Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri

 

 

 

 

 

 

Венера Антонова, педагог  

Габалинский  район, Ниджская средняя школа №5.  

[e-mail] 

 

УДИНЫ И РАЗВИТИЕ УДИНСКОГО ЯЗЫКА 

     

Сегодня мне, как представителью удинского народа, выпала огромная честь выступать 

здесь и говорить об удинах, о развитии удинского языка и о будущих планах. Хочу сказать, 

что  я  горжусь  своей  страной.  Для  меня  нет  на  Земле  края  лучше  чем  наш  родной 

Азербайджан  и  наш  родной  посёлок  Нидж.  Благодаря  программе  мультикультурализма  

сегодня  мы  собрались  из  всех  регионов  родного  Азербайджана  на  эту  конференцию.  Это 

говорит  о  том,  что  Азербайджан,  как  многонациональное  государство,  не  безразличен  к 

судьбе  своего  малочисленного  народа  и  старается    сделать  все  возможное  для  его 

процветания.  В  республике  проводится  огромная  работа  по  изучению  и  разъяснению 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

48

 

 

 

 

истории, культуры и традиции Азербайджана и проживающих на его территории народов в 

том числе и удин. Благодаря этой работе сегодня в Азербайджане нет людей, которые бы не 

знали  кто  такие  удины.  Итогом  такой  политики  является  восстановленное  доверие  между 

народами, живущими в республике Азербайджан. 

Внимание  к  жизни  удин,  проявляемое  руководством  республики,  проявилось  в 

частности в следующих делах: 

- Отреставрирована и действует в посёлке Нидж историческая церковь «Чотари». 

-  Созданы  и  действуют  Культурный  центр  «Ораин»  и  «Албано  –  Удинская 

Христианская Община». 

- Фондом, руководимым первой леди Азербайджана Мехрибан  ханум, была построена 

и работает великолепная современная школа. 

За  последние  годы  начали  уделять  внимание  на  развитие  удинского  языка,  за  что  от 

имени всех  удин, я выражаю руководству республики и лично Президенту Илхаму Алиеву 

низкий поклон и благодарность. 

Удинское  селение  Нидж  является  самым  крупным  селением  Габалинского  района.  В 

Нидже проживают  более 4,000 удинов. 

Удины принадлежат к числу предков современного азербайджанского народа, известны 

только  в  его  истории  и  на  его  земле.  История  и  культура  удин  исследована 

азербайджанскими  учёными  и  нашла  отражение  в  трудах  З.Бунятова,  Ф.Мамедова, 

Г.Джавадова,  Р.Гусейнова,  а  также  история  и  культура  удин  исследована  учеными  всего 

мира. 

Хочу  также  отметить  о  проделанной  работе  грузинским  учёным  Зазой  Алексидзе. 

Обнаруженная  им  на  Синайской  горе,  в  Монастыре  св.  Екатерины  албанская  рукопись 

является  очень  древним  и  датируется  второй  половине    4  века.  Рассмотрев  в  тексте  в  этой 

письменности,  склонение  имён,  лексику  албанского  языка,  прочитанную  учёным 

З.Алексидзе,  которая  почти  один  к  одному  совпадает  с  лексикой  современного  удинского 

языка. 

Например: 

Кристос – Кристосен 

Титос – Титоси 

Якоб – Якоби 

Якоб – Якобах 

Титос – Титосах 

Показателем множественного числа является формант – ух 

(брат) вичи – вичимух (братья) 

(женщина) чух – чибух (женщины)  

бул – голова 

муз – язык 

кул – рука 

Последовательность  имён  в  отрывках  текста  (Петронен  ка  Иоанен  ка  Якобен)  также 

подтверждает о том, что албанский язык является не таким уж далёким предком удинского 

языка. 

В  1992г  Г.Алиев  издал  указ  о  защите  прав  и  свобод,  государственной  поддержке 

развитие  языка  и  культуры  национальных  меньшинств,  малочисленных  народов  и 

этнических  групп,  проживающих  в  Азербайджанской  Республике.  Благодаря  этому  указу  в 

данный  момент  в  3-х  школах  поселка  Нидж  обучаются  уроки  удинского  языка. 

