Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

Tədqiqatın elmi yeniliyi müasir daxili nəzarət forması olan daxili auditin 
təşkili və aparılması ilə bağlı praktiki məsələlərin qoyuluşu, nəzəri cəhətdən 
əsaslandırılması və həll edilməsindən ibarətdir. Tədqiqat prosesində elmi yenilik 
sayıla biləcək aşağıdakı nəticələr əldə edilmişdir: 
- 
daxili auditin mahiyyəti, məzmunu dəqiqləşdirilmiş və onun məqsədi 
müəyyən olunmuşdur; 
- 
təsərrüfat subyektlərdə daxili audit xidmətinin yaradılması prosesi şərh 
edilmişdir; 
- 
daxili auditin aparılması metodikası təklif edilmiş və tətbiqi mexanizmi 
müəyyənləşdirilmişdir; 
- 
daxili auditin təsərrüfat subyektlərinin daxili nəzarət sistemindəki yeri 
müəyyən edilərək, onun keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi sistemi araşıdırılmışdır; 
- 
daxili audit üzrə planların hazırlanması və bu prosesdə riskin 
qiymətləndirilməsinin əsasları müəyyən edilmişdir; 
- 
daxili auditorların funksiya və vəzifələri müəyyənləşdirilmişdir; 
Tədqiqat işinin praktik əhəmiyyəti. Əsas müddəalar və tövsiyələr daxili audit 
xidmətinin düzgün və səmərəli təşkil edilməsinə, daxili audit kadrlarının elmi və praktik 
biliklərini zənginləşdirməyə, daxili audit standartlarına tam riayət etməyə 
istiqamətlənmişdir. 
İşin həcmi və strukturu. Ümumi həcmi 97 səhifə olan dissertasiya işi giriş, üç 
fəsil, nəticə, ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. İşdə 2 dioqram və 12 cədvəl verilmiş, 
istifadə edilmiş 40 ədəbiyyat göstərilmişdir. 
 

---

7 
I Fəsil. Daxili audit və Azərbaycanda onun inkişaf perspektivləri 
1.1 Daxili audit maliyyə nəzarətinin forması kimi 
İqtisadiyyatı idarəetmənin müstəqil funksiyası olmaqla, dövlət nəzarəti, 
ümumilikdə, idarəetmə prosesinin mühüm mərhələsidir. Bu mərhələdə əldə olunmuş 
nəticələr qəbul olunmuş qərar və normativ göstərişlərin tələbləri ilə müqayisə edilir. 
Həmin tələblərin pozulması hallarında onların aradan qaldırılması üçün zəruri tədbirlər 
görülür. 
Dövlət nəzarətinin mühüm növlərindən biri də maliyyə nəzarətidir. 
Məlumdur ki, maliyyə özü üç funksiya - bölgü, tənzimləyici və əlbəttə ki, nəzarət 
funksiyalarını yerinə yetirir.
Maliyyə nəzarətinin həyata keçirilməsinin zəruriliyi maliyyənin xüsusi nəzarət 
funksiyasından irəli gəlir. Lakin bu hələ kifayət etmir, ona görə ki, nəzarətin realizə 
edilməsi üçün xüsusi nəzarət orqanlarının mövcudluğu, onların ixtisaslı mütəxəssislərlə 
komplektləşdirilməsi, onların hüquq və vəzifələrinin dairəsi, müvafiq təşkilati və 
metodiki şərtlərin mövcudluğu da zəruridir. 
İstehsal, bölgü, mübadilə və istehlak münasibətlərinin bütün mərhələlərində 
maliyyənin iştirakı maliyyə nəzarətinin əhəmiyyəti və zəruriliyini müəyyən edir. 
Maliyyə nəzarəti həm xüsusi istehsal, həm bütöv ictimai təkrar istehsalı sahələrini, 
habelə istehsaldankənar sahələri əhatə edir. Bundan əlavə maliyyə nəzarəti istehsal 
sahəsindən əlavə, qeyri-istehsal sahələrində də qanunçuluğa əməl olunmasını tənzim 
edir.
Maliyyə nəzarətinin vəzifələrinin reallaşması nəticəsində maliyyə intizamı 
möhkəmlənir. Maliyyə intizamı dedikdə, müəssisə, idarə, təşkilatlar və vətəndaşlar 
tərəfindən dövlətin pul vəsaitlərinin təşkili, bölgüsü və istifadə edilməsi qaydalarına və 
göstərişlərinə dəqiqliklə və dönmədən əməl olunması deməkdir. Bu tələblər nəinki təkcə 
müəssisə, idarə və təşkilatlara yönəldilir, habelə dövlət orqanları və onların vəzifəli 
şəxslərinə də aiddir. Maliyyə nəzarəti ümumilikdə dövlətin mənafeyini təmin etməklə 
müəssisə, idarə və vətəndaşların da maraqlarını müdafiə edir. 

