AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Şimali Azərbaycan XIX əsrin  
70-ci illəri – XX əsrin əvvəllərində 
 
151 
vəhdət təşkil etdiyini, bu millətin müasir elmləri alaraq 
müasirləşmək məcburiyətində olduğunu isbat edərək 
«türkləşmək, islamlaşmaq və avropalaşmaq» kimi düstur irəli 
sürmüşdür. Y.Akçurağlu bu məşhur düstur haqqında yazırdı ki, 
«Əli bəyin bu üçlü düstürü yaxşı tapılmış  məsud 
ideyalardandır; bu ideya türk aləminin hər tərəfinə yayılmış və 
ələlxüsus məşrutiyyətdən sonra İstanbulda çox işlənmişdir. 
Məsələn, Ziya Göyalp bəy «Türkləşmək, islamlaşmaq və 
müasirləşmək» mövzusu barədə çox əsərlər yazmışdır». 
Beləliklə, M.B.Məmmədzadənin sözləri ilə desək, «türk 
milli hərəkatı  gərək geniş  mənası ilə, gərəksə  də Azərbaycan 
ölçüsündə XX əsrin  əvvəllərinə doğru  şəkillənməyə 
başlamışdır. XX əsrin əvvəlləri türklüyün milliyyət dövründən 
millət dövrünə keçdiyi bir dövrdür». 
 
Ədəbiyyat 
1.
 
Azərbaycan tarixi, IV c., Bakı, 2000 
2.
 
Baykara H. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. Bakı, 1992 
3.
 
Əliyarlı S. Milli hərəkatın ilkin dönəmləri. «Azərbaycan», 1992. 
№2-10 
4.
 
Əziz. B. Milli azadlıq hərəkatı tarixinin dövrləri haqqında 
qeydlər. «Tarix və onun problemləri», Bakı, 2007, s.148-152 
5.
 
Məmmədov X. Azərbaycan milli hərəkatı. B., 1996 
6.
 
Məmmədzadə M.B. Milli Azərbaycan hərəkatı. Bakı, 1992 
7.
 
Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti, Bakı, 1990 
8.
 
Həsənova L.L. İslahatdan sonrakı dövrdə Azərbaycanda torpaq 
icarə münasibətləri. Bakı, 1986 
9.
 
Генезис  капитализма  в  Закавказье  /Тезисы  докладов  науч-
ных сообщений. Б., 1969 
10.
 
Города Азербайджана в период капитализма (вопросы соци-
ально-экономической и культурной истории). Баку, 1987 
11.
 
Ибрагимов  М.  Нефтяная  промышленность  Азербайджана  в 
период империализма. Баку, 1914 
12.
 
Мильман П.Ш. Судебная реформа 1864 г., и ее осуществле-
ние в Азербайджане. Баку, 1965, №3 
III mühazirə 
 
 
152
13.
 
Мурадалиева Э. Кровь земная – нефть Азербайджана и ис-
тория. Баку, 2005 
14.
 
Мурадалиева  Э.Б.  Города  Северного  Азербайджана  во  вто-
рой половине ХIХ века. Баку, 1991 
15.
 
Сумбатзаде  А.С.  Промышленность  Азербайджана  в  ХIХ  в. 
Баку, 1964  
  

IV mühazirə 
 
 
152
b/m. L.A.Əliyeva  
dos. C.Y.Rüstəmova 
 
IV. ŞİMALİ AZƏRBAYCAN  
1905-1914-cü İLLƏRDƏ 
 
1.
 
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyət 
2.
 
Azərbaycan deputatları Rusiya Dövlət Dumasında 
3.Azərbaycan xalqının milli hərəkatının ikinci mərhələsinin 
başlanması. 1905-1906-cı illərdə erməni-Azərbaycan 
münaqişəsi 
4.
 