Я  обучаю  уроки  английского  и  удинского  языков  в  школе  №5 пос.Нидж.  Хочу  напомнить, 

что уроки удинского языка проводятся с 1-го по 4-ые классы. Но материалов для проведения 

уроков удинского языка на нужном уровне не было. 

В  2007  году  успешно  завершив  курсы  лингвистики  в  США  начала  работать  над 

усовершенствованием  своего  родного  языка.  Был  издан  мною  совместно  с  учеными  новый 

удинский  алфавит  на  основе  латинской  графики,  с  целью  создания  учебников  и  учебных 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

49

 

 

 

 

материалов  по  детской  литературе  и  других  изданий,  которая  была  утверждена 

Министерством Образования  Азербайджанской Республики.     

При  поддержке  учителей  начальных  классов  и  под  руководством    академика  Низами 

Джафарова, профессора Яхья Керимова и доктора филологических наук  Артема Куранова, 

приготовлены  мною  учебники    для  1-4-х  классов.  Учебники  для  2

го

,  3

го

  и  4

го 

  классов,  при 

поддержке  районного  отделения  образования  и  Министерства  Образования,    уже 

напечатаны.  Была презентация книг в школе и уже используются в 3-х школах пос. Нидж. 

Создан  проект    удинской  литературы,  где  собираются  и  создаются  материалы 

(народные  истории,  пословицы,  стихи,  легенды,  сказки,  скороговорки,  песни),  переводятся 

рассказы известных писателей, создаются словари.  

В  мире  глобализации  и  интернета,  когда  культура  и  традиции  народов  стремительно 

сближаются и перемешиваются, язык является единственным идентификационным фактором 

удин. Стремясь избежать негативного развития событий планируем открыть дополнительные 

курсы  для  изучения  родного  языка.  Для  этого  каждое  лето  планируем  обучать  некоторое 

количество учителей. 

Планируются: 

-  проведение  культурно-массовых  мероприятии  для  молодежи  с  обязательным 

общением на родном языке; 

-  создание  сайта  на  удинском  языке  (для  современной  молодежи  это  может  быть 

дополнительным стимулом изучения удинского языка); 

-  перевод  и  печатание  на  удинский  язык  книг  азербайджанских    авторов,    а  также 

авторов других народов; 

- издание местных газет, брошюр и календарей на удинском языке; 

- провести читательские конференции для молодежи; 

-  представление  удин  и  удинской  культуры  и  литературы  как  в  пределах  республики 

также  и за его пределами. 

А также составляется электронная версия словаря с удинского языка на другие языки и 

наоборот. 

Все  перечисленные  меры  могут  только  способствовать  сохранению  удинского  языка. 

Основным  же  условием  сохранения  языка  является  компактное  проживание  удин  на  своей 

исторической  Родине  -  поселке  Нидж.  Здесь  в  бытовом  общении  удинский  язык  наименее 

подвержен давлению других языков.  Наличие этих несколько тысяч  удин в поселке  Нидж 

становится  необходимым  фактором  сохранения  удинского  языка  и  самих  удин. 

Сохранить  удинский  этнос  и  обеспечить  его  дальнейшее  развитие  возможно  только  при 

всесторонней помощи руководства республики Азербайджан. Для этого нужно разработать и 

принять  государственную  и  комплексную  программу  сохранения  удин,  создавать  проекты 

для развития удинского языка в поселке Нидж. 

                 

 

 

 

 

 

 

Bəxtiyar Tuncay 

AMEA Folklor İnstitutunun böyük elmi işçisi 

[e-mail] 

 

QAFQAZ XALQLARININ DİLİNDƏ İŞLƏNƏN «KOTAN» TERMİNİ QƏDİM 

MƏDƏNİ ƏLAQƏLƏRİN YADİGARI KİMİ 

 

Açar sözlər:  Kotan, Tunc dövrü, Kür-Araz mədəniyyəti, Qafqaz xalqları, əmək aləti. 