---

8 
Maliyyə nəzarətinin obyektləri təkcə pul vəsaitləri deyil. Pul vəsaitlərinin 
yoxlanılması, nəticə etibarı ilə, ölkənin maddi, əmək, təbii və digər ehtiyatlarından 
səmərəli istifadə edilməsini təmin edir. 
Hər bir təsərrüfat subyekti təşkilatı-hüquqi formasından asılı olmayaraq ölkənin 
iqtisadi sisteminin vahid bir hissəsi, nümayəndəsi kimi çıxış edir. Müəssisə milli 
iqtisadiyyatımızın əsas dayaqlarından olub, müstəqil təsərrüfat subyekti kimi bazarda öz 
məhsulu, xidməti ilə formalaşır. 
Müasir şəraitdə Azərbaycanda aparılan iqtisadi islahatlar müxtəlif mülkiyyət növü 
təsərrüfat subyektlərinin yaranmasına şərait yaratmışdır. Təsərrüfat subyektlərinin 
maliyyəsi respublikamızın maliyyə sisteminin tərkib hissəsi kimi məcmu ictimai 
məhsulun və milli gəlirin əsasən yarandıqları və xidmət sferasında iştirak etməklə, 
ümumi daxili məhsulun formalaşması, bölüşdürülməsi və istifadə olunması proseslərini 
əhatə edir. İqtisadiyyatımızın real bölməsinin aparıcı nümayəndəsi olan təsərrüfat 
subyektlərinin maliyyə sistemi spesfik xüsusiyyətlərə malik olmaqla, ümumi dövlət 
büdcəsinin möhkəmləndirilməsinə, əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə, onun 
sosial müdafiəsinin gücləndirilməsinə birbaşa təsir göstərən mühüm amildir. 
Maliyyə nəzarəti-idarəetmə funksiyası olub, müəssisənin iqtisadi-inkişaf 
proqramına uyğun fəaliyyətini təmin edir. Hər hansı, idarəetmə forması, xüsusilə, 
iqtisadi-idarəetmə forması maliyyə nəzarəti olmadan həyata keçirilə bilməz. Kapitalın 
idarə olunması onun vəziyyətinə cari və son nəticə baxımından nəzarət olmadan 
mümkün deyildir. Eyni zamanda investisiyaların cəlbi, onların hər hansı bir istiqamətə 
yönəldilməsi 
müxtəlif 
maliyyə 
sənədləşməsini, 
maliyyə 
təhlilini, 
xərclərin 
müəyyənləşdirilməsini zəruririləşdirir. 
Maliyyə nəzarətinin növlərinə gəldikdə isə deməliyik ki, onları müxtəlif əsaslara 
görə fərqləndirmək olar. Prof. A.N. Kozirin "maliyyə nəzarətini həyata keçirən 
orqanların təbiətindən" asılı olaraq nəzarətin üç növünü fərqləndirir: 
dövlət nəzarəti; 
təsərrüfatdaxili nəzarət; 
müstəqil nəzarət. 