Azərbaycanda siyasi partiyaların və ictimai hərəkatların 
yaranması 
 
 
1. XX əsrin əvvəllərində  
Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyət 
 
XIX  əsrin sonu – XX əsrin  əvvəli dünya tarixində  dərin 
dəyişikliklər dövrüdür. Sosial-iqtisadi həyatdakı  dəyişikliklər, 
sənaye çevrilişinin başa çatması  və dünya iqtisadiyyatının 
inkişafında sənaye mərhələsinə keçid burjuaziya cəmiyyətinin 
formalaşması, siyasi partiyaların yaranması, proletariatın – 
fəhlələrin adından çıxış edən ictimai qüvvə  və qruplar 
tərəfindən siyasi partiya təşkilatların yaranması – bu dövrün 
başlıca xüsusiyyətlərini təşkil edir. 
XX  əsrin ilk illəri Rusiya tarixində xüsusi yer tutur. 
İslahatla bağlı inkişafın yaratdığı bütün ziddiyyətlər (siyasi, so-
sial, iqtisadi) ən yüksək səviyyəyə çatdı. 1900-1903-cü illər 
böhranı Rusiya iqtisadiyyatının dünya kapitalist təsərrüfatı ilə 
qırılmaz  əlaqələrinin mövcudluğunu göstərdi. Böhran mü-
vəqqəti olaraq Rusiya sənayesinə xarici kapital axınını 
dayandırdı. 
Şimali Azərbaycan  
1905-1914-cü illərdə 
 
 
153
XIX  əsrin sonları – XX əsrin  əvvəllərində  həm 
Azərbaycanda, həm də bütün ölkədə neftlə bağlı süni 
canlanmadan sonra iqtisadi böhran başladı. Onun nəticəsi kimi 
kütləvi işsizlik baş verdi və fəhlələrin həyat tərzi pisləşdi. Bu da 
ölkəni fəhlə  hərəkatının mərkəzlərindən birinə çevirdi. Tətil 
mübarizəsi elə ölçülər aldı ki, 1902-ci ilin yanvarında hökumət 
Bakı  şəhərində gücləndirilmiş  nəzarət sistemi tətbiq etdi, yəni 
əslində hərbi vəziyyət elan etdi. 
1900-cü ildən 1903-cü ilə  qədər 112 min fəhlənin 
çalışdığı 3 mindən çox müəssisə bağlandı. Bu şəraitdə 
fəhlələrin siyasi fəallığı yüksəldi. Məhz bu dövrdə  fəhlə 
hərəkatının iqtisadi tətillərdən siyasi tətillərə çevrilməsi baş 
verdi. 
1904-cü ildə Yaponiya Rusiyaya müharibə elan etdi. Çar 
hökuməti müharibənin siyasi mövqeyini möhkəmləndirməkdə 
və inqilabın qarşısını almaqda ona kömək edəcəyini düşünürdü. 
Lakin bu ümidlər doğrulmadı, müharibə çarizmin da-
yaqlarını daha da laxlatdı. Yaponlar Artur limanını mühasirəyə 
aldılar, sonra Mukden ətrafında rus ordusunu darmadağın 
etdilər. 300 minlik ordu bu döyüşdə ölü, yaralı  və  əsir olaraq 
120 min nəfər  əsgər itirdi. Sonra 1905-ci ildə Rus 
donanmasının Susima boğazında məhvi – 20 hərbi gəmidən 13-
nün batırılması, 4-nün əsir alınması daha bir zərbə oldu. Rusiya 
müharibəni uduzdu. 
Müharibədəki məğlubiyyətdən sonra cəmiyyətdəki böhran 
daha da dərinləşdi.  
Yenicə başlanan 1905-ci il inqilabı  tətil hərəkatının 
genişlənməsi dövründə Rusiya müsəlmanlarının siyasi təşkilatı 
– «İttifaqi-müslimum» adlandırılan Ümumrusiya Müsəlman 
İttifaqı yarandı. Azərbaycan burjuaziyası Rusiyanın müsəlman 
burjuaziyası ilə birləşməyə can atırdı. Bu birləşmənin 
təşəbbüskarları Krım və Kazan tatarlarının burjua ziyalılarının 
nümayəndələri R.İbrahimov, Y.Akçurin, İ.Qasprinski idi. 

