Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri
Yüklə 6,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Basmış ər
- düz, təklif, rastlaş, xahiş, izah, fikir, mehriban, asan, zillə, doğru, asılı, nəzarət, mızılda, cəzalan, qabul, nifrət, ciddi, kıbıt (kobud)
- zilləmişnivay – “
- “Mahnı oxure”
- “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri”
- Key words
|
Partlamışğoydu- “Partladı; Şagird uxəc başdəmiş ərc - “Şagird oxumağa başladı”; Zın artux hər
zad başə əskızın başdəmiş ərzın – “Mən artıq hər şeyi başa düşməyə başladım”; “Basmış ər – “Bas”; “Çırpmış ər – “Çırp” Başlamış feilinə -əric artırmaqla isə məsdər yaranır: başdamış əric.
Maraqlıdır ki, tat və hapıt dilində olduğu kimi, ləzgi dilində də Azərbaycan türkcəsinə məxsus -mış 4 şəkilçili feili sifət feil yaradıcılığında aktiv şəkildə iştirak edir: yoxlamışalı – “yoxlayacaq”; izləmişzivi – “izləyir”; şərait yaranmış hanvay – “şərait yaranmışdı”; bağışlamışaldış – “bağışlamayacaq”; ayrılmışmva – “ayrılmış”; rastlaşmışhanı – “rastlaşdı”; zilləmişnivay – “zilləmişnivay; başlamışnı – “başlayıb”; yaşamışnı – “yaşayıb”; mızıldamışzevay – “mızıldanırdı”; cəzalandırmışzay – “cəzalandırardıq”.“Mahnı oxure” (Mahnı oxuyur) cümləsindəki feil milli indiki zaman feillərimizə bənzəyir. Hər hansı bir ərazidə yaşayan xalqların dil əlaqələrinin tədqiqinin böyük əhəmiyyəti vardır. Belə ki, bu əlaqələrin öyrənilməsində meydana çıxan dil faktları həm də həmin xalqların. ya da etnosların istisadi-sosial, mədəni əlaqələrini üzə çıxarır. İsmayıllı rayonunda tatlar, hapıtlar, ləzgilər, ruslar, yəhudilər əsrlərdir iç-içə yaşamaqdadırlar. Qeyri-avtoxton etnoslar içərisində əhalisinin sayının müqayisədə çoxluğuna və dil əlaqələrinin daha sız olmasına görə tat dili, onun Lahic ləhcəsi birinci yer tutur. Lahıc ləhcəsində çox sayda türk mənşəli söz olmaqla yanaşı, Azərbaycan türkcəsinin qrammatik səviyyədə təsiri diqqəti cəlb edir. Tatca sözlərə milli şəkilçilərimizin, milli sözlərimizə isə tat dili şəkilçilərinin qoşulması ilə söz yaradıcılığı və relyativ əlaqələrin qurulması, İsmayıllı şivəsində çoxlu sayda tat mənşəli sözün olması bu dil əlaqələrinin həm tarixi, həm də etnoslararası iqtisadi, mədəni əlaqələrin dərinliyindən xəbər verir. Hapıtlar isə özlərinin etiraf etdiyi kimi türk ruhuna çox yaxın olduqları kimi, Azərbaycan türkləri ilə ortaq kültürə, eyni zamanda çoxlu sayda ortaq dil faktlarına malikdir. İsmayıllıda yaşayan etnik azlıqların dilləri həm dövlət dilimizlə, həm də bir-biri ilə oxşar və ortaq təsirlənmə nöqtələrinə malikdır. Məsələn, Azərbaycan dilinə məxsusu feili sifətlərə köməkçi feil, və ya şəkilçi artırmaqla söz yaradıcılığı həm tat, həm hapıt, həm də ləzgi dilində vardır.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 74