Key words: Plough, Bronze Age, Kur- Araz culture, the Caucasian Peoples , labour tool. 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

50

 

 

 

 

 

Azərbaycanda  yaşayan  azsaylı  xalqlardan  biri  olan  udinlərdə  kotanla  bağlı  maraqlı  bir  adət 

var. Bu adət folklor mətnlərində belə təsvir edilir: 

“Udiyoxoy  ədətə  görə  öküzə  kötənəni  töxtün  şame.  Me  vədə  bəyka  biney  partalxoxun 

siftinatux me maxsadeynak exesi parcexo öküzü piya ləmdi şota bekaxun şotoxo sa kala etunbsay, 

bəye anan yal xuncen tərəfəxun şotoxo captunbsay. Piya ləmesi kötən aruxoy töx latunxsay. Laşqoi 

axırda  bina  bəyə  tapşurbatan  pina  ləmesi  kğtənka  partalxo  axuğo  bakostunbsay.  Nu  baytun 

düşmənxon te pila partarxo başki, bəyə cadudunbsay, mo bəyi bisinaxun çərkes bakoniy…” 

Tərcüməsi: 

“Udilərin adətinə görə öküzü kotanın yanında kəsərdilər. Bu zaman gəlinin və bəyin toy pal-

paltarından əvvəlcədən məhz bu məqsəd üçün götürülmüş parçaları öküzün qanına boyayıb sonra da 

iynə ilə onları bir yеrə tikər, bəyin anası və ya bacısı tərəfindən gizlədilərdi. Qana boyadılmış kotan 

isə  ocağın  yanına  qoyulardı.  Toyun  sonunda  gəlin  bəyə  təhvil  vеrilərkən  onlar  kotanı  və  qana 

boyanmış  parçaları  ocaqda  yandırardılar.  Əks  halda  düşmənlər  həmin  qanlı  parçaları  oğurlayar, 

bəyə cadu еləyər, bu bəyin ölümü ilə nəticələnərdi…” (10. s. 34-35). 

Udincə  olan  mətndən  göründüyü  kimi,  bu  xalq    “kotan”  kəlməsini  “kötən”  şəklində  tələffüz 

etməkdədir ki, kəlmənin məhz bu formasına xalq təqvimizdəki aylardan birinin adında da rast gəlirik 

(11). 

Herodotun yazdığına görə, Tanrı kotan, qılınc, xamut və qabı ilk dəfə iskitlərə bəxş etmişdir 

(1. s.160-163). Başqa sözlə, bu əşyaları ilk dəfə iskitlər kəşf etmişlər. Bunlardan kotan mövzumuz 

baxımından böyük maraq doğurmaqdadırlar. Çünki bir xalqın adının bu əşya ilə yanaşı çəkilməsi, 

həmin  xalqın  oturaq  əkinçilik  mədəniyyətinin  əsasını  qoyması  anlamına  gəlir.  Herodot  kotanın 

icadını iskitlərin əfsanəvi əcdadı Tarqitayın oğlu Arpaksayın (Arpaçayın) adı ilə bağlayır (1. s. 160). 

Burada “Kotan” kəlməsinin üzərində xüsusi durmağımıza ehtiyac var.  

Alimlərin  apardığı  tədqiqatlar  qara  kotanın  Qafqaz  mənşəli  şum  aləti  olduğunu  təsdiq  edir. 

“Bu  şum  aləti  Qafqaz  xalqlarının  çoxunda  olub,  azərbaycanlılarda  “kotan”,  ləzgilərdə  və  Şahdağ 

qrupu xalqlarında “kutan”, gürcülərdə “qutani”, çeçenlərdə “quton”, avarlarda “kutan”, balkarlarda 

“qotan”,  darginlərdə  “qutan”,  udunlərdə  “kötən”,  osetinlərdə  “quton  //  qoton”,  farslarda  “qutan” 

adlandırılır” (2. s. 22). 