IV mühazirə 
 
 
154
Hazırlıq işlərində A.M.Topçubaşov fəal iştirak edirdi. İttifaqın 
yaradılması haqqında məsələ  hələ 1905-ci ilin əvvəllərində 
meydana gəlmişdi. Onun ilk qurultayı 15 avqust 1905-ci ildə 
Nijni-Novqorodda, yarmarka vaxtı keçirildi. Qurultayda 
Rusiyanın müsəlman  əhalisinin müxtəlif zümrələri (əsasən 
burjuaziya və ziyalılar) təmsil olunmuşdu. Çıxışlarda,  əsasən, 
«Rusiyanın bütün müsəlmanlarını birləşməyə», müsəlman 
burjuaziyasının hüquqlarının rus burjuaziyasının hüququları ilə 
eyniləşdirilməyə, müsəlmanlara münasibətdə  sıxışdırmaları  və 
hüquq bərabərsizliyini aradan qaldırmağa səsləyən, 
«müsəlmanların doğma dillərində məktəblərin açılmasını, kitab 
və qəzetlərin buraxılmasını tələb edən» çağırışlar səslənirdi. 
II qurultay 1906-cı il yanvar ayının 13-23-də Peterburqda 
qeyri-leqal  şəraitdə keçirildi. Bu qurultayda din xadimləri, 
burjuaziya və ziyalıların nümayəndələri iştirak edirdi. Bu 
qurultaya qədər ittifaqın üzvləri kadetlərin qurultayında iştirak 
edərək, onların proqramını  qəbul etməyə hazır olduqlarını 
bildirmişdilər. 
II qurultay Dövlət Dumasına seçkilərin taktikasını 
müzakirə etdi. Bu qurultayda, həmçinin ittifaqın vahid siyasi 
partiyanın yaranmasını  təklif edən Nizamnaməsi də  qəbul 
olundu. Qurultay, demək olar ki, tamamilə kadetlərin proq-
ramına uyğun gələn müvəqqəti proqram da qəbul etdi. Onun 
işində Azərbaycandan A.M.Topçubaşov, Q.Qarabəyov, 
A.X.Axudov fəal iştirak edirdilər. 
III qurultay 1906-cı ilin 16-21 avqustunda keçirildi. Bu 
qurultaya A.M.Topçubaşov sədr seçildi. Qurultayda İttifaqın 
proqramı  qəbul edildi: Rusiyanın bütün müsəlmanlarının 
birləşməsi, konstitusiyalı monarxiya ideyası, şəxsi mülkiyyətin 
müqəddəs olması, kəndlilərə torpaq verilməsi, mülkədarlara isə 
bunun  əvəzinin ödənilməsi, milli-mədəni muxtariyyət ideyası, 
dini təsisatların genişləndirilərək, hüquqlarının pravoslav 
ruhanilərlə  bərabərləşdirilməsi (müsəlman ruhanilərini öz 
Şimali Azərbaycan  
1905-1914-cü illərdə 
 
