ilə