---

9 
Ümumiyyətlə isə, maliyyə nəzarətini həyata keçirən orqanların dairəsinə görə 
nəzarətin aşağıdakı növləri vardır: 
1. Parlament nəzarəti; 
2. Prezident nəzarəti; 
3. Ümumi səlahiyyətli idarəçilik orqanlarının nəzarəti; 
4. Maliyyə-kredit orqanlarının nəzarəti; 
5. İdarədaxili nəzarət; 
6. Təsərrüfatdaxili nəzarət; 
7. Auditor nəzarəti. 
Milli iqtisadiyyatımızın formalaşması hazırkı çətinliklər dövründə təsərrüfat 
subyektlərinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin məqsədyönlü təşkili, onların səmərəli 
idarə olunması, bu sahədə sivil iqtisadi maliyyə nəzarət formalarından istifadə 
olunmasını ön plana çəkir. Belə nəzarət formasının bir qolu kimi artıq dünyada tanınan 
audit, yalnız sırf maliyyə nəzarətini həyata keçirməyərək, təsərrüfat subyektlərinin 
maliyyə sisteminin sabitliyinin möhkəmləndirilməsinə, onların biznes planlarının, 
hazırlanmasına, yerli, regional və dünya bazarlarının tədqiqinə xidmət edir. Müəssinin 
səmərəli idarə olunmasının təşkilində, fəaliyyətinin tənzimlənməsində audit maliyyə 
nəzarəti ilə daha geniş təmasda olaraq, bu haqda müəssənin təsisçilərinə, direktorlar 
şurasına, səhmdarlarına tam və dolğun məlumat verir. Müasir təsərrüfat subyektinin, 
müəssənin fəaliyyətini iqtisadi baxımdan tədqiq edərkən, auditi maliyyə nəzarəti ilə 
əlaqəli öyrənmək məqsədəuyğundur. 
Maliyyə idarəetmə və nəzarət sistemi audit ilə əsaslı surətdə bağlı olub, 
müəssisənin səmərəli idarə olunmasının əsas hissəsi kimi çıxış edir.
Auditor fəaliyyət (audit) müvafiq informasiyanın dəqiq, tam, həqiqiliyini müəyyən 
etmək məqsədilə mühasibat, maliyyə hesabatı, vergi bəyannamələri, ödəmə-hesablaşma 
və digər sənədlərin idarədənkənar müstəqil yoxlamasıdır ki, bunda məqsəd həyata 
keçirilmiş maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun 
olmasını yoxlamaqdan ibarətdir. 
Azərbaycan Respublikasında audit fəaliyyəti 16 sentyabr 1994-cü il tarixli 
Azərbaycan Respublikasının "Auditor xidməti haqqında" Qanunu ilə tənzim olunur. 

---

10 
Auditor nəzarəti keçirilərkən təsərrüfat subyekti yoxlayıcı qismində daha peşəkar, 
müstəqil və təcrübəli mütəxəssis seçmək imkanına malikdir. Digər tərəfdən dövlət 
aparılan yoxlamanın əsaslı və qanunauyğun olmasına əmin olur və buna də heç bir 
büdcə vəsaiti sərf etmədən nail olur. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, audit maliyyə-
təsərrüfat fəaliyyətinin xüsusi səlahiyyətli dövlət orqanları tərəfindən dövlət 
yoxlanılmasını əvəz edə bilmir. Onların hər birinin öz yeri və əhəmiyyəti vardır. Bu 
baxımdan audit yoxlaması, "Auditor xidməti haqqında" Qanunun 2-ci maddəsinə 
əsasən, iki formada həyata keçirilir: 
məcburi audit; 
könüllü audit. 
Məcburi audit qanunvericiliyə görə, öz maliyyə hesabatlarını dərc etdirməli olan 
təsərrüfat subyektləri üçün qanunvericilik aktlarında nəzərdə tutulmuş hallarda və 
müvafiq dövlət orqanlarının qərarı ilə aparılır. 
Könüllü audit isə - təsərrüfat subyektinin öz təşəbbüsü ilə ola bilər. 
Təsərrüfat subyektlərində müqavilə əsasında maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti 
sahəsində yoxlama, ekspertiza, təhlil aparmaq və yazılı rəy vermək, mühasibat uçotu 
qurmaq, hesabat göstəricilərinin dürüstlüyünü təsdiq etmək və auditorun peşə 
fəaliyyətinə uyğun olaraq maliyyə-təsərrüfat münasibətləri sahəsində digər xidmətlər 
göstərmək audit fəaliyyətinin məzmununu təşkil edir. 
Yoxlamanın kim tərəfindən aparılması nöqteyi-nəzərdən iki növ audit 
fərqləndirilir: 
daxili, yəni firmadaxili audit; 
xarici audit. 
Xarici audit isə audit firmalarının vergi, bank, müəssisələr və s. təşkilatlarla 
müqaviləsi əsasında ayrı-ayrı auditorlar və mütəxəssislər tərəfindən həyata keçirilir. 
Auditor xidməti haqqında Azərbaycan Respublikasinin qanunu 13-cü maddəsi ilə 
Auditorların vəzifələri aşağıdakılar aid edilir. 
- 
auditin aparılmasında Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin tələblərinə 
hökmən riayət etmək; 
- 
auditor yoxlamalarını və digər auditor xidmətlərini keyfiyyətli həyata keçirmək; 