 
155
tərəflərinə  çəkmək cəhdləri). III qurultayda millətlərarası 
toqquşmalarla bağlı qətnamə qəbul edildi. Bu qətnamədə hər iki 
xalqın dini və dünyəvi rəhbərlərinə müraciət edilir və 
«Zaqafqaziya müsəlmanları 
və ermənilərin qarşılıqlı 
barışdırılması işini öz əllərinə almaq» təklif olunurdu. 
Lakin bu ittifaqın Bakı bölməsi yaradılmadı. Qeyd etmək 
lazımdır ki, Bakı  cəmiyyətinin yuxarı  təbəqəsi ümumrusiya 
müsəlman birliyinə onun bütün mövcudluğu dövründə laqeyd 
münasibət göstərirdi. Qurultayda yeni tipli məktəblərin 
yaradılması, məcburi ibtidai təhsilə keçilməsi yolları, 
mədrəsələrin yenidən təşkili, milli adət-ənənələrə diqqətin 
gücləndirilməsi və s. məsələlər müzakirə edildi. 
1905-ci ilin yazı və yayında, ölkədə inqilabi mübarizənin 
gücləndiyi bir dövrdə milli burjuaziya və ziyalılar burjua-liberal 
hərəkatının sülhpərvər, leqal üsullarından – kollektiv 
müraciətlərin verilməsi, çar üsul-idarəsi nümayəndələrilə 
görüşlərdən istifadə edirdilər. Martın 15-də H.Z.Tağıyevin 
sarayında burjuaziya və ziyalıların nümayəndələrinin 
müşavirəsi keçirildi. Burada Qafqazda islahatların 
keçirilməsinin vacibliyi məsələsi müzakirə edildi. 
Müsəlmanlara qoyulan qadağaların göstərildiyi kollektiv 
müraciət tərtib edildi. Bu müraciət çar hökumətinə Azərbaycan 
tərəfindən verilən ilk proqram sənəd idi. Müraciətdə Qafqazda 
zemstvoların (tərkibində çox hissəsi zadəganlardan ibarət olan 
seçkili yerli idarə) tətbiqinin, andlı iclasçılar məhkəməsinin 
yaradılmasının, müsəlmanların hüquqlarının rus zadəgan və 
tacirləri ilə eyniləşdirilməsinin, az torpaqlı  və torpaqsız 
kəndlilərə torpaq verilməsinin vacibliyi və s. məsələlər mühüm 
yer tuturdu. Müraciətdə çarizmin müstəmləkə siyasətinə qarşı 
qəti etiraz ifadə olunurdu. 
Çarizmin yeganə güzəşti müsəlmanlara özlərinə müfti, 
qazi və  məhəllə ruhanilərini seçmək və öz dinini azad şəkildə 
öyrənib ibadət etmək hüququnun verilməsi idi. 

IV mühazirə 
 
 
156
İnqilab davam edirdi. Burjuaziya çarı inandırdı ki, 
monarxiyanın xilasının yeganə yolu «xalq təmsilçiliyidir». 
2. Azərbaycan deputatları Rusiya Dövlət Dumasında 
 
I - IV çağırış Dövlət Dumasının fəaliyyəti həm Rusiya, 
həm də xarici tarixşünaslıqda ziddiyətli şəkildə qiymətləndirilir 
və mübahisələr doğurur. Sovet tarix elmində Dövlət Duması 
haqqında «keyfiyyətsiz», məhdud səlahiyyətlərə malik, 
hakimiyyətə  təsir etmək qabiliyyəti olmayan parlament rəyi 
üstünlük təşkil edirdi. İndi başqa nəzər-nöqtəsi üstünlük təşkil 
edir – Duma çarın nəzarətindən kənarda idi, qanunvericilik və 
maliyyə məsələlərində onun hakimiyyətini məhdudlaşdırırdı. Bu 
mübahisələri bir kənara qoyaraq, qeyd etmək lazımdır ki, Dövlət 
Duması Rusiyanın ilk qanunvericilik orqanı idi və bu sözün 
Qərbi Avropa anlamında parlament rolu oynamağına təşəbbüs 
göstərirdi.  
18 fevral 1905-ci ildə, artıq başlanmış inqilab şəraitində, 
böyük knyaz Sergey Aleksandroviçin (III Aleksandrın qardaşı) 
ölümündən sonra II Nikolay daxili işlər naziri Bulıginin adına 
xalq arasından seçilmiş  ən layiqlilərin qanunvericilik 
təkliflərində iştiraka cəlb edilməsi haqqında reskript verdi.  
Dövlət Dumasının meydana çıxmasında «1905-ci il 17 
oktyabr» manifesti əsas rol oynadı. Bu aktın təsiri çox bö-
yükdür. Bu dəfə çarizmin ən böyük güzəşti Dumanın 
məsləhətverici orqandan qanunverici orqana çevrilməsi oldu. 
Lakin Dövlət Dumasının yaradılması dövlət hakimiy-
yətinin mahiyyətini dəyişə bilmədi, bilməzdi də. 
 25 milyon insan səsvermə hüququ əldə etdi. 1897-ci ildə 
əhalinin I Ümumrusiya siyahıyaalınması keçirildi. Rusiyanın 
əhalisi digər Avropa ölkələrinə nisbətən daha surətlə artmışdı 
(1897-ci ildə 116 milyon adam (bu məlumata Polşa və 
Finlandiya daxil deyil). 
 Səsvermə hüququndan qadınlar, yaşı 25-dən az olanlar, 
Şimali Azərbaycan  
1905-1914-cü illərdə 
 