Azərbaycanın əksər etnoqrafik zonalarında yayılan bu alət əhali arasında “qara kotan” adı ilə 

tanınmaqdadır  (2.  s.  23).  Bu  söz  birləşməsi  Azərbaycan  folklorunda  da  özünə  möhkəm  yer 

eləmişdir: 

Qara kotan ağırdır, 

Öküzlərin yağırdır. 

Qarmax tellim çəkməyir, 

Xınalım da sağırdır (2. s. 24). 

Buradakı  “qara”  ifadəsi  xüsusi  diqqət  çəkir.  A.N.Kononovun  yazdığına  görə,  bu  söz”  türk 

xalqlarında  yer,  torpaq  və  rəng  mənalarında  işlədilmişdir  (3.  s.  83-85).  Ayrıca  “kotan”  kəlməsinə 

gəlincə, ona da folklorumuzda gen-bol rast gəlinir: 

Dağ döşündə yatana, 

Gün gedər ay batana. 

Qara kəlim qarğıyır, 

Kotan macı tutana. 

Öküzlər qoşa getdi, 

İşlədi, çoşa getdi. 

Kotan macı qırıldı, 

Zəhmətim boşa getdi (4. s. 246). 

Azərbaycan folklorunda bu əkinçilik aləti ilə bağlı bir tapmaca da qeydə alınmışdır:  

Mücürü, ay mücürü,  

İlişdirdim ucunu,  

Yeddi qatar nər gərək,  

Çəkə onun gücünü (kotan) (9. s. 156). 

Başqa bir tapmacada isə “kotan” kəlməsi işlənmişdir: 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

51

 

 

 

 

Atdım atana,  

Dəydi kotana,  

Düzdə ceyrana (14. s. 59).  

“Kotan”  termininin  mənşəyinin  dəqiqləşdirilməsi  əkinçilik  mədəniyyətinin  cütçülüklə  bağlı 

mərhələsinin, eləcə də, bu mərhələyə start vermiş Kür-Araz mədəniyyətinin əsasının bilavasitə hansı 

etnos tərəfindən qoyulduğuna və digər xalqlara yayıldığına aydınlıq gətirə bilər. Yəni bu kəlmə hansı 

xalqa mənsubdursa, sözügedən mədəniyyətin əsasını da məhz bu xalq qoymuşdur və digər etnoslar bu 

mədəniyyəti ondan əxz edərkən, bu kəlməni də həmin xalqadan əxz etmişlər. 

Qeyd  edək  ki,  terminin  mənşəyi  barədə  çox  fikirlər  söylənmiş,  onu  ayrı-ayrı  xalqlara  şamil 

etmək  cəhdləri  olmuşdur.  Məsələn,  akademik  B.  A.  Cavaxişvili  iddia  edir  ki,  guya  bu  kəlmə  gürcü 

sözüdür və gürcü dilindən də digər dillərə keçmişdir (5. s. 232-235). Şübhəsiz ki, bu kimi iddiaların 

heç bir faktoloji əsası yoxdur. Çünki bu, gerçəkdən də belə olsa idi, qonşu xalqlar da termini eynən 

gürcülər  kimi  axırına  gürcü  dilinə  “-i”  şəkilçisi  artırmaqla,  yəni  “qutani”  formasında  işlədərdilər. 

Məsələn, gürcü mətbəxinin şah yeməklərindən hesab edilən xaçapurinin (pendir-çörək mənası verir) 

adı bütün qonşuların dilinə məhz “xaçapuri” şəklində keçib və heç kəs də həmin kəlmənin sonundakı 

“-i” şəkilçisini atmağı ağlına belə gətirməyib. Gürcülər isə, əksinə, kənardan aldıqları bütün sözlərin 

arxasına  öz  dillərinin  qanunauyğunluqlarına  müvafiq  olaraq  sözügedən  şəkilçini  əlavə  edirlər. 