Ədəbiyyat: 1. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti,”Şərq-Qərb,Bakı, 2007 ). 2. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. I c. Ankara, 1999, 374 s. 3.Eren Hasan. Anadoluda toplu yardımlaşma gelenekleri İmece s. 548 file:///C:/Users/ Casper/Downloads/Anadoluda%20Toplu%20Yard%C4%B1mla%C5%9Fma%20Gelenekleri,%20 %C4%B0mece.pdf 4. Ərəb və fars sözləri lüğəti. Bakı, Yazıçı, 1985, 1036 s.s.55 5. Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası, ”Elm və təhsil”,Bakı,2013, 250 s. 6. Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun geneoloji təhlili Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında),”Elm və Təhsil”, Bakı, 2013, 160 s. 8.Qubatov Ə.B. “Şahdağlılar və dilləri” http:// www.translit.Az/ELEKTRON%20 KITAB- XANA/ TERCUMESUNASLIQ/44.htm 7. Rəcəbli Qəzənfər. Azərbaycanda qarşılıqlı yardım formaları (tarixi-etnoloji tədqiqat), Bakı, 2008 9. http://www.translit.az/ ELEKTRON% 20KITABXANA/TERCUMESUNASLIQ/44.htm 10.http://www.anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2011/iyun/187533.htm11.http://www.tdk.gov .tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5761431eb4ce94.27328909 11.http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5761431e b4ce94.27328909 Xülasə Multikulturalizm şəraitində iqtisadi, mədəni əlaqələrlə yanaşı, dillərin qarşılıqlı təsir prosesləri də baş verir. Belə məkanlardan biri İsmayıllı rayonudur. Rayonda İran, Qafqaz, slavyan və s. dillərinin ləhcələri əsrlərlə birgə yaşadıqları milli əsas təşkil edən xalqın dilinin təsirinə məruz qalmaqla yanaşı, həm də Azərbaycan dilinin İsmayıllı şivəsinə təsirsiz qalmamışdır. Məqalədə bu məkanda dillərin leksik və qrammatik səviyyədə əlaqələri araşdırılmışdır. S. Qasumova LANGUAGE CONNECTIONS IN ISMAILLY REGION Summary In the condition of multiculturalism in additon to economic, cultural relations, interaction processes of languages occur. One of these places is Ismailly region. In the region the dialects of the Iran, Caucasus, Slavic languages etc. exposed to the effect of the language of the people that make up the national base and lived together for centuries and at the same time these dialects influenced the Ismailly dialects of the Azerbaijan language.In this article it was analyzed the connections of languages in the lexical and grammatical level in this place.
Firuzə Aşur qızı Əsgərova E-mail: firuzeesgerova@icloud.com
Zəngin tarixə və bənzərsiz təbiətə malik Quba rayonu Azərbaycanın sosial-iqtisadi, siyasi və mədəni həyatında hər zaman əhəmiyyətli rol oynamışdır. Rayonun ərazisində 134 tarixi-arxeoloji abidə, o cümlədən eramızdan əvvəlki dövrlərə aid Gültəpə, Çarıqtəpə, Pirtəpə kurqanları ilə yanaşı, “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 75