 
157
hərbi qulluqçular, muzdur-kəndlilər, fəhlələrin bir qismi 
məhrum idi. Seçkilər birbaşa və bərabərhüquqlu deyildi. 
Rusiya Dövlət Dumasının özünün Qərbi Avropadakı 
analoqlarından əsas fərqi onun hüquqlarının son dərəcə məhdud 
olması idi; bu isə, əvvəla çarizmin öz hakimiyyətini heç kəslə 
bölmək istəməməsi ilə; ikincisi isə xalq arasından seçilmiş 
deputatların bu hakimiyyətdən istifadə etməyə qabil olmaması 
ilə izah edilirdi. Rusiya əhalisinin böyük bir hissəsi patriarxal 
ənənələrlə yaşayan kəndlilər idi; onlar çar hakimiyyətini Tanrı 
tərəfindən göndərilmiş hesab edirdilər və onlardan seçilən 
nümayəndələr müstəqil qərar qəbul etməyə qadir olan adamlar 
kimi yox, xahiş edənlər kimi çıxış edirdilər və üçüncüsü, yenicə 
yaranmış partiyalar zəif idi, onların siyasi mübarizə  təcrübəsi 
yox idi. 
Bu səbəbdən fəaliyyətinin başlanğıcında Dövlət Duması 
qarşısına qoyulmuş  vəzifələri həyata keçirə bilmirdi. Lakin 
zaman keçdikcə vəziyyət dəyişirdi. 
11 dekabr 1905-ci ildə II Nikolay seçkilər haqqında fər-
man verdi. İlk dəfə  fəhlələr seçki hüququ əldə etdilər. Azər-
baycan Dumada təmsil olunmaq hüququ qazandı. Qafqazda 
seçkilərin keçirilməsi demək olar ki, tamamilə canişindən asılı 
idi. Rusiyada kadetlər qələbə çaldılar, çünki əhalinin geniş 
təbəqələrinin maraqlarını  əks etdirirdilər. Kadetlərin Bakı 
bölməsi də böyük təbliğat kompaniyasına başladı. 
Bakı quberniyasında seçkilər 31 may, Yelizavetpolda 16 
may 1906-cı ildə keçirildi. Halbuki I Duma artıq aprelin 27-də 
öz işinə başlamışdı. I Dövlət Dumasına M.T.Əliyev, 
A.Muradxanov, A.M.Topçubaşov,  İ.Ziyadxanov, A.Haq-
verdiyev seçildilər. 
 I  Dövlət Dumasına 524 üzv seçilməli idi. Seçilmiş 440 
deputat Dumanın açılışı günü – 27 aprel 1906-cı ildə 
Peterburqa yığıldı. 
Azərbaycandan olan deputatlar 36 nəfərdən ibarət mü-