Məsələn,  Azərbaycan  türkcəsindən  bu  dilə  keçən  “cib”  kəlməsi  həmin  dildə  “cibi”,  “şalvar”  sözü 

“şalvari”, pəncərə “pancari”, salam  “salami” və s. formasını alıb. Eyni qayda ilə Azərbaycanın qədim 

şəhərlərindən olan Tiflis şəhəri də Gürcüstan dövlətinin paytaxtına çevrildikdən sonra bütün dünyaya 

“Tbilisi”  kimi  təqdim  olunur  və  sovet  dövründən  sonra  biz  də  həmin  şəhəri  o  cür  adlandırmağa 

başlamışıq  və  bu  zaman  toponimin  sonundakı  “-i”  şəkilçisini  bir  kənara  atmaq  ağlımıza  belə 

gəlməyib. 

B.  A.  Cavaxişvilidən  fərqli  olaraq,  XVIII  əsrin  tanınmış  gürcü  maarifçisi  və  leksikoqrafı  S. 

Orbeliаninin  tərtib  etdiyi  izahlı  lüğətdə  sözügedən  kəlmə  türk  mənşəli  termin  kimi  qeyd  edilib. 

Onun bu fikrini türk dilləri üzrə mütəxəssis olan İ. A. Abuladze də təsdiq edir (6. s. 82). 

R.  Açaryanın  “kotan”  sözünün  dil  baxımından  guya  Qafqaz  mənşəli  olduğu  və  Qafqaz 

dillərindən  türk,  fars  və  suriya  dillərinə  keçdiyi  barədə  fərziyyəsini  tənqid  edən,  onun  bu  fikrinin 

doğru  olmadığını  əsaslandıran  A.N.Genko  bildirir  ki,  “kotan”  istilahı  Qafqaz  dillərində  önlü  şum 

aləti  kimi  başa  düşülsə  də,  onu  Qafqazdilli  xalqların,  o  cümlədən  gürcülərin  köklü  sözü  saymaq 

mümkün deyildir (12. s. 134).  

Bu sözü linqvistik baxımdan bir də ona görə Qafqaz mənşəli hesab etmək olmaz ki, kotanın 

insanların  mənşəyinə  daxil  olduğu  erkən  Tunc  dövründə  (e.ə.  IV  minillik)  Qafqaz  ərazisində 

qafqazdillilərin  yaşadığını  təsdiqləyəcək  fakt  belə  yoxdur.  Məsələ  burasındadır  ki,  qafqazdilli 

etnosların  mənsub  olduqları  kafkasion  antropoloji  tipinin  Qafqaz  ərazisində  ilk  dəfə  peyda  olma 

vaxtı son Tunc – erkən dəmir dövrünə (e.ə. II minilliyin ortaları) təsadüf edir. Halbuki, Azərbaycan 

türklərinin mənsub olduqları kaspi (oğuz) tipi ən azı Mezolit dövründən (e. ə. XII-VIII minilliklər) 

müşahidə  edilir.  Odur  ki,  sözün  türk  mənşəli  olduğu  heç  bir  şübhə  doğurmur  və  bunu  həmin 

terminin eyni anlamda digər türk dillərində də (qırğız, uyğur, cığatay və s.) ümumişlək söz olması 

faktı da təsdiq edir.  

“Kotan”  kəlməsi  linqvistik  baxımdan  Qafqaz  mənşəli  olmasa  da,  coğrafi  areal  baxımından, 

şübhəsiz ki, Qafqaz mənşəlidir və bilavasitə Azərbaycan türklərinə məxsusdur. Təsadüfi deyil ki, V. V. 

Radlov və L. Z. Budaqov kimi görkəmli türkoloqların lüğətlərində həmin termin məhz Azərbaycan dili 

materialı kimi təqdim olunmaqdadır (7. столб 1216; 7. s. 144). 