---

11 
- 
bu Qanunda göstərilmiş hallara görə auditin aparılmasında iştirakının qeyri-
mümkünlüyü barədə dərhal sifarişçiyə (səlahiyyətli dövlət orqanına) xəbər vermək; 
- 
sifarişçinin mühasibat uçotunun və hesabatının vəziyyətini, düzgünlüyünü, 
qüvvədə olan qanunlara və normativ aktlara uyğunluğunu yoxlamaq; 
- 
auditin aparılması zamanı aşkar edilmiş bütün pozuntular, mühasibat uçotunun 
aparılması və hesabatların tərtibi ilə bağlı nöqsanlar haqqında sifarişçinin rəhbərliyinə 
məlumat vermək; 
- 
sifarişçinin tələbi ilə aparılan audit zamanı əldə edilən məlumatı (məhkəmə 
orqanlarının tələb etdiyi hallar və “Cinayət yolu ilə əldə edilmiş pul vəsaitlərinin və ya 
digər əmlakın leqallaşdırılmasına və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı mübarizə 
haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununa əsasən təqdim olunmalı məlumatlar 
istisna olmaqla) məxfi saxlamaq;
- 
yoxlama gedişində alınmış və ya tərtib edilmiş sənədlərin qorunub saxlanmasını 
təmin etmək; 
- 
təsərrüfat subyektinin tələbi ilə ona auditin aparılmasına dair qanunvericiliyin 
tələbləri, tərəflərin hüquq və vəzifələri, habelə auditorun rəyində olan irad və nəticələr 
üçün əsas olan normativ aktlar barəsində ətraflı məlumatlar vermək; 
- 
qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş hallarda vergi hesabatına dair auditor rəyi 
vermək. 
- 
sığortaçı ilə mülki məsuliyyətinin icbari sığortası müqaviləsini bağlamaq. 
- 
Сinayət yolu ilə əldə edilmiş pul vəsaitlərinin və ya digər əmlakın 
leqallaşdırılmasına və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı mübarizə haqqında” 
Azərbaycan Respublikası Qanununun tələblərinə riayət etmək, bu sahədə Azərbaycan 
Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş digər tədbirləri həyata keçirmək. 
Həmin qanunun 6-cı maddəsində sərbəst auditor olmağın şərtləri göstərilmişdir: 
- Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olmaq; 
- məhkəmənin qanuni qüvvəyə minmiş hökmü ilə maliyyə-təsərrüfat münasibətləri 
sahəsində müəyyən vəzifələr tutma və ya müəyyən fəaliyyət ilə məşğul olma 
hüququndan məhrum edilməmək və ya bu növ cəza ilə bağlı məhkumluğun 
qanunvericilikdə müəyyən edilmiş qaydada ödənilməsi; 