IV mühazirə 
 
 
158
səlman parlament fraksiyasına daxil oldular. A.M.Topçubaşov 
fraksiyanın sədri seçildi. Fraksiya kadetlərlə birgə  fəaliyyət 
göstərmək haqda qərar qəbul etdi. I Dövlət Dumasının 
qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri də aqrar islahatların 
həyata keçirilməsi idi. Ancaq Rusiya üçün çox vacib olan məhz 
bu məsələdə siyasi partiyaların mövqeləri bir-birindən köklü 
şəkildə  fərqlənirdi. Müsəlman fraksiyası aqrar məsələnin  əsas 
müddəalarını da müzakirə edirdi. Bu məsələ proqram 
layihəsində göstərilirdi ki, «vəqf torpaqları müsadirə edilmir, 
mülkədar torpaqlarının müsadirəsi isə ancaq ehtiyac olduğu 
halda  ədalətli qiymətdə  təzminat ödənilməklə mümkün ola 
bilərdi».  
 Dövlət Dumasının iclaslarından birində  çıxış edən 
İ.Ziyadxanov aqrar məsələyə toxundu. O, kəndin  əsas prob-
lemini çarizmin köçürmə siyasətində görürdü. O, çıxışında 
«Mərkəzi Rusiya kimi bizim də torpağa ehtiyacımız var. Biz də 
torpağın azlığından, yoxluğundan  əziyyət çəkirik». Onun 
çıxışlarında petisiyalarda olan bütün tələblər öz əksini tapmışdı. 
A.Haqverdiyev  İrəvan və Yelizavetpol quberniyaların-
dakı  vəziyyət, millətlərarası münaqişə, diyarın iqtisadi müf-
lisləşməsi barədə sorğu verdi. Duma bu müraciəti təcili qəbul 
etmədi və canişinə göndərdi. Canişin bu quberniyalarda 
qarışıqlıqların qarşısının alınması sahəsində hansı  tədbirlərin 
görülməsi barədə məlumat verməli idi. 
I Duma öz fəaliyyətini uğursuzluqla başa vurdu. İyulun 9-
da Tavriya sarayının qapıları bağlandı. I Duma aqrar məsələni 
həll etmədi.  
Kadetlərin təşəbbüsü ilə hökumətə  qəti etiraz bildirildi. 
Onlar Dumanın iclaslarını Vıborqda keçirməyi qərara aldılar. 9-
10 iyulda Vıborqda Dumanın iclası keçirildi ki, burada 
Azərbaycandan olan deputatlar da iştirak edirdilər.  İclasda 
«Xalq nümayəndərindən» xalqa müraciət qəbul olundu. Bu 
müraciəti kadetlər, həmçinin A.M.Topçubaşov və İ.Ziyadxanov 
Şimali Azərbaycan  
1905-1914-cü illərdə 
 
 
159
imzaladılar. Vıborq müraciəti bütün Rusiya əhalisini Dumanın 
buraxılmasına səslədi. Lakin onların hökumətə itaətsizlik 
haqqında çağırışları havadan asılı qaldı. 
Müraciəti imzalayan şəxslərə qarşı cinayət işi qaldırıldı. 
Məhkəmə 1907-ci ilin dekabrında keçirildi. Onun qərarına 
əsasən deputatlar 3 ay müddətinə  həbsə  məhkum olundular, 
həmçinin gələcəkdə də Dumaya seçilmək hüququndan məhrum 
edildilər. 
I Dumanı qovandan sonra hökumət II Dövlət Dumasına 
seçkilər elan etdi. I Dumanın acı təcrübəsindən nəticə çıxaran II 
Duma qanunçuluq çərçivəsində 
fəaliyyət göstərərək, 
münaqişələrdən çəkinməyi qərara aldı (20 fevral- 2 iyun 1907-
ci il). 
Duma iki məsələni müzakirə etməli idi – aqrar məsələ və 
inqilabçılara qarşı fövqəladə tədbirlərin görülməsi. 
 Kadet F.A.Qolovin sədr seçildi. II Dumada Azərbaycanı 
F.Xoyski, X.Xasməmmədov, Z.Zeynalov, M.Şahtaxtinski, 
M.Mahmudov,  İ.Tağıyev təmsil edirdilər. Sonuncu Peterburqa 
getmədi. 
Azərbaycandan olan deputatlar müsəlman fraksiyasının 
tərkibinə daxil oldular. F.Xoyski və X.Xasməmmədov büronun 
tərkibinə seçildilər. 
Müsəlman fraksiyasının işində A.M.Topçubaşov da fəal 
iştirak edirdi. 
Dumanın müsəlman fraksiyası öz proqramını ayrıca 
kitabça  şəklində çap etdirdi. Rusiyada idarəetmə forması 
konstitusiyalı parlament monarxiyası olmalı idi. Proqramda 
müraciətlərdə öz əksini tapmış müddəalarla  əsasən üst-üstə 
düşən tələblər şərh edilirdi. 
Aqrar məsələnin müzakirəsi zamanı müsəlman fraksiyası 
adından F.Xoyski çıxış etdi. Çıxışında o göstərirdi: «Kəndli 
məsələsi mühüm olduğu qədər də mürəkkəb və 
təxirəsalınmazdır». O, hökumətin torpaq məsələsini, 