Maraqlıdır ki, kotan məişətdə erkən Tunc dövründən etibarən işlədilməyə başlanıb və onun tarix 

səhnəsinə  çıxması  bilavasitə  Kür-Araz  mədəniyyəti  ilə  bağlıdır.  “Kotan”  termini  də  müxtəlif 

variasiyalarda vaxtilə bu mədəniyyətin yayıldığı ərazidə yaşayan xalqların dilində mövcuddur. 

Tanınmış  arxeoloq  alim  Rəşid  Göyüşovun  yazdığına  görə,  İlk  Tunc  dövrü  tuncun  kəşfi  ilə 

başlanır.  Bu  dövr  üçün  başlıca  xarakterik  xüsusiyyətlərindən  biri  həmin  dövr  mədəniyyətinin 

ümumi  Qafqaz  miqyasında  eyniliyidir.  Azərbaycanda  ilk  Tunc  dövrü  abidələri  elmi  ədəbiyyatda 

“Kür – Araz mədəniyyəti” adı ilə məşhurdur. Hazırda müəyyən olunmuşdur ki, ilk Tunc dövrünə 

aid  Kür  –  Araz  mədəniyyəti  üçün  xarakterik  olan  abidələrin  yayılma  ərazisi  olduqca  genişdir. 

Tədqiqatçılar Kür – Araz mədəniyyətinin izlərinə bütün Qafqazda, İranın şimal – qərbində (Güney 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

52

 

 

 

 

Azərbaycanda  və  bugünkü  İranın  ona  bitişik  ərazilərində),  Şərqi  Anadoluda,  Dağıstanda,  Çeçen  – 

İnquşetiyada və b. yerlərdə təsadüf etmişlər.           

Alim yazır ki, həmin dövrü səciyyələndirən abidələrin yayılma arealı və onların sıxlığı haqlı 

olaraq belə nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, ilk Tunc dövründə Azərbaycan ərazisində əhalinin sayı 

xeyli  artmışdı.  Bu  dövr,  başlıca  olaraq,  məişət  abidələri  –  yaşayış  məskənləri  vasitəsilə 

izlənməkdədir. Naxçıvanda l Kültəpənin ll təbəqəsi, ll Kültəpənin alt təbəqəsi, Babadərviş  yaşayış 

yerinin  üst  qatı,  Mingəçevir  abidələri  kompleksinin  ilk  dövrü,  Kültəpə,  Meynətəpə,  Uzuntəpə  və 

digr  abidələr  Kür  –  Araz  mədəniyyətini  səciyyələndirən  maddi  –  mədəniyyət  qalıqları  ilə  olduqca 

zəngindir.  Bu  mədəniyyətin  izlərinə  Qobustan  abidələri  kompleksində  də  təsadüf  olunmuşdur.  

Göstərilən  abidələrdə  aparılmış  arxeoloji  qazıntılar,  həmin  dövrdə  məhsuldar  qüvvələrin  inkişaf 

səviyyəsini,  yaşayış  məskənlərinin  xarakterik  cəhətlərini,  İlk  Tunc  dövrü  üçün  səciyyəvi  olan  bir 

sıra  adət  -  ənənələri,  həmçinin  Kür  –  Araz    mədəniyyəti  sakinlərinin  həyatında  baş  vermiş  digər 

iqtisadi, ictimai və ideoloji dəyişiklikləri üzə çıxarmışdır.  

Tunc  dövrünün  Azərbaycan  türklərinin  həyatına  daxil  etdiyi  ən  önəmli  yeniliklərdən  biri 

əkinçilikdə kotandan, öküzdən və qoşqu alətlərindən istifadə edilməsi idi (13). 

Beləliklə, Qafqaz xalqlarının dilində işlənməkdə olan “kotan” terminini Kür-Araz mədəniyyəti 

dövrünün  yadigarı  hesab  edə  və  bu  xalqlar  arasında  mədəni  əlaqələrin  tarixinin  erkən  Tunc  dövrünə 

qədər uzandığını söyləyə bilərik. 

Qaynaqça 

1. Гасанов З. Царские Скифы. "Liberty Publishing House", New York, 2000. 