---

12 
- mühasibat uçotu, maliyyə, iqtisadçı və hüquqşünas ixtisasları üzrə ali təhsilə və 
ixtisas üzrə azı üç il iş stajına malik olmaq; 
- sərbəst auditor imtahanlarını vermək. 
Tamah məqsədilə cinayət törətmək, üstündə məhkum olunmuş və məhkumluğu 
ödənilməmiş şəxslər auditor ola bilməzlər. 
Öz ölkəsində auditor xidməti ilə məşğul olmaq hüququ olan xarici ölkə vətəndaşı 
Auditorlar Palatasının rəsmi icazəsi ilə həmin hüquqdan Azərbaycan Respublikası 
ərazisində istifadə edə bilər. 
Auditor rəyi auditorun (auditor təşkilatının) imzası və möhürü ilə təsdiq olunmuş, 
audit aparılan təsərrüfat subyektinin maliyyə vəziyyətinə, maliyyə-təsərrüfat 
əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat hesabatları maddələrinin doğruluğuna, 
mühasibat uçotunun ümumi vəziyyətinə verdiyi qiyməti əks etdirən və bütün hüquqi və 
fiziki şəxslər, dövlət hakimiyyəti və idarəetmə orqanları, habelə məhkəmə orqanları 
üçün hüquqi əhəmiyyəti olan rəsmi sənəddir. 
Auditor fəaliyyətinin mərkəzi orqanı Azərbaycan Respublikası prezidentinin 
yanında Auditorlar Palatasıdır. 
Müəssisə və təşkilatın uğurla fəaliyyət göstərməsi, rentabellik səviyyəsinin 
yüksəldilməsi, aktivlərin qorunub saxlanması və artırılması üçün qurulmuş idarəetmə 
mexanizmi lazımdır ki, onun da vacib ünsürü qismində daxili audit çıxış edir. 
Mənfəət əldə etməkdən əlavə müasir dövrdə təşkilatlardan həm də məsuliyyətli 
olmaq tələb olunur. Onlardan məşğul olduqları fəaliyyət sahələri üzrə yalnız mənfəətli 
olmaq deyil, həm də özlərinin müxtəlif səhmdarlarının və bəzən digər maraqlı tərəflərin 
ən yaxşı maraqlarını təmin etmək gözlənilir. 
Təşkilatlar sözügedən prinsiplərə nail olmaq üçün daxili audit və korporativ 
idarəetmə sistemlərini tətbiq etməlidirlər. Bu cür sistemlər fəaliyyətin səmərəlilik və 
effektivliyini, bütün müvafiq qanunlara uyğunluğunu təmin etməklə yanaşı, təşkilatın 
lazımi səviyyədə idarə edilməsini və ona nəzarəti təmin edir. 
Buna 
baxmayaraq, 
müvafiq 
tələblərə 
cavab 
verən 
daxili 
nəzarətin 
layihələndirilməsi və tətbiq edilməsi sadəcə ilk addımdır. Bu nəzarət sistemləri 

---

13 
effektivlik və təşkilatın işgüzar əməliyyatları üçün münasib olmaq baxımından davamlı 
şəkildə yoxlamadan keçirilməlidir. 
Bu mərhələdə daxili audit funksiyası qüvvəyə minir. Daxili auditorlar təşkilatın 
“daxili yoxlayıcıları hesab olunurlar. Onlar təşkilatın fəaliyyətinin, eləcə də rəhbərliyin 
qəbul edilmiş strategiya və prosedurlara uyğun olub-olmamasını müəyyən etməyə görə 
cavabdehlik daşıyırlar.
Audit funksiyası iki hissədən təşkil olunmuşdur (daxili və xarici) və əsasən 
fəaliyyət üzrə əminliyin həyata keçirilməsini təmin edir. Xarici audit zamani əminlik 
dərc edilmiş maliyyə məlumatlarının (məsələn, Təşkilatın Maliyyə Vəziyəti Haqqında 
Hesabat (MVHH) etibarlılığı və dəqiqliyi ilə təmin edilir. Daxili audit üzrə əminlik 
təşkilatda riskin idarə edilməsi, daxili nəzarət və korporativ idarəetmə sistemlərinin 
etibarlılığı və dəqiqliyinə uyğun olaraq təmin olunur. 
Demək olar ki, bütün müəssisələr strategiya qurarkən aşağıdakılara ehtiyac 
duyurlar: 
- 
uzunmüddətli hədəflərin müəyyən edilməsi: 
- 
bu hədəflərə nail olmaq üçün hansı fəaliyyətin icra edilməli olduğunu 
müəyyənləşdirmək. 
- 
bu fəaliyyətləri həyata keçirən zaman potensial riskləri müəyyənləşdirmək 
- 
effektiv şəkildə tətbiq edildikdə bu risklərin azaldılmasına kömək edəcək daxili 
nəzarət sistemini qurmaq. 
Rəhbərlik strategiyanın-məqsədin müəyyən olunma prosesində potensial risklərin 
aşkara çıxarılmasına görə cavabdehlik daşıyır. 
Daxili auditorlardan rəhbərlik tərəfindən müəyyən edilmiş riskləri nəzərdən 
keçirmək və həmin riskləri azaltmaq üçün tətbiq etdikləri nəzarətin qiymətləndirilməsi 
tələb olunur. Qiymətləndirmələrin sonunda daxili auditorlar təşkilatın həyata keçirdiyi 
nəzarətin qənaətbəxş olub-olmaması və effektiv işləyib-işləməməsi barədə fikir irəli 
sürürlər.
Buna görə də daxili auditin həmişə müəssisə üzrə rəhbərlik funksiyası daşıyan 
digər bölmələrdən ayrı olması və əməliyatlarla bağlı hansısa cavabdehlik daşımaması 
çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn: bir çox şirkətlərin daxili audit şöbələri 

