Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda XX əsrdə naxçivanda əDƏBİ TƏNQİDİN İNKİŞaf yolu
Yüklə 1,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
[170, s.132]. M.T.Sidqi ərəb dilindən keçmiş “məzaci-lətif”, “ibtidayi-kəlam”, “əhvali- şərif”, fars mənşəli “tiği-zəban”, “xakəndaz”, “göftgu”, ruscadan götürülmüş “troyka”, “pryamo”, “pereqon”, “zalitka” kimi çoxsaylı lüzumsuz alınma söz və ifadələrin ana dilimizi süni surətdə ağırlaşdırdığını, onun işlənmə dairəsini məhdudlaşdırdığını nəzərə çatdıraraq bildirirdi ki, bizim dilimiz heç bir cəhətdən başqa dillərdən geri qalmır, əksinə, çox dolğun və əhatəlidir: “Türk dilinə gəlincə, onun tərəssüc və təhsili o birilərdən ziyadə, əlhəm və əlzəmdir. Çünki əvvəla, ana, saniyən, Vətən, salisən, millət dili və təhsili ... asan və təhriri zərir və dərkardır” [170, s.127-128]. Təsadüfi deyil ki, keçən əsrin əvvəllərində mətbuatda bir sıra ədəbi-tənqidi məqalələr dərc etdirmiş İrəvan Seminariyasının müəllimi Əkbər Əkbərov ana dilimizin yad təsirlərdən qorunması, doğma dildə ədəbiyyatın inkişafı yönündə M.T.Sidqinin səylərini yüksək qiymətləndirərək 1912-ci ildə “İqbal” qəzetindəki yazısında “müsəlmanların türk olub da türk ədəbiyyatına ehtiyacları olmasını ən əvvəl düşünənlər” sırasında onun adını M.F.Axundov və H.Zərdabi ilə yanaşı çəkmişdi [240, s.148]. 21 Naxçıvanda ədəbi tənqidin təşəkkül mərhələsində böyük maarifçi Məhəmməd ağa Şahtaxtlı da müəyyən xidmət göstərmişdir. Doğrudur, o, gənclik illərindən etibarən əsasən Naxçıvandan kənarda yaşamışdır. Lakin ara-sıra Naxçıvana səfərləri, buradakı ədəbi qüvvələrlə görüşüb söhbətlər aparması, onların əsərləri ilə tanış olması, bir qismi ilə məktublaşması, eləcə də 1903-1905-ci illərdə Tiflisdə nəşr etdirdiyi “Şərqi-Rus” qəzetində M.T. Sidqi, C. Məmmədquluzadə, M.S. Ordubadi, H.Cavid, Ə. Qəmküsar və digər naxçıvanlı ədiblərin yazılarına yer ayırması kimi faktlar bölgədə ədəbi prosesə, ədəbi düşüncənin yenilənməsinə Məhəmməd ağanın əhəmiyyətli təsirindən danışmağa müvafiq əsas yaradır. Mirzə Cəlilin sovet dövründə yazdığı “Xatiratım” adlı memuarında hələ 1894- cü, yaxud 1895-ci ildə Naxçıvana gəlmiş Məhəmməd ağa Şahtaxtlı ilə görüşü barədəki qeydləri də bu baxımdan mühüm məlumat verir : “Mənim o vaxt yazmış olduğum “Məhəmməd Həsən əmi” hekayəsi (“Danabaş kəndinin əhvalatları” povesti nəzərdə tutulur-A.A.) yoldaşlarımın içində danışığa düşmüşdü. Və Məhəmməd ağa təkid etdi və mən hekayəni apardım qoydum onun qabağına. O da başdan bir neçə vərəq oxudu və bəyəndi” [166, s.53]. “Xatiratım”dakı başqa bir qeyd də maraqlıdır: Tiflisə həyat yoldaşını müalicəyə gətirmiş Mirzə Cəlilin “Poçt qutusu” hekayəsini oxuyub bəyənən Məhəmməd ağa onu Tiflisdə qalıb “Şərqi-Rus”da “hekayənəvis, felyetonçu” kimi fəaliyyət göstərməyə dəvət etmişdir [166, s.52]. M.Şahtaxtlı mətbuatda ilk əsərlərini dərc etdirən C.Məmmədquluzadənin sənətinə yüksək qiymət verərək “Şərqi-Rus”un 20 fevral 1904-cü il tarixli sayında dərc olunmuş “Böyük təəssüf və rizaməndi” adlı məqaləsində yazırdı: “Qələm şərikimiz Mirzə Cəlil ağanın ədəbi məharətini axır nömrələrimizdə basdığımız əsərləri, əz cümlə “Poçt qutusu” hamı oxuyanlarımızı sabit etmişdir” [38,s.92]. ”Şərqi-Rus”un 1904-cü ildəki müxtəlif saylarında çıxmış “Yeni kitablar - “Bəxtli qız”, “Kiçik romanlar haqqında”, “Ədəbiyyatda məslək” kimi məqalələrində də Məhəmməd ağa yeni mərhələdə ədəbiyyatın qarşısında duran vəzifələr, xüsusən müasir mövzulara müraciətin vacibliyi barədə fikirlərini nəzərə çatdırmışdır: “Şimdiki hallarımızı şöylə risaləciklərdə gözəl-gözəl hekayələr tərzində yazıb, gələcəkdəki ədib və müvərrixlərimizə yadigar buraxmaq pək iyi bir işdir” [224, s.96]. 22 Naxçıvanda ədəbi tənqidin təşəkkül mərhələsində tanınmış ədib Eynəli bəy Sultanovun da diqqətəlayiq xidmətləri olmuşdur. 1890-cı illərdən etibarən 1908-ci ildə Tiflisə gedənədək qələmə aldığı müvafiq məqalələr Naxçıvanda ədəbi fikirin təşəkkülünə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Akademik İsa Həbibbəylinin Eynəli bəy Sultanovun ömür və sənət yoluna həsr etdiyi “Görkəmli yazıçı, böyük publisist və ictimai xadim” məqaləsində yazır: Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|