IV mühazirə 
 
 
160
qiymətlərin artması və torpaqların «təmin olunmuş kəndlilərin» 
əlində  cəmlənməsi ilə  nəticələnən, «az torpaqlı  və torpaqsız 
kəndliləri kənarda qoyan» kəndli torpaq bankı  və köçürmələr 
vasitəsilə həll etməsi ilə razılaşmadığını bildirdi. 
Aqrar məsələnin müzakirəsi zamanı  əməkçi müsəlman 
fraksiyası adından Z.Zeynalov çıxış etdi. Qeyd etdi ki, Bakı 
quberniyasının kəndliləri heç bir qiymətə torpaq sahələrini 
almaq iqtidarında deyillər. Kəndlilərə torpağı bağışlamaq 
lazımdır. O, xüsusi mülkiyyət  əleyhinə  çıxırdı  və torpaq üçün 
girov verilməsini pisləyirdi. Aqrar məsələnin müzakirələri 
nəticəsiz başa çatdı.  
F.Xoyski 173 deputatla birlikdə 1907-ci il mayın 18-də 
dini inanclar və milli mənsubiyyətlə bağlı  məhdudiyyətlərin 
ləğvi ilə  əlaqədar  əsas müddəaların layihəsi ilə Dumaya mü-
raciət etdi. Ümumi qanunlarda vətəndaşların – bütün Rusiya 
vətəndaşlarına sərbəst yaşayış yeri, köçmək, peşə yönümü 
seçmək hüququnun verilməsi və s. məsələsi qaldırılmışdı. 
Dumanın sədri layihə haqqında deputatlara məlumat verdi, 
müzakirəyə qoyacağına söz verdi və bu məsələ qapandı.  
Yerli məhkəmələr haqqında məruzə X.Xasməmmədov və 
F.Xoyskinin narazılığına səbəb oldu. Belə ki, məruzədə 
göstərimişdi ki, islahat ancaq o quberniyalarda həyata keçirilə 
bilərdi ki, burada zemstvo islahatı aparılmışdır, yəni Rusiyanın 
mərkəzi quberniyaları nəzərdə tutulurdu. 
Hökumət Dumadan inqilabi terrorun pislənməsini tələb 
etdi, lakin deputatların əksəriyyəti bundan imtina etdi. Bundan 
savayı, mayın 17-də Duma polisin hərəkətlərinə qarşı  çıxdı, 
bunun ardınca terrorçu aksiyalar yenidən başladı. Mətbuat 
Dumaya qarşı  çıxaraq, onu «üsyan yayan» adlandırdı. Bu 
şəraitdə hökumət Dumanın buraxılmasını elan etmək qərarına 
gəldi və deputatların bir qismini çar ailəsinə qarşı sui-qəsddə 
günahlandırdı. 
II Nikolay 1907-ci il iyunun 3-də Dumanın buraxılmasını 
Şimali Azərbaycan  
1905-1914-cü illərdə 
 