türbələr, məbədlər və məqbərələr, XIX əsrə aid Hacı Cəfər, Səkinə xanım və Cümə məscidləri mövcuddur. Əhalisi ayrıca etnoqrafik qrup təşkil edən və unikal xüsusiyyətləri ilə seçilən Xınalıq kəndi bu rayondakı qədim və yüksək mədəniyyətdən xəbər verir. Quba rayonundakı müxtəlif dini konfessiyalara mənsub insanların əsrlərdən bəri birgə yaşaması ölkəmizdə tolerantlığın parlaq nümunəsi sayıla bilər. Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsində yaşayan türk mənşəli tayfaların tarixi haqqında xeyli faktlar və materiallar mövcuddur. Erkən orta əsrlərdə bu bölgədə bir sıra türk mənşəli toponimlərin mövcudluğu (Quba, Alpan, Şabran, Qarqar, Xursar, Dondar, Samur, Çul, Çöl və b.) göstərir ki, bu ərazilərdə hələ qədim dövrlərdən türkdilli tayfalarla yanaşı bir sıra Dağıstan və xüsusən İber-Qafqaz dillərinə mənsub tayfalar və xalqlar yaşamışlar. Bu baxımdan xüsusi olaraq qeyd edilməlidir ki, Şimal-Şərqi Azərbaycanın bir çox toponimləri qədim türk mənşəlidir. Quba-Xaçmaz bölgəsində tarixən qıpçaqlara məxsus tayfa adlarını əks etdirən çoxlu yaşayış məntəqə adları müəyyən edilmişdir. Məsələn, qıpçaqların mənbələrində çəkilən Kuç, Çələqər, Tuk tayfa adları, Xuc, Calaxar və Tuq kənd adlarında öz əksini tapmışdır. Eranın ilk əsrlərində Cənub- Şərqi Avropada yaşamış avar Qudi tayfasının adı Xaçmaz rayonundakı Avaran kənd adında qalmışdır. Mənbələrin təsdiqinə görə eranın ilk əsrlərində indiki Dərbənddən 17 km cənubda yerləşmiş Çul şəhəri qədim türk mənşəli Çul tayfasının adını daşıyırdı. Quba rayonunda Alpan kənd adının məhz alban tayfasının adı ilə bağlanılması göstərir ki, Alpan, Alban, və Alvan formalarında kənd adları Qərbi Azərbaycanda, Gürcüstanda və hətta Cənubi Azərbaycanda da vardır [2, s. 71]. Quba əhalisi həmişə ərazidə çoxsaylı tayfa tərkibi olması ilə fərqlənmişdir. Hal-hazırda Quba ərazisində mövcud olan və özündə onlarla etnoqrafik xüsusiyyət saxlayan yer adları mövcuddur. Azərbaycanın Şimalında yaşayan ən qədim xalqlardan biri yəhudilərdir. Yəhudilər hazırda Bakı, Sumqayıt, Quba, Oğuz və Göyçay rayonunda yaşayırlar. Quba rayonunda yerləşən Qırmızı qəsəbə dünyada dağ yəhudilərinin əhalisinin sayına görə ən sıx yaşadığı ərazidir. “Qırmızı Qəsəbə” Quba rayon mərkəzinin iki-üç kilometrliyində, Qudyalçayın kənarında yerləşir. Paytaxt Bakıdan təxminən iki yüz kilometr şimalda yerləşən bu qəsəbədən keçərkən təmtəraqlı binalarla yanaşı, dini məbədlər-sinaqoqlar gözə dəyir. Dağ yəhudiləri Şərqi Qafqazda, əsasən, Azərbaycan və Dağıstanda kök salmış yəhudilərdir. Azərbaycanda dağ yəhudilərinin kompakt yaşadığı yer “Qırmızı Qəsəbə”dir. 1926-cı ilədək bu qəsəbə “Yəhudi qəsəbəsi ” adlanıb. Sonra Sovet qurulanda, rusların 11-ci Qırmızı ordusu Azərbaycana daxil olarkən bu qəsəbədən keçib və bu ordunun şərəfinə qəsəbə “Qırmızı qəsəbə” adlanıb . Əhalinin 99%-i dağ yəhudilərdən ibarət olan qəsəbədə azərbaycanlılar və ləzgilər də yaşayır Müasir dövrdə dağ yəhudilərinin tarixi barədə müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bir qisim alimlər dağ yəhudilərinin VII əsrdə yaranmış və Azərbaycan torpaqlarını da əhatə edən xəzərlərdən törədiyini deyirlər. Məlum olduğu kimi xəzərlər yəhudi dinini qəbul etmiş türk tayfaları idilər. Lakin müasir alimlər bu fikrə qarşı çıxaraq dağ yəhudilərinin eramızdan əvvəl Assur və Babil işğalı zamanı əsir götürülmüş yəhudilər olduğunu qeyd edirlər. Yəhudi dini kitablardında göstərilir ki, Samirə şəhərinin assurlar tərəfində işğal olunması nəticəsində burda olan yəhudilər Assuriyanın Kalaxa ərazisində, Haburə, Qozan çayı sahillərində və Midiya dağlarında indiki Cənubi Azərbaycan ərazisində yerləşdirilir. Dağ yəhudilərinin əcdadları bura 15 əsr bundan əvvəl gəlmişlərdir. V əsrin sonları VI əsrin əvvəllərində İranda məzdəkilər hərəkatının yatırılmasından sonra onlara dəstək verən İran yəhudiləri imperiyadan kənarlaşdırılaraq Şimali Azərbaycan və Cənubi Dağıstan ərazisində yerləşdirilir [6]. Uzun illərdir buradakı yəhudilər azərbaycanlılarla birlikdə, sülh və əmin-amanlıq şəraitində yaşayırlar. Dağ yəhudilərinin Quba ərazisində yığcam şəkildə məskunlaşmasının tarixi XVIII əsrin ortalarına təsadüf edir. Quba xanlığına Fətəli xanın rəhbərlik etdiyi dövrlərdə bütün ətraf ərazilərdə yaşayan yəhudilər bura köçməyə başlayıblar. Həmin vaxt salınan yəhudi məhəllələrində 10-dan artıq sinaqoq inşa olunub. Dağ yəhudilərinin digər yəhudilərlə fərqləri danışıqlarında, bir də adətlərində hiss olunur. Dağ yəhudilərinin dili fars dilinə bənzəyir. Qəsəbədə üç dildə danışılır: dağ yəhudilərinin gündəlik işlətdikləri İran kökənli "cuvuri" və Azərbaycan dillərində. Bu qəsəbə sakinlərinin böyük əksəriyyəti rus və ingilis dillərini də yaxşı mənimsəyiblər. Burada yerləşən 2 məktəbdən birində dərslər Azərbaycan , digərində isə rus dilində tədris olunur. Hər ikisində dünya yəhudilərinin “Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 76
danışdığı ivrit dili tədris olunur. Azərbaycanda fəaliyyətdə olan 5 sinaqoqdan 2-si Bakıda, 2-si Qırmızı Qəsəbədə, 1-i isə Oğuzda yerləşir. Respublikamızda iki yəhudi məktəbi, kollec, uşaq bağçaları və dini məktəb fəaliyyət göstərir. 1993-cü ildə Bakı Dövlət Universitetində ivrit dili fakültəsi açılıb, ivrit dilində qəzet və jurnallar çap olunur. Bu gün Azərbaycanda yaşayan 20 min yəhudinin 95 faizini dağ yəhudiləri təşkil edir. Sayca az olan Quba yəhudiləri, bəzən də dağ yəhudiləri adlanan yəhudilər daha böyük etnik qrupun əhatəsinə düşdüklərindən normal alış-veriş və ticarət əlaqələri yaratmaq üçün yerli dili öyrənməyə məcbur olmuşlar. İlk vaxtlar ikidillilik şəraitində yaşayan yəhudilər tədricən hətta məişətdə də öz doğma dillərini unudaraq bir dilliyə, bütünlüklə tat dilinə keçmişlər. Təbiidir ki, onlar bu torpağa özləri ilə tat dilini gətirməmişdilər. Elə bundan sonra da yəhudilər