---

14 
birbaşa olaraq direktorlar şurasına və ya audit komitəsinə hesabat verirlər. Bu, onların 
işinin hər hansı yüksək vəzifəli-icraedici şəxs tərəfindən müdaxilə riskinə məruz 
qalmamasını təmin edir.
Yuxanda qeyd olunanlardan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, daxili audit müstəqil 
qiymətləndirmə funksiyasıdır. Onun əsas məqsədləri aşağıdakılardır. 
- 
rəhbərliyin öz öhdəliklərini icra edib-etmədiyini qiymətləndirmək (effektiv və 
səmərəli əməliyyatlar baxımından): 
- 
təşkilatın müvafiq bütün qayda və qanunlara uyğun fəaliyyət göstərib-
göstərmədiyini müəyyən etmək; 
- 
qəbul edilmiş daxili nəzarət strategiyası və metodlarının hər birinə əməl edilib-
edilmədiyini müəyən etmək. 
- 
daxili nəzarət sisteminin ölçüsü və əhatə dairəsinin qənaətbəxş olmasını müəyyən 
etmək; 
- 
hər hansı müəyyənləşdirilməmiş risklər və daxili nəzarət çatışmazlıqları, eləcə də 
qayda və qanunlara uyğun gəlməyən istənilən vəziyyətlə bağlı hesabat vermək; 
- 
daxili nəzarət sistemində həyata keçirilməli olan təkmilləşdirmələr, dəyişikliklərlə 
bağlı tövsiyələr vermək: 
Effektiv daxili audit funksiyasının faydaları aşağıdakılardan ibarətdir. 
- 
daxili nəzarət sistemində hər hansı çatışmazlığı və ya təkmilləşdiriləcək sahələri 
müəyyən edir; 
- 
rəhbərliyi əks əlaqə mexanizmi və eləcə də şöbələrin, proseslərin müstəqil 
qiymətləndirilməsi metodu ilə təmin edir; 
- 
təşkilatı bütün potensial risklərin obyektiv dəyərləndirilməsi ilə təmin edir; 
- 
öz daxili nəzarət sisteminin müntəzəm yoxlanılmasını və qiymətləndirilməsini 
təmin edir; 
- 
əməliyyat və maliyyə fəaliyyətinin müntəzəm nəzərdən keçirilməsini təmin edir. 
Burada nəzərə almaq vacibdir ki, yuxarıda sadalanan faydalarına baxmayaraq heç 
də bütün müəssisələr daxili audit şöbələrinə, funksiyalarına malik deyillər. Bunun üç 
əsas səbəbi aşağıda qeyd olunmuşdur: 
- 
müəssisənin daxili audit şöbəsinin, funksiyasının olması məcburi deyil;