 
161
elan edərək, 1907-ci il noyabrın 1-də III Dumanın çağırılması 
müddətini təyin etdi. Həmçinin seçki haqqında qanuna 
dəyişikliklər haqqında elan verdi. 
 3 iyun 1907-ci il Manifesti 1915-ci ilin avqustuna qədər 
mövcud olmuş «üç iyun sisteminin» yaradılması üçün əsas 
rolunu oynadı. 
«Əvvəlcə sakitlik, sonra islahatlar» - 1905-1907-ci illər 
inqilabından sonrakı P.A.Stolıpin siyasətinin əsas xəttini təşkil 
edirdi. Eserlərin təşkil etdiyi sui-qəsddən (12 avqust 1906-cı il) 
möcüzə  nəticəsində xilas olduqdan sonra o, hərbi-səhra 
məhkəmələri təsis etdi. Bu məhkəmələr 8 ay ərzində 100-ə 
yaxın ölüm hökmü çıxardılar – bu Rusiyada bu vaxta qədər 
görünməmiş bir rəqəm idi. Həmçinin 260-a yaxın gündəlik 
qəzet bağlandı. 
II Dövlət Duması 103 gün ömür sürdü. Qarşısına qoyduğu 
heç bir məsələni həll etmədi. Yeni seçki qanununa müvafiq 
olaraq deputatların sayı 524-dən 442-yə endirildi. (1.11.1907-
9.06.1912). 
III Dumanın  əsas vəzifələri ölkənin hərbi qüdrətinin 
artırılması və qanun-qaydanın bərpası idi. 
Bəzi şəhərlər, o cümlədən Bakı şəhəri Dumaya seçki nü-
mayəndəliyindən məhrum edildi. Qafqaz 28 əvəzinə 10 deputat 
göndərə bilərdi. Bakı, İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarından 
X.Xasməmmədov nümayəndə seçildi. 
III Dövlət Dumasında müsəlman fraksiyası 8 nəfərdən 
ibarət idi. Fraksiyaya X.Xasməmmədov rəhbərlik edirdi. 
Fraksiyanın  əsas məqsədi zemstvo (yerli idarəçilik) 
müəssisələrinin təsis edilməsi, ibtidai təhsilin ana dilində 
aparılması kimi islahatlara və s. nail olmaq idi. 
X.Xasməmmədovun çıxışını  təhlil etdikdən sonra göstər-
mək olar ki, o aşağıdakı  məsələlərə toxunurdu: siyasi azadlıq 
verilməsi, köçkünlük məsələsinin həlli, ana dilində  təlim və 
məhkəmə icraatı, zemstvonun (yerli idarəçilik) tətbiqi. 

IV mühazirə 
 
 
162
1911-ci ildə X.Xasməmmədov hərbi mükəlləfiyyət barədə 
məsələ qaldırdı. Müsəlman fraksiyası  hərbi mükəlləfiyyətin 
müsəlmanlara da şamil edilməsi və  əsgəri borcun yerinə 
yetirilməməsi əvəzində ödənilən xüsusi pul vergisinin əleyhinə 
çıxış etdi. 
 «İrşad» qəzeti yazırdı: III Duma xalqa heç nə vermədi və 
verməyəcək. O yalnız bürokratiyanın  əlində örtük rolunu 
oynayırdı.  Əvvəlki Dumalarda fikir mövcud idi. Düzdür, bu 
fikir xüsusi qüvvəyə malik deyildi, amma var idi. 
 X.Xasməmmədovun çıxışlarının içərisində  ən mühümü 
Qafqaz məsələsi üzrə etdiyi məruzə idi. «Biz belə hesab edirik 
ki, hakimiyyət millətlər arasında heç bir fərq qoymamalıdır, 
bütün millətlər eyni hüquqlardan istifadə etməli və eyni 
məsuliyyəti daşımalıdırlar. Zaqafqaziyanın bütün əhalisi xris-
tianlara və qeyri-xristianlara bölünür. Müsəlmanlara inam 
yoxdur, onlar üçün bir sıra məhdudiyyətlər mövcuddur. 
Məktəblər əhalini təmin etmir, çünki onlarda təlim ana dilində 
aparılmır və məktəblərin sayı azdır». 
Kadet partiyası III Dumada hökumətin daxili siyasi kur-
sunun ünvanına kəskin tənqidlə çıxış etməkdə davam edirdi. 
III Duma milli məsələni də müzakirə edirdi. Hökumət 
Finlandiya haqqında bir neçə qanun layihəsi təqdim etdi. 
Finlandiyada rus və fin vətəndaşların hüquqları 
bərabərləşdirildi və  hərbi mükəlləfiyyət  əvəzinə ödənən pulun 
dəyəri 20 milyon fin markası miqdarında müəyyənləşdirildi. 
Polşa məsələsi kəskin  şəkildə dururdu. Əvvəlki iki 
Dumadan Polşa üçün tam muxtariyyət tələb edən Polşa solosu 
III Dumada digər təkliflər - andlılar məhkəməsinin tətbiqi, 
quberniyalarda özünüidarənin qüvvətləndirilməsi kimi 
məsələlərlə çıxış edirdi. 
1912-ci il iyunun 9-da çarın fərmanına  əsasən III 
Dumanın iclasları dayandırıldı. 
IV Dövlət Duması 1912-ci il noyabrın 15-də M.B.Rod-