2.  Cavadov  Q.  Əkinçilik  mədəniyyətimizin  sorağı  ilə.  Bakı:  Azərbaycan  Dövlət  Nəşriyyatı, 

1990. 

3.  Кононов  А.  Н.  О  семантике  слов  «кара»  и  «ак»  в  тюркской  географической 

терминологии. Изв. отделения общественных наук АН Таджикской ССР. Вып. 5, 1959. 

Bayatılar. Bakı: Azərnəşr: 1960. 

4. Джавахишвили В. А. Экономическая история Грузии. Т. 1, Тбилиси, 1930. 

5.  Абуладзе  И.  А.  Тюркские  переводы  словника  словаря  Сулхан-Саба  Орбелиани. 

Тбилиси, 1968. 

6. Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий. Т. 2, часть 2, СПб, 1899. 

7. Будагов Л. З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. СПб, 1873. 

8. Tapmacalar. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2004, 208 səh. 

9.Azsaylı xalqların folkloru. I kitab. Bakı, Elm və təhsil, 2014. 204 səh. 

10.  Həsən  Sədirli.  Qədim  mədəniyyətimizin  izlərini  özündə  yaşadan  xalq    11.  təqvimimiz 

(http://olaylar.az/news/sosial/16218). 

11. Генко А. Н. О названиях «плуга» в Северокавказских языках. Док. АН СССР, 1930, 

№ 7. 

12.  Yengi  M.,  Tuncay  B.  Kür-Araz  mədəniyyəti  və  damğalarımız:  Damğadan  yazıya  keçid 

(https://bextiyartuncay.files.wordpress.com/2013/12/kc3bcr-araz-mc999dc999niyyc999ti-vc999-

tc3bcrk-damc49falarc4b1-damc49fadan-yazc4b1ya-kec3a7id.pdf). 

13. СМОМПК, I выпуск, Тифлис, 1881. 

Xülasə 

Tunc  dövrünün  Qafqaz  xalqlarının  həyatına  daxil  etdiyi  ən  önəmli  yeniliklərdən  biri 

əkinçilikdə kotandan, öküzdən və qoşqu alətlərindən istifadə edilməsi idi. Elm adamlarının apardığı 

tədqiqatlar  qara  kotanın  Qafqaz  mənşəli  şum  aləti  olduğunu  təsdiq  edir.  “Bu  şum  aləti  Qafqaz 

xalqlarının  çoxunda  olub,  azərbaycanlılarda  “kotan”,  ləzgilərdə  və  Şahdağ  qrupu  xalqlarında 

“kutan”,  gürcülərdə  “qutani”,  çeçenlərdə  “quton”,  avarlarda  “kutan”,  balkarlarda  “qotan”,  dar-

ginlərdə “qutan”, udunlərdə “kötən”, osetinlərdə “quton // qoton”, farslarda “qutan” adlandırılır”. 

Bakhtiyar Tuncay 

THE TERM “ PLOUGH” USİNG İN CAUCASİAN PEOPLES lANGUAGE AS A 

MEMORY OF ANCIENT CULTURAL RELATIONS 

Summary 

One of the most important innovations of  Bronze Age including to Caucasian Peoples’ lives 

was using of plough, bull and harness tools in agriculture. The researches of schientists confirm the 

 

“Azərbaycan multikulturalizmi: din və dil siyasətinin inkişaf perspektivləri” 

adlı beynəlxalq konfransın materialları: Bakı – 8-9 sentyabr 2016 - səhifə 

53

 

 

 

 

black plough as a Caucasus ploughing tool. “ This ploughing tool have been used in most Caucasian 

peoples  and  is  named  in  azerbaijanians  “  kotan”,  in  lezghins  and  peoples  of  Shahdagh  group  “ 

kutan”, in georgians “ gutani” , in chechens “ guton”, in avarians “ kutan”, in balgars “ gotan”, in 

dargins “ gutan”, in uds “ koten”, in ossetics “ guton \ goton”, in persians “gutan” .