---

15 
- 
effektiv daxili auditin faydaları təşkilatlar üzrə fərqlidir;
- 
daxili audit təşkilat üçün əhəmiyyətli əlavə xərcdir. 
Daxili audit funksiyasını icra etməzdən əvvəl bir çox amillər dəyərləndirilməlidir. 
Təşkilatlar daxili audit sistemini tətbiq etməzdən öncə aşağıdakı amilləri diqqətlə 
dəyərləndirməlidirlər. 
- 
Təşkilatın fəaliyyətinin əhatə dairəsi, müxtəlifliyi və mürəkkəbliyi 
Aydın məsələdir ki. müəssisə fəaliyyətinin əhatə dairəsi nə qədər böyük, çoxşaxəli 
və mürəkkəb olarsa daxili audit funksiyasının tətbiqi ilə bağlı ehtiyac da bir o qədər 
böyük olar. Sahibi tərəfindən idarə edilən kiçik bizneslər müntəzəm daxili auditdən 
kiçik dəyər əldə edirlər. Bu cür biznes subyektləri adətən az sayda işçiyə və kiçik 
fəaliyyət dairəsinə sahib olduqları üçün işçilərə nəzarət etmək də kifayət qədər sadə 
olur. Digər tərəfdən isə transmilli şirkətlər sayı minlərlə olan işçi heyətinə və çoxsahəli 
fəaliyyət strukturuna malik olurlar ki bu da öz növbəsində işçilərə nəzarət prosesini 
olduqca mürəkkəb edir. 
- 
Keçmişdə problemi olan hər hansı proses və ya şöbənin olub-olmaması 
Müəssisənin fəaliyətinin mövcud olduğu dövr ərzində problem yaratmış proses və 
şöbələrin sayı nə qədər çox olursa, daxili audit funksiyasının icrası ilə bağlı ehtiyac da 
bir o qədər yüksək olur. Keçmiş və ya cari problemlər müəssisənin daxili nəzarət 
sisteminin ya zəif hazırlandığını, ya da zəif tətbiq olunduğunu göstərir. 
- 
Dələduzluq və korrupsiya hallarının mövcud olma ehtimalı 
Daxili audit dələduzluq və korrupsiya hallarının başvermə ehtimalı yüksək 
olduqda, xüsusilə, münasib olur. 
- 
Məsrəflərlə faydaların müqayisəsi 
Daxili audit müəssisə üçün bahalı və vaxt aparan fəaliyyətdir. Buna görə də bu 
funksiyanı icra etməzdən əvvəl müəssisələr müvafiq məsrəfləri və faydaları müəyyən 
etməli və qiymətləndirmə aparmalıdırlar. 
- 
Korporativ idarəetmənin rolu 
Müəssisə korporativ idarəetməyə nə qədər çox əhəmiyyət verərsə, güclü daxili 
audit funksiyası ilə bağlı ehtiyac da bir o qədər yüksək olar. Çünki daxili audit səmərəli 

---

16 
korporativ idarəetmənin əsas aspekti olan “nəzarət və səlahiyyət bölgüsü" sisteminin 
ayrılmaz hissəsidir. 
İqtisadi İnkişaf və Əməkdaşlıq Təşkilatı (İƏİT) bütün dünyada iqtisadı inkişafı 
gücləndirmək məqsədilə korporativ idarəetmənin altı prinsipinin əsasını qoyub. 
İƏİT effektiv korporativ idarəetmənin mövcud olmasının "bazar iqtisadiyyatının 
müvafiq funksiyaları üzrə zəruri əminlik dərəcəsini təmin etdiyinə" inanaraq onu güclü 
şəkildə dəstəkləyir. 
Bu məqsədlə təşkilat bir çox ölkələr tərəfindən geniş şəkildə ölçü mexanizmi kimi 
qəbul edilən İƏİT-in “Korporativ Idarəetmə Prınsiplərini” nəşr etdirmişdir. Prinsiplər 
korporativ idarəetmənin altı əsas sahəsini əhatə edir. 
6-cı prinsip Direktorlar Şurasını aşağıdakıları həyata keçirməyə çağırır. 
- 
Rəhbərliyin fəaliyyətinə nəzarət (məsələn, müəssisənin müxtəlif şöbələr/fəəliyyət 
sahələri üzrə rentabelliyi) 
- 
fəaliyyətlərin bütün müvafiq qayda və qanunlara uyğunluğunu təmin etmək üçün 
əməliyyatların öncədən dəyərləndirilməsi (məsələn, hər hansı fabrikin/emal 
müəssisəsinin sağlamlıq və təhlükəsizliklə bağlı bütün qaydalara əməl etməsini təmin 
etmək); 
- 
müəssisə üçün məqbul olan risk növlərinin və dərəcələrinin dəqiq müəyyən 
edilməsi 
- 
təşkilatın mühasibat uçotu və maliyyə hesabat sistemlərinin bütövlüyünü təmin 
etmək (məsələn, daxili maliyyə hesabatları zaman baxımından münasib və dəqiqdir). 
Direktorlar şurasına bu məqsədlərə nail olmaqda yardım etmək üçün İƏİT 
müəssisələrə daxili audit sistemini tətbiq etməyi tövsiyə edir.
Effektiv daxili audit sistemi aşağıdakı xüsusiyyətlərə malik olmalıdır. 
- 
müstəqil struktur (daxili auditorlar birbaşa direktorlar şurasına və ya öz audit 
komitələrinə hesabat verirlər); 
- 
ixtisaslı işçi heyəti (daxili auditorlar peşəkar baxımdan ixtisaslı olmalı və auditini 
həyata keçirdikləri müəssisənin əməliyyat fəaliyyəti ilə yaxından tanış olmalıdırlar), 
- 
məqbul sayda işçi heyəti (effektiv daxili audit həyata keçirməyə qadir olan 
məqbul sayda daxili auditorlar və yardımçı heyət olmalıdır), 