öz milli mənsubiyyətlərini yəhudi yox, tat hesab etməyi daha üstün tutmuşlar. Əsasən də tatarlar öz milli etnik mənsubiyyətlərini qəbul etdiklərinə görə məsələn, indi Xızı tatı başqa dilə mənsub olan “dağlı” sözünü özünə etnik ad seçmişdir, lahıclı tat isə Lahıc coğrafi adından özünə etnik ad düzəltmiş, Suraxanı tatı isə özünü “pars” adlandırmağı üstün tutur. Alınma dili öz doğma dilinə çevirən yəhudilər ailə-məişət, xüsusilə din və onun mərasimlərinə dair leksik vahidləri tat dilinə gətirmiş, beləliklə də alınma, özününkü olmayan tat dilini bir növ özününküləşdirmiş, ona milli- semit tərkibi vermişlər. Bu da təbiidir. Çünki yəhudi tat deyil. Azərbaycana gələndən sonra tat dilini qəbul etmişdir. Tatlar – Azərbaycanda yaşayan İran dilli etnoslardan biri olub, əsasən Abşeron yarımadasında, Bakı şəhərində, Quba, Göyçay və Şamaxı rayonlarında məskunlaşmışlar. Yayılma ərazilərinə, etnik əlamətlərinə, dialekt xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycan tatları müəyyən fərqli cəhətlərə malik olsalar da, əslində onlar vahid bir azsaylı etnos sayılırlar. Azərbaycan tatları arasında başlıca fərq onların dillərində özünü göstərir. Yəni Abşeron, Şamaxı tatları ilə Quba, Xızı tatlarının dillərində müəyyən dialekt və ləhcə fərqləri var. Dilçilər ləhcə fərqlərinə görə tat dilini üç qrupa bölürlər. Birinci qrupa Quba, Dəvəçi, Qonaqkənd ərazisində yaşayan tat əhalisi daxildir – tat dilinin şimal ləhcəsi adlandırılır. İkinci qrup – mərkəz ləhcəsi adlanır ki, bura Xızı rayonu ərazisində yaşayan tatlar aid edilir. Üçüncü qrup – cənub ləhcəsi adlanır, buraya Abşeron, Lahıc və Şamaxının tat əhalisi daxildir. Azərbaycan tatlarının bir qolu da «dağ yəhudiləridir» onlar özlərini «cuhud» (yəni başqa dindən olanlar, «tat cuhudları») adlandıran azsaylı etnosdur. Dinlərinə görə bu etnos yəhudi sayılır. Dağ yəhudiləri başlıca olaraq Quba rayonundakı Qırmızı qəsəbədə və qismən də Oğuz rayon mərkəzində yaşayırlar. Maqsud Hacıyev tat sözünün 17 mənasını verib. Onların içərisində “yad”, “gəlmə”, “qeyri- türk”, “şəhərli”, “oturaq həyat keçirən”, “savadlı, bilikli” və s. mənaları vardır. Ümumiyyətlə, tat sözü müxtəlif mənalarda təzahür edir. Tatların yüz illərdən bəri öz ədəbi dili olmamışdır. Fars dilinə yaxın qohum dillərdən sayılan ədəbi dil kimi formalaşa bilməmişdir. Tatların da ədəbi-yazı dili Azərbaycan(türk) dili , ya da fars dili hesab olunur. Tat dilinin tədqiqi Azərbaycan dilçiliyinə çox fayda verə bilər. Çünki Azərbaycan xalqının və ərazisinin tarixi kimi onun dili də bir çox xalq və tayfaların tarixi və dili ilə bu və ya digər şəkildə əlaqədardır. Müxtəlif dövrlərdə olmuş və az-çox davam etmiş belə əlaqələr həm də Azərbaycan xalqının mədəniyyətində, dilində müəyyən izlər salmışdır. Belə izləri dəqiq öyrənmədən dürüst tarixi-elmi nəticələrə də gəlmək çətindir. Buna görə də Azərbaycanda həm İber-Qafqaz tayfa və xalqlarının, həm də İran dilli tayfa və xalqların, xüsusən bunlardan Azərbaycan ərazisində yaşayanların tarixini, mədəniyyət və dilini tədqiq etmək lazımdır. Tat dilini, bu dilin müxtəlif şivə və ləhcələrini, onların leksika və qrammatikasını bitkin və tam şəkildə öyrənmək müasir Azərbaycanşünaslığın qarşısında duran mühüm və vacib məsələlərdən biridir. [3, s. 16] Dil insanları birləşdirən ünsiyyət vasitəsi kimi təkcə öz doğma etnik mühiti ilə kifayətlənmir, bu dilin daşıyıcıları olan etnosun ictimai-siyasi vəziyyəti, xüsusilə burada iqtisadi-mədəni tələbləri mövcud qəbilə, tayfa və ya xalq dilinin öz əhatə dairəsini genişləndirməyi tələb edir. Bir dildə danışan kiçik insan cəmiyyəti, yaxud indi qəbul olunduğu kimi azsaylı xalqın nümayəndələri fəaliyyət dairələrini genişləndirmək üçün daha böyük başqa xalqın dilini bilmək ehtiyacı duyurlar.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 77
Azərbaycan dilinin tat dilinə təsiri hərtərəfli və əhatəlidir. Bu təsir özünü tat dilinin bütün qrammatika və leksikasında geniş dairədə göstərir. Fonetik, morfoloji, sintaktik və leksik təsirin bəzi məsələlərini hətta ötəri nəzərdən keçirməklə bu haqqında müəyyən təsəvvür əldə etmək olar. Azərbaycandakı azsaylı xalqların, o cümlədən tatların dil və mədəniyyətlərinin əsasən türkdilli mühitdə qorunub saxlanması həm elmi, həm də siyasi cəhətdən xüsusilə mühümdür. Tat dili hind-avropa dillər ailəsinin İran qrupuna daxildir və şifahi nitqdə bir-birini qarşılıqlı başa düşən Şimal, Mərkəzi və Cənub (Azərbaycan Respublikası ərazisində) kimi üç əsas ləhcəyə bölünür. Tatların ictimai vəziyyəti və ailə məişəti yeni məzmun kəsb etmiş, xeyli inkişaf etmişdir. Onların mədəni inkişafı Azərbaycan türklərinin mədəni tərəqqisi ilə eyniləşmişdir. Elə buna görə də, bu gün tatların nəinki təkcə məişəti və həyat tərzini, hətta, ümumiyyətlə, tarixi-mədəni inkişafını ümumi mənada Azərbaycan xalqından, o cümlədən də azəri türklərinin inkişaf problemlərindən, bu xalqın ümumi irəliləyiş prosesindən ayrı təsəvvür etmək mümkün deyil. Azərbaycandakı azsaylı xalqların, etnik qrupların və milli azlıqların hər birini ümumazərbaycan inkişaf prosesindən ayırmaq sadəcə olaraq məntiqsizlikdir. Bu eyni dərəcədə çoxmillətli və müxtəlif etnik tərkibli Azərbaycanda yaşayan tatlara da aiddir. Tatların əsas məşğuliyyəti əkinçilik, bağçılıq və xalçaçılıqdır. [1,s.10] Antik yunan tarixçisi Strabon və Heradot, eramızdan əvvəl və eramızın I-III əsrlərində yaşamış Roma-Bizans tarixçiləri Apolloni Rodosski, Stefan Vizantyski, Korneli, Tasit, Klavdi Ptolomey və başqaları, V-VIII əsrlərin tarixçiləri Aqofenqel, Koryun, Favtos Buzand, Movses Xorenasi, Egişe, Sebeos, VII-XI əsrlərlərdə Qafqazda olmuş ərəb tarixçiləri əl-Kufi, Balazuri, əl- Masudi, İbn əl-Asir, Yaqut