---

17 
- 
keyfiyyət sənədləşdirməsi (daxili auditi həyata keçirərkən əməl edilməli olan 
metodlar və strategiyaların ətraflı təsvir olunduğu daxili auditlə bağlı təlimat kitabçaları 
olmalıdır), 
- 
müntəzəm hesabat (daxili auditorlar müntəzəm yoxlamalar həyata keçirməli və 
nəticələrlə bağh dövri olaran hesabat verməlidir); 
- 
dövri nəzarət (daxili auditorların fəaliyyəti dövri olaraq digər daxili auditorlar 
tərəfindən ya təşkilat daxilində, ya da təşkilatdan kənarda nəzərdən keçirilməlidir). 
Daxili audit funksiyası işçi heyətinə aşağıdakı üsullarla yardım edə bilər: 
- 
xarici auditorlarla sıx əməkdaşlıq mühitində çalışmaq: bu daxili və xarici 
auditorların funksiyalarını təkrarlamamaq və xarici audit məsrəfini mümkün qədər 
azaltmaq məqsədi daşıyır: 
- 
yeni normativlərin və mühasibat uçotu ilə bağlı təcrübələrin tətbiq edilməsi ilə 
bağlı tövsiyələr vermək
- 
direktorlar şurası tərəfindən nəzərdən keçirilmiş hesabatların yoxlanması (hansılar 
ki, xarici auditorlar tərəfindən yoxlanılmır). 
Bundan əlavə, audit komitəsi aşağıdakıları həyata keçirməlidir: 
- 
daxili audit funksiyasına nəzarət; 
- 
daxili audit funksiyasına olan ehtiyacın illik nəzərdən keçirilməsi (müəssisə üzrə 
daxılı audit funksiyasının olmadığı halda); 
- 
illik hesabatda daxili auditin olmamasının izah edilməsi (müəssisə üzrə daxili 
audit funksiyasının olmadığı halda). 
Beləliklə, kənar auditorun əsas öhdəliyi müəssisənin maliyyə hesabatları ilə bağlı 
fikir ifadə etməkdir. Daxili auditor isə bütövlükdə müəssisə əməliyatlarını, daxili 
nəzarəti və qeydləri yoxlayır, qiymətləndirir və nəzarət edir. 
Hər iki auditorun fəaliyyəti müəssisənin maliyyə hesabatları ilə əlaqəli olduğu 
üçün onların funksiyalarında oxşarlıq var. Kənar audıtorlar əksər hallarda öz 
funksiyalarını maliyyə hesabatlarında verilmiş məlumatın doğru və ədalətli olmasını 
qiymətləndirməklə məhdudlaşdırırlar. Daxili auditor isə (digər funksiyalarla yanaşı) 
əsas nəzarəti və maliyyə hesabatlarının dəqiqliyini yoxlayır. 

---

18 
Buna baxmayaraq başlıca məqsədlər fərqli olduğu üçün onların audit planlarında, 
etibar etdikləri audit faktlarında və təmin etdikləri hesabatlarda fərqlər mövcuddur.