əl-Həməvi və başqaları, alban tarixçiləri Moisey Kaqankatvasi (Kalankatuylu) və Yesai Calayan ləzgilər haqqında maraqlı məlumatlar vermişlər [4, səh.611]. Ləzgilərin “leg” və “gel” tayfaları qədim zamanlardan Gülgəri və Qudyal çayları arasındakı ərazilərdə yaşamışdılar. Qafqaz Albaniyası İran tərəfindən işğal etdikdən sonra Albaniyanın bir çox vilayətləri müstəqil siyasi qurumlar yaratmağa cəhd göstərmişlər. Albaniyanın şimal torpaqlarında Lezgan, Müşkür, Layran, Filan dövlətləri yaranmışdır. Orta əsrlərin ərəb mənbələrində həmin dövlətlərin adları al-Lakz, Maskut, Layran, Filan və yaxud Lezganşah Layranşah, Filanşah və Maskur kimi verilmişdir. Lezgan ləzgiləri ən güclü tayfalardan olan ləzgilər tərəfindən təşkil olunmuşdur. XII əsrin sonu, XIII əsrin əvvəllərində ləzgilərin yaşadığı ərazilər Lekzistan (Ləzgistan) kimi tanınır və tarixi mənbələrə ölkənin adı belə düşür. XVII-XIX əsrlərdə ləzgilərin Qafqazda işğalçılara qarşı apardığı qəhrəmanlıq mübarizəsi bu döyüşkən xalqı daha da məşhurlaşdırır. XVI-XVII əsrlərdə Cənubi Dağıstanda ləzgilərin müstəqil Qurah vilayəti və 3 müstəqil azad icması - Axtıpara, Altıpara və Doqquzpara yaranmışdı. XVIII əsrdə yaranmış Quba xanlığının tərkibinə müasir Quba və ona qonşu olan rayonlarla yanaşı, tarixi Şabran və Müşkür mahalları həmçinin Cənubi Dağıstanın xeyli hissəsi də daxil idi. Ləzgilər Qafqaz xalqlarından biri, Dağıstan və Azərbaycanda yaşayırlar. Azərbaycanda əsasən Qusar, Quba, Xaçmaz rayonları ərazisində kompakt halda, eləcə də Bakı, Gəncə, Sumqayıt və Mingəçevir şəhərlərində, Qəbələ, İsmayıllı, Oğuz, Göyçay rayonlarında yaşayırlar. Ləzgilər Azərbaycan əhalisinin 2,2 % -ni təşkil edir. Ləzgilərin hazırki ərazilərdə qədimdən məskunlaşmasını hələ eramızdan əvvəlki dövrlərdə yaşamış yunan müəllifləri də öz əsərlərində qeyd edirlər. Ləzgilərin nəsilləri olan ləklər (leqlər) hazırda Quba rayonunda və Dərbənd yaxınlığında yaşayırlar. Tarixi keçmiş, xarici işğalçılara qarşı mübarizə, əlverişsiz təbii şəraitlə əlaqədar müxtəlif qrupların uzun müddət bir-birindən təcrid olunması ləzgilərin bir neçə qola parçalanmasına gətirib çıxarmışdır. [5, s. 35] Ləzgi dili Dağıstanın böyük dillərindən biridir. Bu dil qrupuna ləzgi, tabasaran, ağul, rutul, saxur, qrız, buduq, arçi, udin, xınalıq dilləri daxildir. Ləzgi dili Dağıstan dilləri qrupunun iber- qafqaz dillərindən biridir. Bu dildə danışanlar ən çox Azərbaycan Respublikasında və Dağıstanda Respublikasında yaşayırlar. Ləzgi dili üç böyük ləhcədən (Küre, Quba, Axtı) altı dialektdən (Güne, Yarki, Qurah, Quba, Axtı, Fiyar) və xeyli şivələrdən ibarətdir. Ləzgi ədəbi dili Güne dialekti əsasında formalaşmışdı. Ləzgi dilinin fonetik sistemi özünəməxsus fonetik xüsusiyyətləri ilə seçilir. Bu dil samitlərlə olduqca zəngindir. Hallanma sistemi zəngin olub, 18 haldan ibarətdir.
“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 78
Ləzgi dili Quba ləhcəsi və onu dialektlərini məşhur alim, “Ləzgi dialektologiyasının oçerkləri” (1964) kitabının müəllifi, məşhur dilçi alim, filologiya elmləri doktoru Uneyzat Meylanova da araşdırmışdır. Onun 1992-ci ildə rusca Tbilisidə çap etdirdiyi “Ləzgi dilinin Quba ləhcəsinin Kuzun dialekti ” və həmin il Bukar Talıbovla birgə Mahaçqalada buraxdırdığı “Quba ləhcəsi ləzgi dialektləri sistemində orta mövqe tutan halqa kimi ” məqalələrində maraqlı fikirlər irəli sürülür. Müzəffər Məlikməmmədov “Ləzgi dilləri” kitabında ilk dəfə olaraq ləzgi dilinin Quba ləhcəsinin üç dialektdə - Quba, Qusar və Qımıl-Küsnət dialektlərindən ibarət olduğunu göstərmişdir. Bütün bunlar Quba ləhcəsinin ləzgi dilinin öz dialektləri olan zəngin ləhcələrdən biri olduğunu bir daha sübut edir. Ləzgi dilləri yarımqrupuna aid dildir. Dağıstanın cənub-şərq və Azərbaycan Respublikasının şimali-şərq bölgəsində yayılmışdır. Kurax, Güney, Yarki, Axtı, Fiy, Azərbaycanda Quba və Kusar Kuzun dialektləri mövcuddur. Azərbaycan dilinin Quba dialektinin yaranmasında Ləzgi Güney ləhcəsinin rolu böyükdür. Ədəbi dilinin əsasında Güney dialekti durur. Yazıda 1938-ci ildən kiril qrafikasından istifadə olunur. Azərbaycan ləzgiləri latın qrafikası əsasında yaradılan ləzgi əlifbası ilə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsis etdiyi kitablardan məktəblərdə istifadə edirlər. Azərbaycan Respublikası ərazisində 170 min civarında ləzgi dili daşıyıcısı var.
ƏDƏBİYYAT: 1. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi “Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqların adət və ənənələrinin təbliğində kitabxanaların rolu” , Bakı-2012, səh.47 2. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizim Nazirliyi “Quba və qubalılar”, Bakı- 2012, səh. 589 3. Maqsud Hacıyev “Azərbaycan tatlarının dili” Bakı-1995, səh. 226 4. Sədaqət Kərimova “Qusar Qusarlılar” Bakı-2011 səh.703 5. Z.N.Eminov “Azərbaycanın əhalisi” Bakı-2005, səh. 558 6. http://publika.az/
Firuza Ashur Asgarova MINORITIES LIVING IN THE NORTHERN REGION OF AZERBAIJAN SUMMARY
The world's most ancient nations, some of the Jews who are scattered all over the earth are equal citizens of the Republic of Azerbaijan. Unique place in the world after Israel densely populated by Jews in Krasnaya Sloboda. Mountain Jews in Guba region, as well as actively participate in the country's socio-economic life. Flavors of Azerbaijan, Guba, Khachmaz, Khizi and some of the people living in the villages. According to some researchers, along the western coast of the Caspian Sea from Apsheron to Derbent tats, and they are the remains of ancient Persians resettled here, no doubt, one of the oldest ethnic layers of Shirvan. Lezghin - speaking peoples of the Caucasus, which is one of the Lezghin in the compact southeast Dagestan, part of the north-east of the country, a small number live in many countries of the world. Lezghins of the more than 20 districts of Baku, Sumgait, Ganja, Mingechevir, Goychay and live in other cities. There are around 170 thousand Lezghin carrier of the Republic of Azerbaijan. Traditional crafts such as carpet weaving in rural areas of the region is developing. The ancient peoples of the Caucasus, which play an important role in the economic development of the region Lezghins. Yüklə 6,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|